xv
B GIÁO DC VÀ ÀO TO
I HC THÁI NGUYÊN
ÀM TH TUYT
MT S C IM DCH T VÀ HIU QU CAN THIP
I VI NHIM KHUN HÔ HP CP TR DI 5 TUI
TI HUYN CH MI, TNH BC KN
LUN ÁN TIN S Y HC
Thái Nguyên - 2010
xiv
B GIÁO DC VÀ ÀO TO
I HC THÁI NGUYÊN
ÀM TH TUYT
MT S C IM DCH T VÀ HIU QU CAN THIP
I VI NHIM KHUN HÔ HP CP TR DI 5 TUI
TI HUYN CH MI, TNH BC KN
Chuyên ngành: V sinh xã hi hc và T chc y t
Mã s: 62.72.73.15
LUN ÁN TIN S Y HC
Ngi hng dn khoa hc:
1. PGS.TS. Nguyn Thành Trung
2. GS.TS. Trng Vit Dng
Thái Nguyên - 2010
i
LI CAM OAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cu khoa hc ca riêng
tôi, các s liu và kt qu nghiên cu trong Lun án là trung thc và
cha công b di bt k hình thc nào.
Thái Nguyên, tháng 11 nm 2010
NGHIÊN CU SINH
àm Th Tuyt
ii
LI CM N
* Tôi xin trân trng cm n ti:
- Ban Giám đc, Ban sau đi hc - i hc Thái Nguyên đã giúp đ, to
điu kin tt nht cho tôi hc tp, nghiên cu và hoàn thành lun án.
- Ban Giám hiu, Khoa Sau đi hc, các phòng ban chc nng Trng i
hc Y - Dc đã giúp đ và to điu kin thun li cho tôi trong quá trình hc tp.
- Ban ch nhim và toàn th cán b nhân viên Khoa Vi sinh - Bnh vin a
khoa Trung ng Thái Nguyên đã giúp đ tôi hoàn thành lun án.
- B môn Y xã hi hc, B môn Nhi, B môn Sc kho ngh nghip cùng
toàn cán b, ging viên, k thut viên khoa Y t công cng đã to điu kin
thun li cho tôi trong quá trình hc tp và hoàn thành lun án.
* Vi lòng bit n chân thành, tôi xin gi li cm n sâu sc ti:
- Phó giáo s, Tin s Nguyn Thành Trung - Phó Hiu Trng Trng i
hc Y - Dc Thái Nguyên - Giám đc bnh vin KTWTN, ngi thy đã trc
tip, hng dn, giúp đ tôi trong nghiên cu và hoàn thành lun án này.
- Giáo s, Tin s Trng Vit Dng - V Trng v Khoa hc và ào to - B
Y t, ngi thy đã trc tip, hng dn, giúp đ tôi trong nghiên cu và hoàn thành
lun án này.
- Phó giáo s, Tin s Hoàng Khi Lp – Trng b môn Dch t, Phó giáo
s, Tin s Vn Hàm – Trng b môn Sc kho ngh nghip ; Phó giáo s,
Tin s àm Khi Hoàn – Trng b môn Y hc Cng đng Trng i hc Y –
Dc Thái Nguyên đã giúp đ và ch dn cho tôi nhng ý kin qúy báu trong
quá trình hc tp và nghiên cu.
* góp phn vào s thành công ca lun án. Tôi xin t lòng bit n sâu sc ti:
- Ban Giám đc s Y t tnh Bc Kn, Phòng Y t, Trung tâm Y t huyn
Ch Mi, tnh Bc Kn, chính quyn đa phng, cán b y t xã, nhân viên y t
thôn bn và nhân dân các xã: Qung Chu, Yên nh, Nh C, Bình Vn, Thanh Bình,
Nông H, Hoà Mc đã giúp tôi trong quá trình thc hin lun án tt nghip.
Tôi xin chân thành cm n các đng nghip, bn bè và gia đình đã to điu
kin giúp đ, đng viên, khích l tôi trong quá trình nghiên cu lun án.
Xin chân thành cm n.
Thái Nguyên, tháng 11 nm 2010
Nghiên cu sinh
àm Th Tuyt
iii
MC LC
Li cam đoan i
Li cm n ii
Mc lc
iii
Danh mc các ký hiu, các ch vit tt
vi
Danh mc các bng viii
Danh mc các biu đ xi
Danh mc các hình
xii
Danh mc s đ
xiii
T VN 1
CHNG 1. TNG QUAN TÀI LIU 3
1.1. Tình hình bnh nhim khun hô hp cp
3
1.1.1. Tình hình mc bnh và t vong do nhim khun hô hp cp trên Th
gii
3
1.1.2. Tình hình mc bnh và t vong do nhim khun hô hp cp ti Vit
Nam
5
1.2. Cn nguyên và các yu t nguy c ca bnh nhim khun hô hp cp 6
1.2.1. Trên Th gii 6
1.2.2. Ti Vit Nam 11
1.3. Mt s gii pháp can thip phòng chng nhim khun hô hp cp đc
thc hin trên Th gii và Vit Nam
14
1.3.1. Tình hình trên Th gii
14
1.3.2. Tình hình ti Vit Nam 17
CHNG 2: I TNG VÀ PHNG PHÁP NGHIÊN CU 21
2.1. i tng nghiên cu
21
2.1.1. Nghiên cu mô t
21
2.1.2. Nghiên cu can thip
21
iv
2.2. a đim và thi gian nghiên cu 21
2.2.1. a đim nghiên cu
21
2.2.2. Thi gian nghiên cu 21
2.3. Phng pháp nghiên cu 22
2.3.1. Thit k nghiên cu
22
2.3.2. Phng pháp chn mu
24
2.3.3. Ch s nghiên cu
27
2.3.4. Phng pháp thu thp s liu 31
2.4. Ni dung can thip 32
2.4.1. Chun b cng đng
32
2.4.2. Trin khai truyn thông - giáo dc sc kho ti cng đng
33
2.4.3. Trin khai theo dõi dc tình hình mc nhim khun hô hp cp ca
tr ti cng đng
33
2.4.4. Can thip d phòng bng ung thuc tng cng min dch
(Broncho - Vaxom)
34
2.4.5. Trin khai theo dõi dc tr mc NKHHC đn trm y t xã 34
2.4.6. Giám sát các hot đng can thip 35
2.4.7. ánh giá sau can thip
35
2.5. Phng pháp x lý s liu
36
2.6. Khía cnh đo đc trong nghiên cu 36
2.7. Phng pháp x lý hn ch sai s 37
CHNG 3. KT QU NGHIÊN CU 40
3.1. Thông tin chung v đa đim nghiên cu 40
3.2. Mt s đc đim dch t nhim khun hô hp cp tr di 5 tui ti
đa đim nghiên cu
42
3.3. Cn nguyên và yu t liên quan đn nhim khun hô hp di cp
47
3.3.1. Kt qu cy dch t hu tr nhim khun hô hp cp ti khu vc
nghiên cu
47
3.3.2. Các yu t liên quan đn nhim khun hô hp di cp 48
v
3.4. Hiu qu can thip phòng chng nhim khun hô hp cp tr 51
3.4.1. Kt qu thc hin hot đng can thip ti cng đng
51
3.4.2. Hiu qu ca bin pháp can thip 52
CHNG 4. BÀN LUN 77
4.1. Thc trng NKHHC tr em di 5 tui ti Ch Mi, Bc Kn
77
4.1.1. Tình hình nhim khun hô hp cp chung
77
4.1.2. Thc trng vi khí hu ti Ch Mi, Bc Kn
79
4.1.3. Thc trng vi khun gây nhim khun hô hp cp 81
4.2. Các yu t liên quan đn nhim khun hô hp di cp 82
4.3. Hiu qu ca can thip cng đng phòng chng NKHHC tr em
87
4.3.1. Mô hình can thip phòng chng NKHHC tr em
87
4.3.2. Hiu qu ca can thip phòng chng NKHHC 95
KT LUN 105
1. Mt s đc đim dch t nhim khun hô hp cp tr di 5 tui ti
huyn Ch Mi, tnh Bc Kn trc can thip
105
2. Yu t liên quan đn nhim khun hô hp di cp 105
3. Hiu qu ca bin pháp can thip đi vi nhim khun hô hp cp ti
cng đng
105
KHUYN NGH 107
TÀI LIU THAM KHO
vi
DANH MC CÁC KÝ HIU, CÁC CH VIT TT
ALRI : Nhim khun hô hp di cp
(Acute lower Respiratory infection)
ARI : Nhim khun hô hp cp
(Acute Respiratory infection)
BVKTW : Bnh vin đa khoa trung ng
CAP : Viêm phi mc phi cng đng
(Community Acquired Pneumonia)
CBCC : Cán b công chc
CBYT : Cán b y t
CSSKB : Chm sóc sc khe ban đu
CSYT : C s y t
CT : Can thip
CYO : Nm quan sát tr (Child – years of observation)
C : i chng
IMCI : Lng ghép chm sóc tr bnh
(Intergrated management of childhood illness)
KAP : Kin thc, thái đ
, thc hành
( Knowledge, Attitude, Practice)
KVP : Không viêm phi
LTB – XH : Lao đng thng binh xã hi
NC : Nghiên cu
NCS : Nghiên cu sinh
NKHH : Nhim khun hô hp
NKHHC : Nhim khun hô hp cp
NKHHCT : Nhim khun hô hp cp tính
NVYTTB : Nhân viên y t thôn bn
vii
OR : T sut chênh
(Odds Ratio)
PL : Ph lc
RLLN : Rút lõm lng ngc
RVS : Virus hp bào hô hp
( Respiratory Syncytial Vius)
SARS : Hi chng hô hp cp tính
( Severe Acute Respiratory Syndrome)
SCT : Sau can thip
SK : S đng ký
T
0
Webb : Nhit đ hiu dng
TCT : Trc can thip
TCYTTG : T chc y t Th gii
THCS : Trung hc c s
THPT : Trung hc ph thông
T
m
:
Nhit đ thp nht tháng
TT – GDSK : Truyn thông giáo dc sc khe
T
tb
: Nhit đ trung bình
T
x
:
Nhit đ cao nht tháng
TYTX : Trm y t xã
UNICEF : Qu nhi đng liên hip quc
(United Nations Chidren
’
s Fund)
URTI : Nhim khun đng hô hp trên
(Upper Respiratory Tract Infection)
WHO T chc Y t Th gii
: ( World health Organization)
viii
DANH MC CÁC BNG
Bng 2.1. Bng tng hp (khung lô gíc ca vn đ nghiên cu) 37
Bng 3.1. Tình hình kinh t, vn hoá, xã hi ti khu vc nghiên cu 40
Bng 3.2. Vi khí hu nhà trong nhà và ngoài nhà ti khu vc nghiên cu
41
Bng 3.3. Phân loi vi khí hu theo mùa ti đa đim nghiên cu (n = 100)
41
Bng 3.4. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo các nhóm tui 42
Bng 3.5. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo gii 42
Bng 3.6. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo tng nhóm dân
tc
43
Bng 3.7. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo hc vn m 44
Bng 3.8. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo ngh nghip m 45
Bng 3.9. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo tình trng v
sinh nhà
45
Bng 3.10. Phân b t l nhim khun hô hp cp tr em theo tui ca m
46
Bng 3.11. Mi liên quan gia trình đ hc vn ca ngi m vi nhim
khun hô hp di cp
48
Bng 3.12. Mi liên quan gia điu kin v sinh nhà vi nhim khun hô
hp di cp
48
Bng 3.13. Mi liên quan gia thi gian cai sa và tình trng tiêm chng ca
tr vi nhim khun hô hp di cp
49
Bng 3.14. Mi liên quan gia kin thc chm sóc tr ca bà m vi nhim
khun hô hp di cp
49
Bng 3.15. Mi liên quan gia thc hành ca m vi nhim khun hô hp
di cp
50
Bng 3.16. ánh giá các yu t liên quan theo mô hình hi quy logistic
51
Bng 3.17. Kt qu ca can thip đi vi tình trng tiêm chng ca tr
52
Bng 3.18. Kt qu ca can thip đi vi tình trng cai sa ca tr
53
ix
Bng 3.19. Kt qu ca can thip đi vi điu kin v sinh nhà 53
Bng 3.20. Kt qu ca can thip đn hiu bit du hiu nhim khun hô hp
cp ca bà m
54
Bng 3.21. Kt qu ca can thip đn thay đi kin thc v nhim khun hô
hp cp ca bà m
55
Bng 3.22. Kt qu ca can thip đn thay đi hiu bit du hiu bt thng
cn đa tr đn trm y t ca bà m
56
Bng 3.23. Hiu qu ca can thip đn thay đi kin thc ca các bà m. 57
Bng 3.24. Kt qu ca can thip đn chm sóc tr ti nhà ca bà m. 60
Bng 3.25. Kt qu thay đi v s dng dch v cha bnh ca bà m
61
Bng 3.26. Tác đng ca can thip đn thc hành cp nhit đ ca bà m
62
Bng 3.27. Tác đng ca can thip đn thc hành x trí st ca bà m. 62
Bng 3.28. Hiu qu ca can thip đn thc hành chm sóc tr ca bà m
63
Bng 3.29. Mt đ mi mc ca đt nhim khun hô hp theo nm
64
Bng 3.30. Mt đ mi mc ca tr nhim khun hô hp cp theo nm
64
Bng 3.31. Mt đ mi mc ca đt nhim khun hô hp cp theo dân tc 65
Bng 3.32. Mt đ tr mi mc nhim khun hô hp cp theo dân tc 66
Bng 3.33. Kt qu can thip đn s đt mc bnh trung bình tr trc và
sau khi dùng Broncho-Vaxom
68
Bng 3.34. Kt qu can thip đn s đt mc nhim khun hô hp cp tr
trc và sau khi dùng Broncho-Vaxom
68
Bng 3.35. Kt qu can thip đn tình hình mc bnh tr trc và sau khi
dùng Broncho-Vaxom
69
Bng 3.36. Tác đng ca can thip đn s dng thuc kháng sinh tr trc
và sau khi dùng Broncho-Vaxom
69
Bng 3.37. Tình hình tr mc nhim khun hô hp cp đn trm y t xã
70
Bng 3.38. Tình hình x trí nhim khun hô hp cp tuyn xã
70
Bng 3.39. Kt qu ca can thip đi vi nhim khun hô hp cp di ca
tr theo nhóm tui
71
x
Bng 3.40. Hiu qu ca bin pháp can thip đi vi tình hình mc nhim
khun hô hp cp ca tr
72
Bng 4.1. Nhit đ trung bình, thp nht, cao nht tháng ti huyn Ch Mi 80
Bng 4.2. So sánh t l đt mc mi viêm phi ti cng đng vi tác gi khác.96
Bng 4.3. T l mi mc ARI điu tra c bn ban đu và 6 tháng theo dõi
sau can thip
97
Bng 4.4. So sánh t l tr mc viêm phi ti cng đng vi tác gi khác
98
xi
DANH MC CÁC BIU
Biu đ 3.1. T l nhim khun hô hp cp ca tr theo dân tc 43
Biu đ 3.2. T l nhim khun hô hp cp ca tr theo vùng 44
Biu đ 3.3. Phân b vi khun gây bnh 47
Biu đ 3.4. Thái đ ca bà m đi vi nhim khun hô hp cp 50
Biu đ 3.5. Thái đ ca bà m đi vi nhim khun hô hp cp trc và sau
can thip
58
Biu đ 3.6. Thái đ ca bà m đi vi nhim khun hô hp cp sau can thip
nhóm can thip và nhóm chng
59
Biu đ 3.7. t mc không viêm phi: Ho hoc cm lnh ca tr theo mùa
67
Biu đ 3.8. t mc viêm phi ; viêm phi nng ca tr theo mùa
67
xii
DANH MC CÁC HÌNH
Hình 1.1. Phân b t vong tr di 5 tui theo nguyên nhân ca 6 vùng
trên Th gii
3
Hình 2.1. Bn đ đa đim nghiên cu - huyn Ch Mi, tnh Bc Kn
21
xiii
DANH MC CÁC S
S đ 2.1. T chc nghiên cu mô t thc trng và phân tích tình hình nhim
khun hô hp cp di vi yu t liên quan
22
S đ 2.2. Mô hình đánh giá sau can thip
23
S đ 2.3. Mô hình theo dõi dc mc nhim khun hô hp ca tr
23
1
T VN
Nhim khun hô hp cp là bnh ph bin có t l mc bnh và t vong
cao tr em, đc bit do viêm phi tr di 5 tui ti các nc đang phát
trin [38], [44], [48], [61], [143]. Theo s liu ca T chc Y t Th gii, mi tr
trung bình trong 1 nm mc nhim khun hô hp cp t 4 - 9 ln, c tính trên toàn
cu mi nm có kho
ng 2 t lt tr mc nhim khun hô hp cp, trong đó
khong 40 triu lt là viêm phi [32], [26].
Ti Vit Nam, hin nay có khong 8 triu tr di 5 tui. Nh vy c tính
mi nm s có t 32 đn 40 triu lt tr mc nhim khun hô hp cp và t 22
đn 24 nghìn tr t vong do viêm phi [67]. Nhim khun hô hp cp tr em ti
c
ng đng hin nay chim khong 39,7 %, bnh nhim khun hô hp cp có th
mc nhiu ln trong 1 nm, vì vy nó còn là nguyên nhân ch yu nh hng
đn ngày công lao đng ca các bà m [68]. Nhng vùng khó khn, vùng sâu,
vùng xa viêm phi vn là nguyên nhân gây t vong cao nht tr em, khong
90 % trng hp t vong do viêm phi là nhóm tr di 2 tháng tui [32].
Bnh nhim khun hô hp cp có th đ
c phân loi theo các cách khác nhau
và biu hin bnh cng các mc đ khác nhau. Mc đ nh, chm sóc tr ti
nhà, nu nng cn phi đc điu tr ti c s y t, nu không đa tr đn c s
y t kp thi có th s dn đn t vong [61]. T l t vong ca tr di 5 tui b
nhi
m khun hô hp cp các nc đang phát trin cao gp 10 ln so vi các
nc công nghip phát trin.
Nguyên nhân gây nhim khun hô hp cp nói chung và viêm phi nói
riêng nc ta cng nh các nc đang phát trin ch yu do virus, vi khun,
lao phi tr em, nm. [17], [54], [67]. Ngoài ra do tác đng ca các yu t nguy
c nh ô nhim môi trng, nhà cht tri, khói bp, khói thuc lá, tr đ nh
cân, suy dinh dng, tiêu chy, thay đi khí hu đu làm tng t l mc bnh và
mc đ nng ca bnh. Cán b y t cha thc hin đúng cách x trí khi tr mc
nhim khun hô hp cp theo phác đ quy đnh, đc bit là s dng thuc kháng
sinh. Hiu bit v các du hiu, cách chm sóc nhim khun hô hp cp tr em
ca cng
đng nói chung và bà m có con nh di 5 tui nói riêng còn hn
ch, đc bit là khu vc min núi, vùng sâu, vùng xa.
2
Vì vy, thc hin tt phòng chng nhim khun hô hp cp tr em s gim
đc t l mc bnh và t vong tr, đc bit là tr di 5 tui, t đó s gim
kinh phí chi tr v thuc, dch v y t, gim s quá ti vào điu tr ti các bnh
vin. ng thi, kt qu phòng chng nhi
m khun hô hp cp s góp phn làm
gim thi gian bà m phi ngh vic đ chm sóc tr m. Xut phát t nhng
vn đ trên, Th gii cng nh Vit Nam đã xem xét, đ xut các gii pháp can
thip. tin hành đng b nhiu bin pháp đòi hi nhiu ngành, nhiu cp
phi hp vi ngành y t cùng vi s tham gia tích c
c ca nhân dân ti các c
s cng đng. Nâng cao kh nng x trí tr mc nhim khun hô hp cp theo
phác đ ca cán b y t tuyn c s và s dng thuc kháng sinh hp lý cho các
trng hp tr mc nhim khun hô hp cp. Nâng cao s hiu bit ca các bà
m và ngi chm sóc tr đi vi nhim khun hô hp cp
tr em thông qua
cán b y t xã và nhân viên y t thôn bn, đng thi phát hin đc các yu t
nguy c gây bnh đ có bin pháp phòng bnh hu hiu đi vi cn bnh
này.Thc hin tt phòng chng nhim khun hô hp cp tr em s góp phn vào
phát trin kinh t - xã hi và ci thin cht lng cuc sng cho nhân dân nói
chung và cho tr em nói riêng, tham gia tích cc vào vic thc hin lu
t Bo v
sc kho tr em [31], [15], [61].
Vn đ đt ra hin nay, t l nhim khun hô hp cp tr em khu vc
min núi, vùng cao, dân tc thiu s là bao nhiêu? Các yu t liên quan đn
nhim khun hô hp cp là gì? Gii pháp nào phù hp vi cng đng dân tc
min núi đ gim thiu vn đ đó? Còn ít nghiên cu đ cp đn. Vì vy chúng
tôi tin hành nghiên cu đ tài “Mt s đc đim dch t và hiu qu can
thip đi vi nhim khun hô hp cp tr di 5 tui ti huyn Ch Mi,
tnh Bc Kn” nhm 3 mc tiêu sau:
1. Mô t mt s đc đim dch t nhim khun hô hp cp tr d
i 5 tui
ti huyn Ch Mi, tnh Bc Kn.
2. Xác đnh mt s yu t liên quan đn nhim khun hô hp di cp.
3. ánh giá hiu qu mt s bin pháp can thip đi vi nhim khun hô hp
cp ti cng đng.
3
Chng 1
TNG QUAN TÀI LIU
1.1. Tình hình bnh nhim khun hô hp cp
1.1.1. Tình hình mc bnh và t vong do nhim khun hô hp cp trên th gii
Hin nay ti các nc đang phát trin, các bnh nhim khun đng hô
hp vn là nguyên nhân mc bnh và t vong hàng đu tr em di 5 tui,
ch yu do viêm phi. Viêm phi mc phi cng đng là mt nhim khun
nng và ph bin x
y ra tt c tr em trên toàn th gii. các nc đang phát
trin, theo s liu ca T chc y t Th gii (TCYTTG), mi tr em trung bình
trong 1 nm mc nhim khun hô hp cp (NKHHC) t 4 - 9 ln. c tính trên
toàn cu mi nm có khong 2 t lt tr mc NKHHC chim 19-20 % s t
vong di 5 tui trên toàn cu. Ti khu vc ông Nam Á t vong do nhi
m
khun hô hp vn là nguyên nhân cao nht (25 %) trong các nguyên nhân gây
t vong tr, tip theo là tiêu chy (14 %) và s sinh (32 %) kt hp vi các
bnh khác, còn li là các nguyên nhân khác [32], [145].
Hình 2.1. Phân b t vong tr di 5 tui theo nguyên nhân ca 6 vùng
trên Th gii (WHO – 3/2000, Afr=Châu Phi; Amr=Châu M; Emr=Trung
Cn ông; Eur=Châu Âu; Sear=ông Nam Á; Wpr=Tây Thái Bình Dng
(Ngun s liu t Lancet [89])
4
Theo Ruan I. (2005), c lng t l viêm phi tr em di 5 tui trên
phm vi toàn cu trong các nghiên cu dc da vào cng đng cho thy: T l
mi mc các đt viêm phi các nc đang phát trin là 0,29 đt/nm/tr. các
nc phát trin là 0,026 đt/ nm/tr và trên 95 % các đt viêm phi tr em
trên th gii xy ra các nc đang phát trin [127]. Nm 2004, Michael
Ostapchuk và cng s đã tin hành nghiên cu tình hình viêm phi mc phi
cng đng thuc Châu Âu và Bc M. Tác gi đã đa ra thut ng “viêm phi
mc phi cng đng - Community Acquired Pneumonia” (CAP) đ cp ti mt
loi viêm phi xy ra mt ngi trc đó kho mnh, ngi mc phi bnh này
bên ngoài bnh vin. CAP là mt trong nh
ng nhim khun ph bin và nng
nht tr em vi s mi mc hàng nm là t 34 - 40 ca trên 1000 tr Châu Âu
và Bc M [109], [114], [145]. Mc dù t vong do CAP là him gp các nc
công nghip phát trin nhng li là bnh ph bin nht tr di 5 tui. các
nc đang phát trin không nhng t l mc bnh này cao mà còn gây t vong
cao [115]. Nhim khu
n hô hp di là mt trong nhng nguyên nhân t vong
hàng đu tr ti các nc đang phát trin [114]. Nghiên cu ca Baqui A. H và
cng s (2007) Bangladesh cho thy, t l nhp vin tr di 2 tui là cao
hn so vi tr ln tui, và khong 25 % các trng hp t vong tr < 5 tui và
khong 40 % t vong tr nh liên quan vi nhim khun hô hp di c
p [82].
Nghiên cu ca Garces-Sanchez M. D. (2005) v t l viêm phi mc phi
cng đng Valencia, Tây ban Nha là 30,3 ca/1000 tr tui < 5 tui/ nm và t
l nhp vin là 7,03 ca/1000 tr < 5 tui/nm [103]. Nm 2005, David Burgner
và cng s đã tìm hiu v tình hình viêm phi tr em ca Australia, cho thy
viêm phi tr em là 5-8/1000 nm – tr. Viêm phi là nguyên nhân chính dn
đn nhp vin tr di 5 tui [97]. Varinder Singh (2005)
đã đ cp đn gánh
nng viêm phi tr em Châu Á và cho rng viêm phi là nguyên nhân gây t
vong khong 2 triu tr em mi nm trên toàn th gii (20 % trong tt c t vong
tr), gn 70 % trong s các trng hp t vong xy ra Châu Phi và ông
Nam Châu Á. Hu ht các nc Châu Phi và Châu Á, tr em b viêm phi cao
gp t 2-20 ln so vi tr em Hoa K [134]. Yaron Shoham (2005) đã tin hành
mt nghiên c
u v viêm phi mc phi cng đng tr em Min Nam Israel,
nhm đánh giá gánh nng ca CAP lên tr em và gia đình ca chúng bao gm chi
phí và gim cht lng sng, tác gi đa ra nhn đnh: Viêm phi mc phi cng
đng vn còn là mt bnh nng và ph bin tr, nó có nh hng rt ln đi vi
xã hi, gây ra gánh nng cho c ngi b
nh và gia đình ca h bao gm chi phí,
ngh vic và gim cht lng sng [133], [145].
5
1.1.2. Tình hình mc bnh và t vong do nhim khun hô hp cp ti Vit Nam
Hin nay, viêm phi vn là nguyên nhân t vong cao nht (31,3 %) trong
tng s các nguyên nhân gây t vong tr em, cao gp 6 ln so vi t vong do
tiêu chy (5,1 %). Trong s tr t vong do viêm phi, ch có 52 % tr đc
chm sóc trc khi t vong. Nguyên nhân tr không đc chm sóc y t trc
khi t vong hoc t vong trc 24 gi ti bnh vin cao là vì các bà m không
phát hi
n đc du hiu ca bnh, hoc khi tr mc bnh không đc cha tr
đúng đn, đn khi bnh nng chuyn đi bnh vin thì bnh đã quá nng [32].
Nguyn Vn Thiu và Nguyn Hu K (2003) đã tin hành nghiên cu
tình hình và mt s yu t nguy c ch yu ca NKHHC tr em di 5 tui ti
Thy Dng - Hng Th
y- Tha thiên Hu cho thy: T l mc NKHHC ti
cng đng đây còn cao (39,7 %), vt tri hn so vi các bnh khác cùng
thi đim nghiên cu và tng cao nhóm tr di 1 tui, t l NKHHC tr
di 1 tui là 53,3 % ; 2 đn 3 tui là 35,9 % và 4 đn 5 tui là 28,3 %. Tn
sut mc NKHHC cao nht t 4 - 6 ln/nm chim 47,5 %, t 3 ln tr
xung/n
m chim 36,4 %, trên 6 ln/nm chim 16,1 % [68].
Theo Niên giám thng kê Y t nm 2007 cho thy, viêm phi đng đu
trong 10 bnh mc cao nht trong toàn quc [29].
Nm 2007, Bnh vin Lao và Bnh phi trung ng, D án NKHHC tr
em đã t chc Hi tho “Trin khai k hoch hot đng d án NKHHC tr em
các tnh trng đim nm 2007 và giai đon 2007 – 2010” cho thy tình hình
mc NKHHC tr c
a các tnh min núi là cao nht (62,8 %), sau đó đn các
tnh min Trung (42,9 %), ng bng t l mc bnh ít hn (34,8 %). Còn đi
vi tình hình t vong tr do NKHHC thì min núi (0,28
0
/
00
) cao hn so vi
đng bng (0,06
0
/
00
) và min Trung (0
0
/
00
) [8].
Theo báo cáo ti Hà Giang (2007): T l tr mc NKHHC đây còn cao,
chim 70,13 % [64], Lai Châu, t l tr mc NKHHC đc điu tr còn thp,
mi ch đt 58,8 % [65], in Biên (2007) ch tiêu v phòng chng NKHHC tr
em đt thp hn so vi k hoch, ch đt đc 55,3 % [63]. Theo báo cáo ca
trung tâm phòng chng bnh xã hi, tnh Bc Kn nm 2007 cho bit, chng
trình phòng chng NKHHC (ARI) m
i chuyn v trung tâm phòng chng bnh
xã hi, trc đó chng trình ARI thuc Trung tâm Y t d phòng tnh sau mt
thi gian dài vì không có kinh phí nên mng li không hot đng, h thng
thng kê báo cáo không đc duy trì, ch có khong 20 % NVYTTB bit v du
hiu, cách phòng và x trí đi vi bnh NKHHC [73]. Cng nm 2007 S y t
6
tnh Cao Bng và Yên Bái báo cáo tình hình hot đng ca mt s chng trình
nh: Tiêm chng m rng, phòng chng HIV/AIDS, phòng chng Lao, phòng
chng phong, bo v sc khe tâm thn cng đng, phòng chng st rét, phòng
chng suy dinh dng tr em, phòng chng st xut huyt, nhng không đ cp
đn tình hình mc bnh NKHHC ca tr và cho rng, do không có kinh phí hot
đng [62], [66]. Theo thông tin ca Trung tâm y t d phòng tnh Cao Bng cho
thy,
đu tháng 5 đn tháng 6 nm 2007 đã xy ra dch viêm đng hô hp cp
tr ti xã V Quang, huyn Thông Nông, tnh Cao Bng vi tng s 185 tr
mc trong đó có 111 tr di 5 tui và t vong 5 tr [74]. Báo cáo ca tnh Phú
Th v tình hình mc NKHHC ca tr di 5 tui nm 2006 cho thy: Tr t
vong do viêm phi chim 1/4 trong s tr t vong [6]. Ti huyn Bình Lc, tnh
Hà Nam, bnh NKHHC tr em di 5 tui vn là bnh có t l mc cao nht
so vi tt c các bnh mc tr em, vi tn s mc trung bình/nm/tr đc
phát hin khám và điu tr tuyn c s khong 2,3 đn 2,7 ln và bnh này
cng là nguyên nhân gây t vong cao nht tr em, ch yu là tr di 1 tui [1].
Tóm l
i: Qua mt s nghiên cu trên Th gii và Vit Nam cho chúng ta
thy, tình hình mc và t vong do NKHHC tr di 5 tui các nc đang
phát trin còn cao. Tuy nhiên còn ít nghiên cu đ cp đn tình hình mc bnh
và t vong do NKHHC tr em dân tc thiu s, khu vc min núi.Vì th đây
là vn đ cn quan tâm nghiên cu và đa ra các gii pháp phù hp nhm gim
tình trng nhim khun hô h
p cp tr em.
1.2. Cn nguyên và các yu t nguy c ca bnh nhim khun hô hp cp
1.2.1. Trên Th gii
1.2.1.1. Cn nguyên gây bnh nhim khun hô hp cp
Virus là nguyên nhân ph bin nht gây nhim khun hô hp di tr em
và là nguyên nhân hàng đu ca tr vào vin và t vong [85]. Virus là nguyên
nhân gây nhim khun hô hp phi nhp vin điu tr chim t
i 47,2 % [121].
Các loi virus thng gp là: Virus hp bào hô hp (RSV), virus cúm, á cúm và
Adenovirus trong đó virus RSV là tác nhân gây bnh quan trng nht đi vi
nhim khun hô hp di [95], [88], [139], [140], [146]. các nc đang phát
trin, vi khun đóng mt vai trò quan trng trong vic gây mc NKHHC, các vi
khun ch yu là ph cu và H. influenzae [34], [139].
Kenneth Mcintosh MD (2002) nghiên cu ti cng đng v bnh viêm
phi mc phi tr em, cho rng vai trò ca các vi khun đc coi nh
là
nguyên nhân gây viêm phi nng các nc đang phát trin. Nhng vi khun
7
đc coi là nguyên nhân chính gây viêm phi nng tr em, bao gm Streptococcus
pneumoniae, Staphylococcus aureus, Haemophylus influenzae [109], Nizami S. Q.
(2006) Parkistan, Baqui A. H. và cng s Bangladesh (2007) và mt s nghiên
cu khác trên th gii cng cho kt qu tng t [82], [97], [107], [120], [122].
Virus nguy him gn đây đi vi tr nh đó là H
5
N
1,
gây nên hi chng hô
hp cp tính (SARS) nng là mt bnh đng hô hp gây t vong cao, do mt
loi virus thuc chng Coronavirus gây nên, sau thi k bnh t 4 đn 5 ngày
(dao đng t 2- 14 ngày). Bnh có biu hin st cao và có các hi chng ging
cúm không đc hiu nh là đau đu, mt mi và đau mình my. Mt s bnh
nhân có các triu chng đng hô hp nh nh ho khan, tiêu chy, rét run, khó
th, có th có viêm phi không đin hình và tin trin nng ti suy hô hp và t
vong [138].
1.2.1.2. Yu t nguy c đn nhim khun hô hp cp
Có nhiu yu t nguy c gây NKHHC tr em đó là: Môi trng t nhiên - xã
hi, h thng y t, kin thc - thái đ - thc hành (KAP) ca bà m và yu t sinh hc.
* Môi trng t nhiên - xã hi và h thng y t
.
Mt s nghiên cu v các yu t nguy c ti nhim khun hô hp di cp
ca tr em các nc đang phát trin đã đa ra mt s yu t nh sau:
- Yu t kinh t xã hi:
+ Thu nhp: Yu t liên quan ti nhim khun hô hp di cp (Acute
Lower Respiratory Infection- ALRI) là rt khác nhau gia các nc. Mc dù tr
em di 5 tui trên toàn th
gii đu có s đt NKHHC (Acute Respiratory
Infection - ARI) xp x nhau (khong 5 đt cho mt tr trong mt nm). S tr
mi mc viêm phi hàng nm các nc công nghip phát trin dao đng t 3
% đn 4 % và các nc đang phát trin là 10 % đn 20 %. S khác bit cng
thy rõ ngay trong mt thành ph hoc trong mt nc. khu vc phía Nam
Brazil, t l t vong do nhim khun hô hp d
i cp đi vi tr các gia đình
có thu nhp di 50 USD mt tháng là 12/1000 tr; 16 % trong s nhng đa
tr này vào vin b nhim khun hô hp di cp xy ra tr di 20 tháng
tui. Trong s trên 600 tr, thu nhp gia đình trên 300 USD mt tháng, không
có mt trng hp t vong nào do viêm phi và ch 2 % vào vin vì b nhim
khun hô hp di cp. Mt vài nghiên cu khác cng
Brazil, Ba Lan, cho
thy tr em sng trong gia đình có điu kin kinh t thp thì có nguy c nhim
khun hô hp di nng hn [92], [117], [123].
8
+ Trình đ hc vn ca b, m: Trình đ hc vn thp ca b, m có liên
quan ti s gia tng vào vin và t vong do nhim khun hô hp di cp ca
tr [92], [118].
- Yu t môi trng: Yu t nguy c môi trng đc nghiên cu nhiu
nht bao gm phi nhim vi khói bi, nhà cht chi đông đúc và nhit đ
thp.
+ Ô nhim do các cht đt trong gia đình: Ngi ta d tính rng các
nc đang phát trin, 30 % các h gia đình thành ph và 90 % các h gia đình
vùng nông thôn s dng ci g, rm r và cht thi đng vt nh là ngun đt
chính cho đun nu, si m và nng đ các cht ô nhim trong nhà cao gp 20
ln so vi các nc công nghip phát trin. Tr em ng
i M gc bn đa di
2 tui phi nhim vi lò si đt bng ci, có nguy c viêm phi cao gp 5 ln
so vi tr cùng tui và cùng gii nhng gia đình không dùng lò si này [92].
Nghiên cu ca Jonathan Grigg (2007) v vic đt các nhiên liu đ nu n và
si m trong nhà các nc đang phát trin cho thy, có mi liên quan gia ô
nhim không khí trong nhà và gia tng mc b
nh đi vi nhim khun hô hp
di cp tr [106]. Nghiên cu ca Jame Kilabuko H. and Satoshi Nakai
(2007) và nghiên cu ca Khin Myat Tun Myanmar (2005), cho thy các nhiên
liu đt bng khí sinh hc (g, rác thi nông nghip) là ngun nng lng chính
ca các nc đang phát trin và nh hng đn NKHHC tr nh [110], [116].
+ Khói thuc lá: Mi liên quan gia khói thuc và bnh đng hô hp
tr đc khng đnh trong nhi
u nghiên cu. Con ca ngi hút thuc lá có t
l mc bnh hô hp cao gp 1,5 đn 2 ln so vi con ca nhng ngi không
hút thuc lá. Theo dõi trên 4500 tr em Brazil trong 2 nm đu sau khi sinh ch
ra rng: có s gia tng 50 % vào vin do nhim khun hô hp di cp tr mà
c b và m đu hút thuc so vi tr mà b, m không hút thuc. Mt nghiên
cu khác vùng đông bc Brazil, cho th
y trong s nhng tr vào vin vì viêm
phi thì tr sng trong gia đình có ngi nghin thuc lá chim 48 % [92],
[105], [117], [119].
+ Cht tri, đông đúc: Cht tri, đông đúc thng khá ph bin các nc
đang phát trin, đã đc khng đnh có liên quan ti các bnh đng hô hp. S
liên quan cht ch gia mc nhim khun hô hp di cp vi cht ch
i, đông
đúc, s ngi và s con di 5 tui trong gia đình. Nghiên cu Brazil và mt
s nghiên cu khác cho thy: gia đình có t 3 con di 5 tui tr lên có nguy c
t vong do viêm phi cao gp t 2 đn 5 ln so vi gia đình có ít con. [91],
[92], [118], [145].
9
+ Phi nhim vi lnh và m t: Nghiên cu ca Simoni M. nm
2005 (Italia) trong 20.016 tr cho thy, nhà m t có liên quan đn bnh
hô hp ca tr [132].
- Yu t dinh dng: Các yu t dinh dng có th nh hng ti nhim
khun hô hp di cp bao gm cân nng lúc sinh, tình trng dinh dng, sa
m, nng đ vitamin A và các vi cht dinh dng khác [92], [104], [118].
Nghiên cu ca Wayse (2004),
n cho thy thiu ht vitamin D và nuôi
con không hoàn toàn bng sa m trong 4 tháng đu là yu t nguy c đi vi
ALRI nng tr [142].
+ Cân nng s sinh thp: Mt nghiên cu Anh đã ch ra rng: tr em có
cân nng s sinh thp có nguy c mc NKHHC cao gp 2 ln trong nhng nm
đu sau khi sinh. Kt qu các nghiên cu đu cho thy s gia tng nguy c
tng đi dao đng t
1,5 ln đn 8 ln đi vi tr có cân nng s sinh thp.
Tr đ thiu tháng và tr có cân nng thp trong thi k mang thai Brazil
cng có nguy c vào vin tng t vì viêm phi trong 1, 2 nm đu sau khi
sinh. Nhng kt qu trên đã đa ti kt lun là tr em có cân nng s sinh thp
s có nguy c mc bnh viêm phi nng cao hn [92], [130], [118].
+ Thiu sa m
: Mt nghiên cu đã cung cp thông tin v t vong đc
hiu do nhim khun hô hp di cp liên quan ti tr nuôi bng sa m, nhng
tr không đc nuôi bng sa m thì có nguy c mc bnh cao hn 3,6 ln so
vi tr đc nuôi bng sa m. Nghiên cu v s liên quan gia sa m và vào
vin do viêm phi Trung Quc, Brazil, Canada và Argentina đu ch ra rng tr
em không đc nuôi bng sa m có nguy c vào vin cao gp t 1,5 đn 4 ln
[92], [130].
Mt s tác gi trên th gii đã tin hành nghiên cu tng hp các yu t
nguy c trên cùng mt nhóm cng đng: Nghiên cu ca Baker R. J. (2006) cho
thy, phi nhim vi nhiên liu đt cháy trong nhà do si m, nu n, hút
thuc lá trong gia đình thì t l tr mc nhim khu
n hô hp di cp thng gp
vi tn s nhiu hn so vi nhng tr sng trong nhà không có các yu t trên
[80]. Nghiên cu ca Broor S. và cng s nm 2001 ( n ), phân tích hi
quy logistic thy rng tr không đc nuôi bng sa m, nhim khun hô hp
trên m, nhim khun hô hp con cái trong nhà, tiêm chng không đy đ
theo tui và tin s nhi
m khun hô hp di trong gia đình là yu t đóng góp
có ý ngha ca nhim khun hô hp di cp tr di 5 tui. Gii tính ca tr,
tui ca b, m, trình đ hc vn ca b, m, s con trong gia đình, loi nhà
10
không phi là yu t nguy c liên quan ti bnh nhim khun hô hp di cp
[87]. Vì vy vic xác đnh các yu t nguy c ca nhim khun hô hp di cp
có th giúp cho gim gánh nng bnh tt.
Nghiên cu ca Macedo S. E. nm 2007 (Phía nam Brazil) và mt s tác gi
khác cho thy, các yu t nguy c liên quan đn bnh gm: Gii nam, tr di 6
tháng tui, nhà đông ngi, trình đ
hc vn ca ngi m, thu nhp ca gia
đình, tình trng nhà không tt, không nuôi con bng sa m, bà m hút thuc,
là các yu t liên quan đn NKHHC tr di 1 tui [92], [113], [117], [123].
* Yu t v kin thc - thái đ - thc hành (KAP) ca bà m.
Nm 2006, Chan G. và cng s đã tin hành nghiên cu kin thc, thái đ,
thc hành v s dng kháng sinh ca các bà m đi v
i nhim khun hô hp
trên (URTI) tr em ti Malaysia cho thy, gn 68 % các bà m trong s h tin
tng rng kháng sinh rt có ích trong điu tr cm cúm thông thng, 69 % có
ích cho ho và 76 % có ích cho st. Nghiên cu này ch ra rng các cha m
thng nhn thc sai lch v s dng kháng sinh đi vi URTI cp tr. Vì
vy vic nâng cao trình đ hc vn ca các ông b, bà m có th làm gim kê
đn kháng sinh không c
n thit và vic kháng kháng sinh cng đng [93].
Nghiên cu ca Kauchali S. nm 2004 đ đánh giá kh nng nhn bit v
bnh hô hp và xác đnh nim tin, thái đ, thc hành v NKHHC ca các bà m
vùng nông thôn Nam Phi cho thy, nhn thc v nguyên nhân gây bnh là rt
khác nhau gia các bà m. Bà m thng s dng thuc đông y điu tr thay th
cho thuc tây y, min cng khi tìm kim s
chm sóc y t và s dng kháng
sinh không thích hp. Tác gi đã ch ra rng: Nhn thc ca các bà m v
NKHHC còn rt yu. Vì vy rt cn thit k chin lc truyn thông giáo dc
sc kho (TT- GDSK) cho các nhân viên y t v bnh hô hp đ các bà m tìm
kim kp thi dch v chm sóc y t cho con khi b bnh hô hp, chm sóc h
tr ti nhà và tuân th
quy trình s dng kháng sinh [108].
* Yu t sinh hc.
- Gii tính.Trong mt s nghiên cu da vào cng đng, ngi ta thy t
l tr trai dng nh thng hay mc ALRI cao hn tr gái [82], [92].
- Tui. Nghiên cu ch rõ rng mc NKHHC nói chung tung đi n đnh
trong nhóm tr t 1 đn 5 tui, t vong tp trung nhóm tr nh. Thc t,
khong mt na các trng h
p t vong do bnh đng hô hp tr di 5 tui
xy ra ch yu tr 6 tháng đu sau khi sinh [92].