một số đặc điểm dịch tế và hiệu quả can thiệp đối với nhiễm khuẩn hô hấp cấp ở trẻ em dưới 5 tuổi tại huyện chợ mới , tỉnh bắc kan

xv


B GIÁO DC VÀ ÀO TO
I HC THÁI NGUYÊN






ÀM TH TUYT









MT S C IM DCH T VÀ HIU QU CAN THIP
I VI NHIM KHUN HÔ HP CP  TR DI 5 TUI
TI HUYN CH MI, TNH BC KN

LUN ÁN TIN S Y HC






Thái Nguyên - 2010


xiv





B GIÁO DC VÀ ÀO TO
I HC THÁI NGUYÊN




ÀM TH TUYT

MT S C IM DCH T VÀ HIU QU CAN THIP
I VI NHIM KHUN HÔ HP CP  TR DI 5 TUI
TI HUYN CH MI, TNH BC KN



Chuyên ngành: V sinh xã hi hc và T chc y t
Mã s: 62.72.73.15



LUN ÁN TIN S Y HC


Ngi hng dn khoa hc:
1. PGS.TS. Nguyn Thành Trung
2. GS.TS. Trng Vit Dng


Thái Nguyên - 2010


i





LI CAM OAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cu khoa hc ca riêng
tôi, các s liu và kt qu nghiên cu trong Lun án là trung thc và
cha công b di bt k hình thc nào.

Thái Nguyên, tháng 11 nm 2010

NGHIÊN CU SINH





àm Th Tuyt

ii
LI CM N


* Tôi xin trân trng cm n ti:
- Ban Giám đc, Ban sau đi hc - i hc Thái Nguyên đã giúp đ, to
điu kin tt nht cho tôi hc tp, nghiên cu và hoàn thành lun án.
- Ban Giám hiu, Khoa Sau đi hc, các phòng ban chc nng Trng i
hc Y - Dc đã giúp đ và to điu kin thun li cho tôi trong quá trình hc tp.
- Ban ch nhim và toàn th cán b nhân viên Khoa Vi sinh - Bnh vin a
khoa Trung ng Thái Nguyên đã giúp đ tôi hoàn thành lun án.
- B môn Y xã hi hc, B môn Nhi, B môn Sc kho ngh nghip cùng
toàn cán b, ging viên, k thut viên khoa Y t công cng đã to điu kin
thun li cho tôi trong quá trình hc tp và hoàn thành lun án.
* Vi lòng bit n chân thành, tôi xin gi li cm n sâu sc ti:

- Phó giáo s, Tin s Nguyn Thành Trung - Phó Hiu Trng Trng i
hc Y - Dc Thái Nguyên - Giám đc bnh vin KTWTN, ngi thy đã trc
tip, hng dn, giúp đ tôi trong nghiên cu và hoàn thành lun án này.
- Giáo s, Tin s Trng Vit Dng - V Trng v Khoa hc và ào to - B
Y t, ngi thy đã trc tip, hng dn, giúp đ tôi trong nghiên cu và hoàn thành
lun án này.
- Phó giáo s, Tin s Hoàng Khi Lp – Trng b môn Dch t, Phó giáo
s, Tin s  Vn Hàm – Trng b môn Sc kho ngh nghip ; Phó giáo s,
Tin s àm Khi Hoàn – Trng b môn Y hc Cng đng Trng i hc Y –
Dc Thái Nguyên đã giúp đ và ch dn cho tôi nhng ý kin qúy báu trong
quá trình hc tp và nghiên cu.
*  góp phn vào s thành công ca lun án. Tôi xin t lòng bit n sâu sc ti:
- Ban Giám đc s Y t tnh Bc Kn, Phòng Y t, Trung tâm Y t huyn
Ch Mi, tnh Bc Kn, chính quyn đa phng, cán b y t xã, nhân viên y t
thôn bn và nhân dân các xã: Qung Chu, Yên nh, Nh C, Bình Vn, Thanh Bình,
Nông H, Hoà Mc đã giúp tôi trong quá trình thc hin lun án tt nghip.
Tôi xin chân thành cm n các đng nghip, bn bè và gia đình đã to điu
kin giúp đ, đng viên, khích l tôi trong quá trình nghiên cu lun án.
Xin chân thành cm n.
Thái Nguyên, tháng 11 nm 2010
Nghiên cu sinh


àm Th Tuyt

iii
MC LC


Li cam đoan i

Li cm n ii
Mc lc
iii
Danh mc các ký hiu, các ch vit tt
vi
Danh mc các bng viii
Danh mc các biu đ xi
Danh mc các hình
xii
Danh mc s đ
xiii
T VN  1
CHNG 1. TNG QUAN TÀI LIU 3
1.1. Tình hình bnh nhim khun hô hp cp
3
1.1.1. Tình hình mc bnh và t vong do nhim khun hô hp cp trên Th
gii
3
1.1.2. Tình hình mc bnh và t vong do nhim khun hô hp cp ti Vit
Nam
5
1.2. Cn nguyên và các yu t nguy c ca bnh nhim khun hô hp cp 6
1.2.1. Trên Th gii 6
1.2.2. Ti Vit Nam 11
1.3. Mt s gii pháp can thip phòng chng nhim khun hô hp cp đc
thc hin trên Th gii và Vit Nam
14
1.3.1. Tình hình trên Th gii
14
1.3.2. Tình hình ti Vit Nam 17

CHNG 2: I TNG VÀ PHNG PHÁP NGHIÊN CU 21
2.1. i tng nghiên cu
21
2.1.1. Nghiên cu mô t
21
2.1.2. Nghiên cu can thip
21

iv
2.2. a đim và thi gian nghiên cu 21
2.2.1. a đim nghiên cu
21
2.2.2. Thi gian nghiên cu 21
2.3. Phng pháp nghiên cu 22
2.3.1. Thit k nghiên cu
22
2.3.2. Phng pháp chn mu
24
2.3.3. Ch s nghiên cu
27
2.3.4. Phng pháp thu thp s liu 31
2.4. Ni dung can thip 32
2.4.1. Chun b cng đng
32
2.4.2. Trin khai truyn thông - giáo dc sc kho ti cng đng
33
2.4.3. Trin khai theo dõi dc tình hình mc nhim khun hô hp cp ca
tr ti cng đng
33
2.4.4. Can thip d phòng bng ung thuc tng cng min dch

(Broncho - Vaxom)
34
2.4.5. Trin khai theo dõi dc tr mc NKHHC đn trm y t xã 34
2.4.6. Giám sát các hot đng can thip 35
2.4.7. ánh giá sau can thip
35
2.5. Phng pháp x lý s liu
36
2.6. Khía cnh đo đc trong nghiên cu 36
2.7. Phng pháp x lý hn ch sai s 37
CHNG 3. KT QU NGHIÊN CU 40
3.1. Thông tin chung v đa đim nghiên cu 40
3.2. Mt s đc đim dch t nhim khun hô hp cp  tr di 5 tui ti
đa đim nghiên cu
42
3.3. Cn nguyên và yu t liên quan đn nhim khun hô hp di cp
47
3.3.1. Kt qu cy dch t hu  tr nhim khun hô hp cp ti khu vc
nghiên cu
47
3.3.2. Các yu t liên quan đn nhim khun hô hp di cp 48

v
3.4. Hiu qu can thip phòng chng nhim khun hô hp cp  tr 51
3.4.1. Kt qu thc hin hot đng can thip ti cng đng
51
3.4.2. Hiu qu ca bin pháp can thip 52
CHNG 4. BÀN LUN 77
4.1. Thc trng NKHHC tr em di 5 tui ti Ch Mi, Bc Kn
77

4.1.1. Tình hình nhim khun hô hp cp chung
77
4.1.2. Thc trng vi khí hu ti Ch Mi, Bc Kn
79
4.1.3. Thc trng vi khun gây nhim khun hô hp cp 81
4.2. Các yu t liên quan đn nhim khun hô hp di cp 82
4.3. Hiu qu ca can thip cng đng phòng chng NKHHC  tr em
87
4.3.1. Mô hình can thip phòng chng NKHHC  tr em
87
4.3.2. Hiu qu ca can thip phòng chng NKHHC 95
KT LUN 105
1. Mt s đc đim dch t nhim khun hô hp cp  tr di 5 tui ti
huyn Ch Mi, tnh Bc Kn trc can thip
105
2. Yu t liên quan đn nhim khun hô hp di cp 105
3. Hiu qu ca bin pháp can thip đi vi nhim khun hô hp cp ti
cng đng
105
KHUYN NGH 107
TÀI LIU THAM KHO


vi
DANH MC CÁC KÝ HIU, CÁC CH VIT TT



ALRI : Nhim khun hô hp di cp
(Acute lower Respiratory infection)

ARI : Nhim khun hô hp cp
(Acute Respiratory infection)
BVKTW : Bnh vin đa khoa trung ng
CAP : Viêm phi mc phi cng đng
(Community Acquired Pneumonia)
CBCC : Cán b công chc
CBYT : Cán b y t
CSSKB : Chm sóc sc khe ban đu
CSYT : C s y t
CT : Can thip
CYO : Nm quan sát tr (Child – years of observation)
C : i chng
IMCI : Lng ghép chm sóc tr bnh
(Intergrated management of childhood illness)
KAP : Kin thc, thái đ
, thc hành
( Knowledge, Attitude, Practice)
KVP : Không viêm phi
LTB – XH : Lao đng thng binh xã hi
NC : Nghiên cu
NCS : Nghiên cu sinh
NKHH : Nhim khun hô hp
NKHHC : Nhim khun hô hp cp
NKHHCT : Nhim khun hô hp cp tính
NVYTTB : Nhân viên y t thôn bn

vii
OR : T sut chênh
(Odds Ratio)
PL : Ph lc

RLLN : Rút lõm lng ngc
RVS : Virus hp bào hô hp

( Respiratory Syncytial Vius)
SARS : Hi chng hô hp cp tính
( Severe Acute Respiratory Syndrome)
SCT : Sau can thip
SK : S đng ký
T
0
Webb : Nhit đ hiu dng
TCT : Trc can thip
TCYTTG : T chc y t Th gii
THCS : Trung hc c s
THPT : Trung hc ph thông
T
m
:

Nhit đ thp nht tháng
TT – GDSK : Truyn thông giáo dc sc khe
T
tb
: Nhit đ trung bình
T
x
:

Nhit đ cao nht tháng
TYTX : Trm y t xã

UNICEF : Qu nhi đng liên hip quc
(United Nations Chidren
’
s Fund)
URTI : Nhim khun đng hô hp trên
(Upper Respiratory Tract Infection)
WHO T chc Y t Th gii
: ( World health Organization)




viii
DANH MC CÁC BNG


Bng 2.1. Bng tng hp (khung lô gíc ca vn đ nghiên cu) 37
Bng 3.1. Tình hình kinh t, vn hoá, xã hi ti khu vc nghiên cu 40
Bng 3.2. Vi khí hu nhà  trong nhà và ngoài nhà ti khu vc nghiên cu
41
Bng 3.3. Phân loi vi khí hu theo mùa ti đa đim nghiên cu (n = 100)
41
Bng 3.4. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo các nhóm tui 42
Bng 3.5. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo gii 42
Bng 3.6. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo tng nhóm dân
tc
43
Bng 3.7. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo hc vn m 44
Bng 3.8. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo ngh nghip m 45
Bng 3.9. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo tình trng v

sinh nhà 
45
Bng 3.10. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo tui ca m
46
Bng 3.11. Mi liên quan gia trình đ hc vn ca ngi m vi nhim
khun hô hp di cp
48
Bng 3.12. Mi liên quan gia điu kin v sinh nhà  vi nhim khun hô
hp di cp
48
Bng 3.13. Mi liên quan gia thi gian cai sa và tình trng tiêm chng ca
tr vi nhim khun hô hp di cp
49
Bng 3.14. Mi liên quan gia kin thc chm sóc tr ca bà m vi nhim
khun hô hp di cp
49
Bng 3.15. Mi liên quan gia thc hành ca m vi nhim khun hô hp
di cp
50
Bng 3.16. ánh giá các yu t liên quan theo mô hình hi quy logistic
51
Bng 3.17. Kt qu ca can thip đi vi tình trng tiêm chng ca tr
52
Bng 3.18. Kt qu ca can thip đi vi tình trng cai sa ca tr
53

ix
Bng 3.19. Kt qu ca can thip đi vi điu kin v sinh nhà  53
Bng 3.20. Kt qu ca can thip đn hiu bit du hiu nhim khun hô hp
cp ca bà m

54
Bng 3.21. Kt qu ca can thip đn thay đi kin thc v nhim khun hô
hp cp ca bà m
55
Bng 3.22. Kt qu ca can thip đn thay đi hiu bit du hiu bt thng
cn đa tr đn trm y t ca bà m
56
Bng 3.23. Hiu qu ca can thip đn thay đi kin thc ca các bà m. 57
Bng 3.24. Kt qu ca can thip đn chm sóc tr ti nhà ca bà m. 60
Bng 3.25. Kt qu thay đi v s dng dch v cha bnh ca bà m
61
Bng 3.26. Tác đng ca can thip đn thc hành cp nhit đ ca bà m
62
Bng 3.27. Tác đng ca can thip đn thc hành x trí st ca bà m. 62
Bng 3.28. Hiu qu ca can thip đn thc hành chm sóc tr ca bà m
63
Bng 3.29. Mt đ mi mc ca đt nhim khun hô hp theo nm
64
Bng 3.30. Mt đ mi mc ca tr nhim khun hô hp cp theo nm
64
Bng 3.31. Mt đ mi mc ca đt nhim khun hô hp cp theo dân tc 65
Bng 3.32. Mt đ tr mi mc nhim khun hô hp cp theo dân tc 66
Bng 3.33. Kt qu can thip đn s đt mc bnh trung bình  tr trc và
sau khi dùng Broncho-Vaxom
68
Bng 3.34. Kt qu can thip đn s đt mc nhim khun hô hp cp  tr
trc và sau khi dùng Broncho-Vaxom
68
Bng 3.35. Kt qu can thip đn tình hình mc bnh  tr trc và sau khi
dùng Broncho-Vaxom

69
Bng 3.36. Tác đng ca can thip đn s dng thuc kháng sinh  tr trc
và sau khi dùng Broncho-Vaxom
69
Bng 3.37. Tình hình tr mc nhim khun hô hp cp đn trm y t xã
70
Bng 3.38. Tình hình x trí nhim khun hô hp cp  tuyn xã
70
Bng 3.39. Kt qu ca can thip đi vi nhim khun hô hp cp di ca
tr theo nhóm tui
71

x
Bng 3.40. Hiu qu ca bin pháp can thip đi vi tình hình mc nhim
khun hô hp cp ca tr
72
Bng 4.1. Nhit đ trung bình, thp nht, cao nht tháng ti huyn Ch Mi 80
Bng 4.2. So sánh t l đt mc mi viêm phi ti cng đng vi tác gi khác.96
Bng 4.3. T l mi mc ARI  điu tra c bn ban đu và 6 tháng theo dõi
sau can thip
97
Bng 4.4. So sánh t l tr mc viêm phi ti cng đng vi tác gi khác
98

xi
DANH MC CÁC BIU

Biu đ 3.1. T l nhim khun hô hp cp ca tr theo dân tc 43
Biu đ 3.2. T l nhim khun hô hp cp ca tr theo vùng 44
Biu đ 3.3. Phân b vi khun gây bnh 47

Biu đ 3.4. Thái đ ca bà m đi vi nhim khun hô hp cp 50
Biu đ 3.5. Thái đ ca bà m đi vi nhim khun hô hp cp trc và sau
can thip
58
Biu đ 3.6. Thái đ ca bà m đi vi nhim khun hô hp cp sau can thip
 nhóm can thip và nhóm chng
59
Biu đ 3.7. t mc không viêm phi: Ho hoc cm lnh ca tr theo mùa
67
Biu đ 3.8. t mc viêm phi ; viêm phi nng ca tr theo mùa
67













xii

DANH MC CÁC HÌNH


Hình 1.1. Phân b t vong  tr di 5 tui theo nguyên nhân ca 6 vùng

trên Th gii
3
Hình 2.1. Bn đ đa đim nghiên cu - huyn Ch Mi, tnh Bc Kn
21





xiii
DANH MC CÁC S 


S đ 2.1. T chc nghiên cu mô t thc trng và phân tích tình hình nhim
khun hô hp cp di vi yu t liên quan
22
S đ 2.2. Mô hình đánh giá sau can thip
23
S đ 2.3. Mô hình theo dõi dc mc nhim khun hô hp ca tr
23








1
T VN 

Nhim khun hô hp cp là bnh ph bin có t l mc bnh và t vong
cao  tr em, đc bit do viêm phi  tr di 5 tui ti các nc đang phát
trin [38], [44], [48], [61], [143]. Theo s liu ca T chc Y t Th gii, mi tr
trung bình trong 1 nm mc nhim khun hô hp cp t 4 - 9 ln, c tính trên toàn
cu mi nm có kho
ng 2 t lt tr mc nhim khun hô hp cp, trong đó
khong 40 triu lt là viêm phi [32], [26].
Ti Vit Nam, hin nay có khong 8 triu tr di 5 tui. Nh vy c tính
mi nm s có t 32 đn 40 triu lt tr mc nhim khun hô hp cp và t 22
đn 24 nghìn tr t vong do viêm phi [67]. Nhim khun hô hp cp tr em ti
c
ng đng hin nay chim khong 39,7 %, bnh nhim khun hô hp cp có th
mc nhiu ln trong 1 nm, vì vy nó còn là nguyên nhân ch yu nh hng
đn ngày công lao đng ca các bà m [68].  Nhng vùng khó khn, vùng sâu,
vùng xa viêm phi vn là nguyên nhân gây t vong cao nht  tr em, khong
90 % trng hp t vong do viêm phi là  nhóm tr di 2 tháng tui [32].
Bnh nhim khun hô hp cp có th đ
c phân loi theo các cách khác nhau
và biu hin bnh cng  các mc đ khác nhau. Mc đ nh, chm sóc tr ti
nhà, nu nng cn phi đc điu tr ti c s y t, nu không đa tr đn c s
y t kp thi có th s dn đn t vong [61]. T l t vong ca tr di 5 tui b
nhi
m khun hô hp cp  các nc đang phát trin cao gp 10 ln so vi các
nc công nghip phát trin.
Nguyên nhân gây nhim khun hô hp cp nói chung và viêm phi nói
riêng  nc ta cng nh các nc đang phát trin ch yu do virus, vi khun,
lao phi tr em, nm. [17], [54], [67]. Ngoài ra do tác đng ca các yu t nguy
c nh ô nhim môi trng, nhà  cht tri, khói bp, khói thuc lá, tr đ nh
cân, suy dinh dng, tiêu chy, thay đi khí hu đu làm tng t l mc bnh và

mc đ nng ca bnh. Cán b y t cha thc hin đúng cách x trí khi tr mc
nhim khun hô hp cp theo phác đ quy đnh, đc bit là s dng thuc kháng
sinh. Hiu bit v các du hiu, cách chm sóc nhim khun hô hp cp tr em
ca cng
đng nói chung và bà m có con nh di 5 tui nói riêng còn hn
ch, đc bit là khu vc min núi, vùng sâu, vùng xa.

2
Vì vy, thc hin tt phòng chng nhim khun hô hp cp tr em s gim
đc t l mc bnh và t vong  tr, đc bit là tr di 5 tui, t đó s gim
kinh phí chi tr v thuc, dch v y t, gim s quá ti vào điu tr ti các bnh
vin. ng thi, kt qu phòng chng nhi
m khun hô hp cp s góp phn làm
gim thi gian bà m phi ngh vic đ chm sóc tr m. Xut phát t nhng
vn đ trên, Th gii cng nh Vit Nam đã xem xét, đ xut các gii pháp can
thip.  tin hành đng b nhiu bin pháp đòi hi nhiu ngành, nhiu cp
phi hp vi ngành y t cùng vi s tham gia tích c
c ca nhân dân ti các c
s cng đng. Nâng cao kh nng x trí tr mc nhim khun hô hp cp theo
phác đ ca cán b y t tuyn c s và s dng thuc kháng sinh hp lý cho các
trng hp tr mc nhim khun hô hp cp. Nâng cao s hiu bit ca các bà
m và ngi chm sóc tr đi vi nhim khun hô hp cp
 tr em thông qua
cán b y t xã và nhân viên y t thôn bn, đng thi phát hin đc các yu t
nguy c gây bnh đ có bin pháp phòng bnh hu hiu đi vi cn bnh
này.Thc hin tt phòng chng nhim khun hô hp cp tr em s góp phn vào
phát trin kinh t - xã hi và ci thin cht lng cuc sng cho nhân dân nói
chung và cho tr em nói riêng, tham gia tích cc vào vic thc hin lu
t Bo v
sc kho tr em [31], [15], [61].

Vn đ đt ra hin nay, t l nhim khun hô hp cp tr em  khu vc
min núi, vùng cao, dân tc thiu s là bao nhiêu? Các yu t liên quan đn
nhim khun hô hp cp là gì? Gii pháp nào phù hp vi cng đng dân tc
min núi đ gim thiu vn đ đó? Còn ít nghiên cu đ cp đn. Vì vy chúng
tôi tin hành nghiên cu đ tài “Mt s đc đim dch t và hiu qu can
thip đi vi nhim khun hô hp cp  tr di 5 tui ti huyn Ch Mi,
tnh Bc Kn” nhm 3 mc tiêu sau:


1. Mô t mt s đc đim dch t nhim khun hô hp cp  tr d
i 5 tui
ti huyn Ch Mi, tnh Bc Kn.
2. Xác đnh mt s yu t liên quan đn nhim khun hô hp di cp.
3. ánh giá hiu qu mt s bin pháp can thip đi vi nhim khun hô hp
cp ti cng đng.

3
Chng 1
TNG QUAN TÀI LIU

1.1. Tình hình bnh nhim khun hô hp cp
1.1.1. Tình hình mc bnh và t vong do nhim khun hô hp cp trên th gii
Hin nay ti các nc đang phát trin, các bnh nhim khun đng hô
hp vn là nguyên nhân mc bnh và t vong hàng đu  tr em di 5 tui,
ch yu do viêm phi. Viêm phi mc phi cng đng là mt nhim khun
nng và ph bin x
y ra  tt c tr em trên toàn th gii.  các nc đang phát
trin, theo s liu ca T chc y t Th gii (TCYTTG), mi tr em trung bình
trong 1 nm mc nhim khun hô hp cp (NKHHC) t 4 - 9 ln. c tính trên
toàn cu mi nm có khong 2 t lt tr mc NKHHC chim 19-20 % s t

vong di 5 tui trên toàn cu. Ti khu vc ông Nam Á t vong do nhi
m
khun hô hp vn là nguyên nhân cao nht (25 %) trong các nguyên nhân gây
t vong  tr, tip theo là tiêu chy (14 %) và s sinh (32 %) kt hp vi các
bnh khác, còn li là các nguyên nhân khác [32], [145].
Hình 2.1. Phân b t vong  tr di 5 tui theo nguyên nhân ca 6 vùng
trên Th gii (WHO – 3/2000, Afr=Châu Phi; Amr=Châu M; Emr=Trung
Cn ông; Eur=Châu Âu; Sear=ông Nam Á; Wpr=Tây Thái Bình Dng
(Ngun s liu t Lancet [89])

4
Theo Ruan I. (2005), c lng t l viêm phi  tr em di 5 tui trên
phm vi toàn cu trong các nghiên cu dc da vào cng đng cho thy: T l
mi mc các đt viêm phi  các nc đang phát trin là 0,29 đt/nm/tr.  các
nc phát trin là 0,026 đt/ nm/tr và trên 95 % các đt viêm phi  tr em
trên th gii xy ra  các nc đang phát trin [127]. Nm 2004, Michael
Ostapchuk và cng s đã tin hành nghiên cu tình hình viêm phi mc phi 
cng đng thuc Châu Âu và Bc M. Tác gi đã đa ra thut ng “viêm phi
mc phi cng đng - Community Acquired Pneumonia” (CAP) đ cp ti mt
loi viêm phi xy ra  mt ngi trc đó kho mnh, ngi mc phi bnh này
 bên ngoài bnh vin. CAP là mt trong nh
ng nhim khun ph bin và nng
nht  tr em vi s mi mc hàng nm là t 34 - 40 ca trên 1000 tr  Châu Âu
và Bc M [109], [114], [145]. Mc dù t vong do CAP là him gp  các nc
công nghip phát trin nhng li là bnh ph bin nht  tr di 5 tui.  các
nc đang phát trin không nhng t l mc bnh này cao mà còn gây t vong
cao [115]. Nhim khu
n hô hp di là mt trong nhng nguyên nhân t vong
hàng đu  tr ti các nc đang phát trin [114]. Nghiên cu ca Baqui A. H và
cng s (2007)  Bangladesh cho thy, t l nhp vin  tr di 2 tui là cao

hn so vi tr ln tui, và khong 25 % các trng hp t vong  tr < 5 tui và
khong 40 % t vong  tr nh liên quan vi nhim khun hô hp di c
p [82].
Nghiên cu ca Garces-Sanchez M. D. (2005) v t l viêm phi mc phi
cng đng  Valencia, Tây ban Nha là 30,3 ca/1000 tr tui < 5 tui/ nm và t
l nhp vin là 7,03 ca/1000 tr < 5 tui/nm [103]. Nm 2005, David Burgner
và cng s đã tìm hiu v tình hình viêm phi  tr em ca Australia, cho thy
viêm phi  tr em là 5-8/1000 nm – tr. Viêm phi là nguyên nhân chính dn
đn nhp vin  tr di 5 tui [97]. Varinder Singh (2005)
đã đ cp đn gánh
nng viêm phi  tr em Châu Á và cho rng viêm phi là nguyên nhân gây t
vong khong 2 triu tr em mi nm trên toàn th gii (20 % trong tt c t vong
 tr), gn 70 % trong s các trng hp t vong xy ra  Châu Phi và ông
Nam Châu Á. Hu ht các nc  Châu Phi và Châu Á, tr em b viêm phi cao
gp t 2-20 ln so vi tr em  Hoa K [134]. Yaron Shoham (2005) đã tin hành
mt nghiên c
u v viêm phi mc phi cng đng  tr em Min Nam Israel,
nhm đánh giá gánh nng ca CAP lên tr em và gia đình ca chúng bao gm chi
phí và gim cht lng sng, tác gi đa ra nhn đnh: Viêm phi mc phi cng
đng vn còn là mt bnh nng và ph bin  tr, nó có nh hng rt ln đi vi
xã hi, gây ra gánh nng cho c ngi b
nh và gia đình ca h bao gm chi phí,
ngh vic và gim cht lng sng [133], [145].

5
1.1.2. Tình hình mc bnh và t vong do nhim khun hô hp cp ti Vit Nam
Hin nay, viêm phi vn là nguyên nhân t vong cao nht (31,3 %) trong
tng s các nguyên nhân gây t vong tr em, cao gp 6 ln so vi t vong do
tiêu chy (5,1 %). Trong s tr t vong do viêm phi, ch có 52 % tr đc
chm sóc trc khi t vong. Nguyên nhân tr không đc chm sóc y t trc

khi t vong hoc t vong trc 24 gi ti bnh vin cao là vì các bà m không
phát hi
n đc du hiu ca bnh, hoc khi tr mc bnh không đc cha tr
đúng đn, đn khi bnh nng chuyn đi bnh vin thì bnh đã quá nng [32].
Nguyn Vn Thiu và Nguyn Hu K (2003) đã tin hành nghiên cu
tình hình và mt s yu t nguy c ch yu ca NKHHC tr em di 5 tui ti
Thy Dng - Hng Th
y- Tha thiên Hu cho thy: T l mc NKHHC ti
cng đng  đây còn cao (39,7 %), vt tri hn so vi các bnh khác cùng
thi đim nghiên cu và tng cao  nhóm tr di 1 tui, t l NKHHC  tr
di 1 tui là 53,3 % ; 2 đn 3 tui là 35,9 % và 4 đn 5 tui là 28,3 %. Tn
sut mc NKHHC cao nht t 4 - 6 ln/nm chim 47,5 %, t 3 ln tr
xung/n
m chim 36,4 %, trên 6 ln/nm chim 16,1 % [68].
Theo Niên giám thng kê Y t nm 2007 cho thy, viêm phi đng đu
trong 10 bnh mc cao nht trong toàn quc [29].
Nm 2007, Bnh vin Lao và Bnh phi trung ng, D án NKHHC tr
em đã t chc Hi tho “Trin khai k hoch hot đng d án NKHHC tr em
các tnh trng đim nm 2007 và giai đon 2007 – 2010” cho thy tình hình
mc NKHHC  tr c
a các tnh min núi là cao nht (62,8 %), sau đó đn các
tnh min Trung (42,9 %), ng bng t l mc bnh ít hn (34,8 %). Còn đi
vi tình hình t vong  tr do NKHHC thì  min núi (0,28
0
/
00
) cao hn so vi
đng bng (0,06
0
/

00
) và min Trung (0
0
/
00
) [8].
Theo báo cáo ti Hà Giang (2007): T l tr mc NKHHC  đây còn cao,
chim 70,13 % [64],  Lai Châu, t l tr mc NKHHC đc điu tr còn thp,
mi ch đt 58,8 % [65], in Biên (2007) ch tiêu v phòng chng NKHHC tr
em đt thp hn so vi k hoch, ch đt đc 55,3 % [63]. Theo báo cáo ca
trung tâm phòng chng bnh xã hi, tnh Bc Kn nm 2007 cho bit, chng
trình phòng chng NKHHC (ARI) m
i chuyn v trung tâm phòng chng bnh
xã hi, trc đó chng trình ARI thuc Trung tâm Y t d phòng tnh sau mt
thi gian dài vì không có kinh phí nên mng li không hot đng, h thng
thng kê báo cáo không đc duy trì, ch có khong 20 % NVYTTB bit v du
hiu, cách phòng và x trí đi vi bnh NKHHC [73]. Cng nm 2007 S y t

6
tnh Cao Bng và Yên Bái báo cáo tình hình hot đng ca mt s chng trình
nh: Tiêm chng m rng, phòng chng HIV/AIDS, phòng chng Lao, phòng
chng phong, bo v sc khe tâm thn cng đng, phòng chng st rét, phòng
chng suy dinh dng tr em, phòng chng st xut huyt, nhng không đ cp
đn tình hình mc bnh NKHHC ca tr và cho rng, do không có kinh phí hot
đng [62], [66]. Theo thông tin ca Trung tâm y t d phòng tnh Cao Bng cho
thy,
đu tháng 5 đn tháng 6 nm 2007 đã xy ra dch viêm đng hô hp cp
 tr ti xã V Quang, huyn Thông Nông, tnh Cao Bng vi tng s 185 tr
mc trong đó có 111 tr di 5 tui và t vong 5 tr [74]. Báo cáo ca tnh Phú
Th v tình hình mc NKHHC ca tr di 5 tui nm 2006 cho thy: Tr t

vong do viêm phi chim 1/4 trong s tr t vong [6]. Ti huyn Bình Lc, tnh
Hà Nam, bnh NKHHC  tr em di 5 tui vn là bnh có t l mc cao nht
so vi tt c các bnh mc  tr em, vi tn s mc trung bình/nm/tr đc
phát hin khám và điu tr  tuyn c s khong 2,3 đn 2,7 ln và bnh này
cng là nguyên nhân gây t vong cao nht  tr em, ch yu là tr di 1 tui [1].
Tóm l
i: Qua mt s nghiên cu  trên Th gii và Vit Nam cho chúng ta
thy, tình hình mc và t vong do NKHHC  tr di 5 tui  các nc đang
phát trin còn cao. Tuy nhiên còn ít nghiên cu đ cp đn tình hình mc bnh
và t vong do NKHHC  tr em dân tc thiu s, khu vc min núi.Vì th đây
là vn đ cn quan tâm nghiên cu và đa ra các gii pháp phù hp nhm gim
tình trng nhim khun hô h
p cp  tr em.
1.2. Cn nguyên và các yu t nguy c ca bnh nhim khun hô hp cp
1.2.1. Trên Th gii
1.2.1.1. Cn nguyên gây bnh nhim khun hô hp cp
Virus là nguyên nhân ph bin nht gây nhim khun hô hp di  tr em
và là nguyên nhân hàng đu ca tr vào vin và t vong [85]. Virus là nguyên
nhân gây nhim khun hô hp phi nhp vin điu tr chim t
i 47,2 % [121].
Các loi virus thng gp là: Virus hp bào hô hp (RSV), virus cúm, á cúm và
Adenovirus trong đó virus RSV là tác nhân gây bnh quan trng nht đi vi
nhim khun hô hp di [95], [88], [139], [140], [146].  các nc đang phát
trin, vi khun đóng mt vai trò quan trng trong vic gây mc NKHHC, các vi
khun ch yu là ph cu và H. influenzae [34], [139].
Kenneth Mcintosh MD (2002) nghiên cu ti cng đng v bnh viêm
phi mc phi  tr em, cho rng vai trò ca các vi khun đc coi nh
 là
nguyên nhân gây viêm phi nng  các nc đang phát trin. Nhng vi khun

7
đc coi là nguyên nhân chính gây viêm phi nng  tr em, bao gm Streptococcus
pneumoniae, Staphylococcus aureus, Haemophylus influenzae [109], Nizami S. Q.
(2006)  Parkistan, Baqui A. H. và cng s  Bangladesh (2007) và mt s nghiên
cu khác trên th gii cng cho kt qu tng t [82], [97], [107], [120], [122].
Virus nguy him gn đây đi vi tr nh đó là H
5
N
1,
gây nên hi chng hô
hp cp tính (SARS) nng là mt bnh đng hô hp gây t vong cao, do mt
loi virus thuc chng Coronavirus gây nên, sau thi k  bnh t 4 đn 5 ngày
(dao đng t 2- 14 ngày). Bnh có biu hin st cao và có các hi chng ging
cúm không đc hiu nh là đau đu, mt mi và đau mình my. Mt s bnh
nhân có các triu chng đng hô hp nh nh ho khan, tiêu chy, rét run, khó
th, có th có viêm phi không đin hình và tin trin nng ti suy hô hp và t
vong [138].
1.2.1.2. Yu t nguy c đn nhim khun hô hp cp
Có nhiu yu t nguy c gây NKHHC  tr em đó là: Môi trng t nhiên - xã
hi, h thng y t, kin thc - thái đ - thc hành (KAP) ca bà m và yu t sinh hc.
* Môi trng t nhiên - xã hi và h thng y t
.
Mt s nghiên cu v các yu t nguy c ti nhim khun hô hp di cp
ca tr em  các nc đang phát trin đã đa ra mt s yu t nh sau:
- Yu t kinh t xã hi:
+ Thu nhp: Yu t liên quan ti nhim khun hô hp di cp (Acute
Lower Respiratory Infection- ALRI) là rt khác nhau gia các nc. Mc dù tr
em di 5 tui  trên toàn th
 gii đu có s đt NKHHC (Acute Respiratory
Infection - ARI) xp x nhau (khong 5 đt cho mt tr trong mt nm). S tr

mi mc viêm phi hàng nm  các nc công nghip phát trin dao đng t 3
% đn 4 % và  các nc đang phát trin là 10 % đn 20 %. S khác bit cng
thy rõ ngay trong mt thành ph hoc trong mt nc.  khu vc phía Nam
Brazil, t l t vong do nhim khun hô hp d
i cp đi vi tr  các gia đình
có thu nhp di 50 USD mt tháng là 12/1000 tr; 16 % trong s nhng đa
tr này vào vin b nhim khun hô hp di cp xy ra  tr di 20 tháng
tui. Trong s trên 600 tr, thu nhp gia đình trên 300 USD mt tháng, không
có mt trng hp t vong nào do viêm phi và ch 2 % vào vin vì b nhim
khun hô hp di cp. Mt vài nghiên cu khác cng
 Brazil, Ba Lan, cho
thy tr em sng trong gia đình có điu kin kinh t thp thì có nguy c nhim
khun hô hp di nng hn [92], [117], [123].

8
+ Trình đ hc vn ca b, m: Trình đ hc vn thp ca b, m có liên
quan ti s gia tng vào vin và t vong do nhim khun hô hp di cp ca
tr [92], [118].
- Yu t môi trng: Yu t nguy c môi trng đc nghiên cu nhiu
nht bao gm phi nhim vi khói bi, nhà  cht chi đông đúc và nhit đ
thp.
+ Ô nhim do các cht đt trong gia đình: Ngi ta d tính rng  các
nc đang phát trin, 30 % các h gia đình  thành ph và 90 % các h gia đình
 vùng nông thôn s dng ci g, rm r và cht thi đng vt nh là ngun đt
chính cho đun nu, si m và nng đ các cht ô nhim trong nhà cao gp 20
ln so vi các nc công nghip phát trin. Tr em ng
i M gc bn đa di
2 tui phi nhim vi lò si đt bng ci, có nguy c viêm phi cao gp 5 ln
so vi tr cùng tui và cùng gii  nhng gia đình không dùng lò si này [92].
Nghiên cu ca Jonathan Grigg (2007) v vic đt các nhiên liu đ nu n và

si m trong nhà  các nc đang phát trin cho thy, có mi liên quan gia ô
nhim không khí trong nhà  và gia tng mc b
nh đi vi nhim khun hô hp
di cp  tr [106]. Nghiên cu ca Jame Kilabuko H. and Satoshi Nakai
(2007) và nghiên cu ca Khin Myat Tun  Myanmar (2005), cho thy các nhiên
liu đt bng khí sinh hc (g, rác thi nông nghip) là ngun nng lng chính
ca các nc đang phát trin và nh hng đn NKHHC  tr nh [110], [116].
+ Khói thuc lá: Mi liên quan gia khói thuc và bnh đng hô hp 
tr đc khng đnh trong nhi
u nghiên cu. Con ca ngi hút thuc lá có t
l mc bnh hô hp cao gp 1,5 đn 2 ln so vi con ca nhng ngi không
hút thuc lá. Theo dõi trên 4500 tr em Brazil trong 2 nm đu sau khi sinh ch
ra rng: có s gia tng 50 % vào vin do nhim khun hô hp di cp  tr mà
c b và m đu hút thuc so vi tr mà b, m không hút thuc. Mt nghiên
cu khác  vùng đông bc Brazil, cho th
y trong s nhng tr vào vin vì viêm
phi thì tr sng trong gia đình có ngi nghin thuc lá chim 48 % [92],
[105], [117], [119].
+ Cht tri, đông đúc: Cht tri, đông đúc thng khá ph bin  các nc
đang phát trin, đã đc khng đnh có liên quan ti các bnh đng hô hp. S
liên quan cht ch gia mc nhim khun hô hp di cp vi cht ch
i, đông
đúc, s ngi và s con di 5 tui trong gia đình. Nghiên cu  Brazil và mt
s nghiên cu khác cho thy: gia đình có t 3 con di 5 tui tr lên có nguy c
t vong do viêm phi cao gp t 2 đn 5 ln so vi gia đình có ít con. [91],
[92], [118], [145].

9
+ Phi nhim vi lnh và m t: Nghiên cu ca Simoni M. nm
2005 (Italia) trong 20.016 tr cho thy, nhà m t có liên quan đn bnh

hô hp ca tr [132].
- Yu t dinh dng: Các yu t dinh dng có th nh hng ti nhim
khun hô hp di cp bao gm cân nng lúc sinh, tình trng dinh dng, sa
m, nng đ vitamin A và các vi cht dinh dng khác [92], [104], [118].
Nghiên cu ca Wayse (2004),  
n  cho thy thiu ht vitamin D và nuôi
con không hoàn toàn bng sa m trong 4 tháng đu là yu t nguy c đi vi
ALRI nng  tr [142].
+ Cân nng s sinh thp: Mt nghiên cu  Anh đã ch ra rng: tr em có
cân nng s sinh thp có nguy c mc NKHHC cao gp 2 ln trong nhng nm
đu sau khi sinh. Kt qu các nghiên cu đu cho thy s gia tng nguy c
tng đi dao đng t
1,5 ln đn 8 ln đi vi tr có cân nng s sinh thp.
Tr đ thiu tháng và tr có cân nng thp trong thi k mang thai  Brazil
cng có nguy c vào vin tng t vì viêm phi trong 1, 2 nm đu sau khi
sinh. Nhng kt qu trên đã đa ti kt lun là tr em có cân nng s sinh thp
s có nguy c mc bnh viêm phi nng cao hn [92], [130], [118].
+ Thiu sa m
: Mt nghiên cu đã cung cp thông tin v t vong đc
hiu do nhim khun hô hp di cp liên quan ti tr nuôi bng sa m, nhng
tr không đc nuôi bng sa m thì có nguy c mc bnh cao hn 3,6 ln so
vi tr đc nuôi bng sa m. Nghiên cu v s liên quan gia sa m và vào
vin do viêm phi  Trung Quc, Brazil, Canada và Argentina đu ch ra rng tr

em không đc nuôi bng sa m có nguy c vào vin cao gp t 1,5 đn 4 ln
[92], [130].
Mt s tác gi trên th gii đã tin hành nghiên cu tng hp các yu t
nguy c trên cùng mt nhóm cng đng: Nghiên cu ca Baker R. J. (2006) cho
thy, phi nhim vi nhiên liu đt cháy trong nhà  do si m, nu n, hút
thuc lá trong gia đình thì t l tr mc nhim khu

n hô hp di cp thng gp
vi tn s nhiu hn so vi nhng tr sng trong nhà không có các yu t trên
[80]. Nghiên cu ca Broor S. và cng s nm 2001 ( n ), phân tích hi
quy logistic thy rng tr không đc nuôi bng sa m, nhim khun hô hp
trên  m, nhim khun hô hp  con cái trong nhà, tiêm chng không đy đ
theo tui và tin s nhi
m khun hô hp di trong gia đình là yu t đóng góp
có ý ngha ca nhim khun hô hp di cp  tr di 5 tui. Gii tính ca tr,
tui ca b, m, trình đ hc vn ca b, m, s con trong gia đình, loi nhà 

10
không phi là yu t nguy c liên quan ti bnh nhim khun hô hp di cp
[87]. Vì vy vic xác đnh các yu t nguy c ca nhim khun hô hp di cp
có th giúp cho gim gánh nng bnh tt.
Nghiên cu ca Macedo S. E. nm 2007 (Phía nam Brazil) và mt s tác gi
khác cho thy, các yu t nguy c liên quan đn bnh gm: Gii nam, tr di 6
tháng tui, nhà đông ngi, trình đ
hc vn ca ngi m, thu nhp ca gia
đình, tình trng nhà  không tt, không nuôi con bng sa m, bà m hút thuc,
là các yu t liên quan đn NKHHC  tr di 1 tui [92], [113], [117], [123].
* Yu t v kin thc - thái đ - thc hành (KAP) ca bà m.
Nm 2006, Chan G. và cng s đã tin hành nghiên cu kin thc, thái đ,
thc hành v s dng kháng sinh ca các bà m đi v
i nhim khun hô hp
trên (URTI)  tr em ti Malaysia cho thy, gn 68 % các bà m trong s h tin
tng rng kháng sinh rt có ích trong điu tr cm cúm thông thng, 69 % có
ích cho ho và 76 % có ích cho st. Nghiên cu này ch ra rng các cha m
thng nhn thc sai lch v s dng kháng sinh đi vi URTI cp  tr. Vì
vy vic nâng cao trình đ hc vn ca các ông b, bà m có th làm gim kê
đn kháng sinh không c

n thit và vic kháng kháng sinh  cng đng [93].
Nghiên cu ca Kauchali S. nm 2004 đ đánh giá kh nng nhn bit v
bnh hô hp và xác đnh nim tin, thái đ, thc hành v NKHHC ca các bà m
 vùng nông thôn Nam Phi cho thy, nhn thc v nguyên nhân gây bnh là rt
khác nhau gia các bà m. Bà m thng s dng thuc đông y điu tr thay th
cho thuc tây y, min cng khi tìm kim s
chm sóc y t và s dng kháng
sinh không thích hp. Tác gi đã ch ra rng: Nhn thc ca các bà m v
NKHHC còn rt yu. Vì vy rt cn thit k chin lc truyn thông giáo dc
sc kho (TT- GDSK) cho các nhân viên y t v bnh hô hp đ các bà m tìm
kim kp thi dch v chm sóc y t cho con khi b bnh hô hp, chm sóc h
tr ti nhà và tuân th
quy trình s dng kháng sinh [108].
* Yu t sinh hc.
- Gii tính.Trong mt s nghiên cu da vào cng đng, ngi ta thy t
l tr trai dng nh thng hay mc ALRI cao hn tr gái [82], [92].
- Tui. Nghiên cu ch rõ rng mc NKHHC nói chung tung đi n đnh
trong nhóm tr t 1 đn 5 tui, t vong tp trung  nhóm tr nh. Thc t,
khong mt na các trng h
p t vong do bnh đng hô hp  tr di 5 tui
xy ra ch yu  tr 6 tháng đu sau khi sinh [92].