Nghiên Cứu Hiệu Quả Cải Thiện Hội Chứng Viêm Nhiều Dây Thần Kinh Tại Long Sơn, Kim Bôi, Hoà Bình Bằng Bánh Đa Vi Chất.docx

BộytếViện
DinhDỡng

Báocáotổng kếtđềtài
Nghiên cứu hiệu quả cảithiệnhội
chứngviêmnhiều dâythần kinh tại
LongSơn,KimBôi
(Hòa Bình)bằng bánh đa vi chất

Chủnhiệmđềtài:PhạmThịThuHớng

6489
27/8/2007
HàNội-2007


PhầnA.Tómtắtkếtquảnổibậtcủađềtài.
1. Kếtquảnổibậtcủađềtài:a,
Đónggópmớicủađềtài
Kếtquảcủađềtàicónhữngđónggópmớivềnghiêncứukhoahọccũngnhvề
kinhtếvàxÃhội
BổsungvitaminB1đơnthuầnhoặckếthợpđavichấtchỉcảit h i ệ n nồng
độvitaminB1máuvàcáctriệuchứngcủabệnhở mộtsốđốitợng,tuynhiênkhông
điềutrịkhỏicácdấuhiệucủabệnh.
ThiếuvitaminB1máulàyếutốliênquanđếnbệnhTêtêsaysayởxÃLongSơnhuyệnKimBôitỉnhHoàBình.Rốiloạn chuyển hoá,hấpthuv i t a m i n
B1là nguyênnhângâythiếuvitaminB1m á u ởmộtsốđốitợng.
b,Kếtquảcụthể
Hiệuquảcảithiện tìnhtrạngbệnhtêtêsaysayởxÃLongSơn,huyệnKimBôi,tỉnhHoàBìnhbằngbổsungbánhđavichất
HiệuquảcủabổsungvitaminB1kếthợpđavichất,vàbổsungvitaminB1đ ế n t ì n h trạngbệnh"têtê,
saysay",khácnhaukhôngcóýnghĩathốngkê.
- Bổsung50mgvitaminB 1/

ngàytrongthờigian3thángđÃcảithiệnđợctìnhtrạngdinhdỡngcủangờibệnh(cânnặng,
nồngđộHbmáu,vàFerritinhuyếtthanh),t ì n h trạngvitaminB1máu(ĐÃcảịthiện đợcnồngđ
ộvitaminB1máucủa51,9%đốitợngcónồngđộvitaminB 1máu <2mcg/
dltrớccanthiệpởnhómbổsungvitaminB1đơnthuầnvà37%ởnhómbổsungvitaminB1kếthợpvới
đavichất),cácdấuhiệul â m sàng(Khôngcòncácd ấ u h i ệ u chủquannh:têbì15,9%,mỏiyế
uchânt a y
20,3%,mỏihàm51,3%,buồnngủ53,8%,đaucơ55,2%,đauđ ầ u 50%,m ệ t mỏi55,5%.Không
còndấuhiệugiảmphảnxạgânxơng:77,8%phảnxạtamđầu,77,8%phảnxạnhịđầu,77,8%p
hảnxạchâmquay,74,2%phảnxạgângối,72%phảnxạgângót),tốcđộdẫntruyềnthầnkinh( c ả i t
hiệntốcđộd ẫ n truyềnthầnkinhở 100%đốitợngcótốcđộdẫntruyềnthầnkinhcơgiảm<2SDbanđầu).
- Bổxung50mgvitaminB1/ngàytrongthờig i a n 3 thángđÃkhôngc ả i t h i ệ n
đợc,tìnhtrạngvitaminB 1(có17,6%đốitợngbịgiảmnồngđộvitaminB1<2mcg/
dlm ặ c dùtrớccanthiệpcónồngđộvitaminB1máu>2mcg/
dl).Mộtsốtrờnghợpxuấth i ệ n cáctriệuchứnglâmsàngmàtrớccanthiệpkhôngcó(Cácdấ
uhiệuchủquan:tê
bì2,7%,căng mỏicẳng chân4,1%,mỏihàm19,1%,buồnngủ19,1%,đaucơ32,8%,
đauđầu24,6%,chóngmặt38,3%,m ệ t m á i 30%.C ¸ c t r i ệ u chứnggiảmphảnxạgânxơng:9,5
%giảmphảnxạtamđầu,9,5%giảmphảnxạnhịđầu,9,5%giảmphảnxạc h â m quay,6,8%giả
mphảnxạgângối,6,8%giảmphảnxạgângót).

-1-


- NhữngtrờnghợpcónồngđộvitaminB1m á u < 2 m c g /
d l s a u c a n thiệpc ó nguycơbịbệnhnặnglênhoặckhôngthayđổigấp13,7lầnnhữngtrờngh
ợpcónồng
độvitaminB1>2mcg/dl.
ĐộnghọcvitaminB1máuc ủ a ngờibệnh t ê t ê s a y sayở xÃLongSơnhuyệnKimBôitỉnhHoàBình.
- Sauuống50mgvitaminB1,d i ễ n biếnnồngđộv i t a m i n B1m ¸ u c đ a ngờibệnhtêtê
-saysaycũnggiốngnhngờibìnhthờng.

- NồngđộvitaminB1máu t r u n g bìnhcủangờibệnh t ê t ê s a y sayt ạ i cácthờiđiểm30phút,1giờ,2giờ,3giờ,6giờvà12giờsauuống50vitaminB 1đềuthấp
hơnnồngđộvitaminB1m á u trungbìnhcủangờibìnhthờng.
- 40%trờnghợpcónồngđộvitaminB1máuthấp(1,3mcg/
dl)tạithờiđiểmsau12giờuốngvitaminB 1.
c,Hiệuquảvềđàotạo
MộtnghiêncứusinhđÃthamgianghiênc ứ u v à s ư dơngs è l i Ư u c đ a đ ề t à i trongluận
ántiếnsĩvàđÃbảovệluậnántiếnsĩởcấpcơsở.
d,Kếtquảvềkinhtế:
Giảmchiphíđếnmứcthấpnhấtcáctrờnghợpmắcbệnhnhờdựphòngvàpháthiệnsớ
mbệnh.Dođósẽđảmbảosứckhoẻđểlaođộngsảnsuấttăngthunhậpchogiađìnhvàđónggópcho
xÃhội
e,HiệuquảxÃhội:
Kếtquảnghiêncứu củađềtàilàcơsởkhoahọcđểđềracác giải phápcanthiệp nhằ
mgópphầngiảmđếnmứcthấp nhấtcác hậuquảcủabệnhgâyra.Tạoniềmt i n chongờibệnh
vàcộngđồng.
f,Cáchiệuquảkhác:
Không
2. ápdụngvàothựctiễnsảnxuấtvàđờisốngxÃhội
Kếtquảcủađềtàilàcơsởđịnhhớngchonhữngnghiêncứutiếptheovàđarac á c biệnp
hápcanthiệpthíchhợp
3.ĐánhgiáthựchiệnđềtàiđốichiếuvớiđềcơngnghiêncứuđÃđợcphêduyệt:
a,Tiếnđộ:
Chậmsovớithờigianđợcphêduyệt


b,Thựchiệnmụctiêunghiêncứu:
ĐÃthựchiệnđợcmụctiêuđềrabanđầu
- NghiêncứuhiệuquảcảithiệnhộichứngviêmnhiềudâythầnkinhngoạibiênởxÃLongs
ơn,huyệnKimbôi,tỉnhHoàbìnhbằngbánhđavichất
- TìmhiểumộtsốyếutốnguycơcủahộichứngviêmnhiềudâythầnkinhngoạibiênởxÃLo

ngsơn,huyệnKimbôi,tỉnhHoàbình
c,Cácsảnphẩmtạorasovớidựkiếncủabảnđềcơng:
Theođúngdựkiến
- Báoc á o phânt í c h v Ị h i Ư u qu¶c ¶ i t h i ệ n hộichứngv i ê m nhiềudâyt h ầ n kinhngoại
biênởxÃLongsơn,huyệnKimbôi,tỉnhHoàbìnhbằngbổsungvitaminB1,đav i chấtvàđộnghọcv
itaminB1máucủangờibệnh.Trêncơsởđótìmrayếutốnguyc ơ liênquancủabệnhlàvitamin B
1máuthấpdorốiloạnchuyểnhoá,hấpthuvitaminB1
-

Bảnkiếnnghị

d,Đánhgiáviệcsửdụngkinhphí:
Chỉsửdụng1/3kinhphísovớidựkiếnbanđầu.
4. Cácýkiếnđềxuất:
BộY t ế c ầ n phânbổkinhphít h e o nộidunghoạtđộngvàt i ế n độc ủ a đềt à i . Việcphân
bổkinhphítheonămnhnhữngnămquarấtkhókhănvàtốnkémchoviệctriểnkhaicáchoạtđộn
g,thậmchícóhoạtđộngkhôngthểtriểnkhaiđợcdocáchoạt
độngphảitriểnkhaitrongcùngmộtthờiđiểm,nếukhôngđủkinhphíthìhoạtđộngđósẽkhótriểnkha
ilạivàothờiđiểmkhác


Phần
B.Nộidungbáocáochitiếtkếtquảnghiênc
ứuđềtàicấpbộ
1. Đặtvấnđề
1.1. Tínhcấpthiết,ýnghĩalýluậnvàthựctiễncủađềtài
Bệnhcótênhộichứngviêmnhiềudâythầnkinh,cótêngọiđịaphơnglàt ê têsaysayđÃxuấthiệntừnhữngnămcủathậpkỷ70thếkỷXXtạinhiềuhuyệncủat ỉ n h HòaBình,đ
ặcbiệtlàxÃLongSơn.Năm1970,bệnhrộlênvớinhiềungờimắcvàc ó 40ngờit ử vong.Bệnhn
hânđợcđi ều trị bằ ng v i ta m in nhómB vàbệnhđÃđợcd ậ p tắt.Nhngtừđónămnàocũngc
óngờimắcbệnh,triệuchứngchínhcủabệnhlàt ê bì,kiếnbò,mỏiyếutay,chânvàcơnhai,đặcb

iệtgâychoángvángvàngÃ,nhândângọibệnhlàTêtê-saysay,haycòngọilàbệnhtêmỏi.

Năm1997,tạixÃLongsơn,bệnhxảyratrênmộtdiệnrộngvới450ngờimắcbệnhvà3n
gờitửvong.Bệnhxảyraởmọilứatuổi,songđốitợngmắcnhiềunhấtlàtuổil a o độngv à phụnữc
hoconbú.Đốitợngm ắ c bệnhbaogồmngờiMờngvàngờiKinh.NhiềunghiêncứuđÃđợcti
ếnhànhtạiđâychothấy:HàmlợngPb,Hg,CNtrong
nớcđềuở giớihạnchophép,khôngc ó sựkhácnhaugiữanhómbệnhvànhómchứngvềtiêuthụ
lơngthựcthựcphẩmbìnhquânđầungời.Giát r ị c á c c h ấ t d i n h củakhẩuphầnăncủanhând
ânLongsơntuychađápứngđợcnhucầuđềnghịc ủ a ViệnDinhdỡngnhngcònkháhơnkhẩ
uphầnăncủamộtsốvùng.Khôngnhậnthấysựl i ê n quangiữabệnhv à t ì n h t r ạ n g kinht Õ kÐm,
ng−êim ¾ c b Ư n h c ã c ¶ n h ã m kinht Õ khácao13.Khôngt ì m t h ấ y m ố i l i ê n quang i ữ a
m ứ c K a l i m¸u,H b m ¸ u , Porphyrinniệu,cholinesterasem á u vớibệnh.Cóm ố i l i ê n q u a
n g i ÷ a m ø c a c i d l a c t i c v ớ i bệnh23],cómốiliênquangiữatìnhtrạngvitaminB 1cơthểv
àbệnh[17].Mặcdù
đợcđiềutrịdựphòngbằngvitaminB1cho nhândântoànxÃLongsơn3nămliêntục,
nhngbệnhTêtê-saysayvẫnbámdaidẳng.BệnhdothiếuvitaminB1thờngxảyở
địaphơngă n g ạ o làlơngthựcchính,chếđộănnghèothựcp h ẩ m nguồngốcđộngvật.Dovậyđố
itợngkhôngchỉt h i ế u vitaminB1m à c ò n t h i ế u phốihợpnhiềuchấtdinhdỡngkhác.Giảthuy
ếtnghiêncứuđợcđặtracólẽbệnhliênquantớitìnhtrạngt h i ế u hụtnhiềuchất dinhdỡngmà
chúngtachabiết.Điều trịthửlàmộtbiện phápt ì m nguyênnhângâybệnh
1.2. Mụctiêu:
Mụctiêunghiêncứu:Nghiêncứuhiệuquảcảithiệnhộichứngviêmnhiềudâythầnkinhngoạib
iênởxÃLongsơn,huyệnKimbôi,tỉnhHoàbìnhbằngbánhđavichấtvàt ì m hiểumộtsốyếutốnguy
cơ.


2. Tổngquantàiliệu
2.1. LịchsửcácdịchviêmnhiềudâythầnkinhởViệtNam
2.1.1. Giaiđoạntrớcthậpkỷ70thếkỷXX
Đấtnớcđangtr ải quathờikỳchốngthựcdânxâmlợc,cảnớcutiên cho cuộckháng

chiến,đờisốngcủanhând â n gặpnhiềukhókhăn,a n ninhthựcphẩmkhôngđợcđảmbảo.Trong
giaiđoạnnàyđÃxuấthiệncáctrờnghợpviêmnhiềudâythầnkinhcóliênquanđếndinhdỡngở
nhữngnơiđờisốngkhókhăn.ởnhiềuvùng,bệnhxảyrat r ê n mộtvùngrộng,nhiềungờim ắ c
. Cóhail o ạ i bệnhđÃxảyra,đólàbệnhtêphùvàbệnhcótriệuchứnggiốngtêphù.
Bệnhtêphù(beriberi):
BệnhtêphùcótừđồngnghĩalàbệnhviêmnhiềudâythầnkinhdothiếuvitaminB1,thờn
gxảyraở nhữngnớcm à khẩup h ầ n ă n chủy ế u l à g ạ o v à c h ấ t lợnggạok ém. ởViệtNam
,sốngờibịtêphùnăm1916có988ngời,năm1932có9425ngờivànăm1936có35ngànngời
12.
Bệnhcótriệuchứnggiốngtêphù
Bệnhc ó t r i Ư u c hø ng gièngbƯnhtªphï,tª n gọiđịaphơnglàTêtêsaysayđÃxuấthiệnt ừ nhữngnămđ ầ u thậpkỷ50củathếkỷXX,bệnhxảyraở mộtsốđịaphơng
ởmiềnBắc.Bệnhtêtêsaysaylàbệnhphứctạp,khôngnhữngliênquanđếndinhdỡngmàcóthểdonhiềuyếutốkhác,nh
nghiệnnaycharõnguyênnhân.
TỉnhT h a n h Hóa:Từnăm1954đến1966ở xÃC a o QuíhuyệnN g ọ c L ạ c tỉnhThanhHoá
xảyramộtbệnhcótênđịaphơnglàtêtê,saysay,có14trờnghợptửvong,trongđó11trờng
hợplàngờilớn(8trờnghợplàphụnữđÃsinhtừ1đến4l ầ n và3trờnghợplàtrẻem.Bệnhcótr
iệuchứngchínhlàmỏichântay(thờngmỏit ừ bànchânlênđầugối,lênđùivàtoànbộcơthể,k
hinhaicơmcũngmỏi),têbìởbànt a y vàbànchân,cóc ả m giáckiếnbò,ngờibệnhnhiềukhic ả m
thấychóngm ặ t l a o
đao,chệnhchoạngnhngờisayrợu,dođóngờidânđịaphơnggọibệnhlàTêtê,saysay,m
ộtsốngờigọibệnhlàbệnhtêmỏi.Tìnhtrạngyếumỏinhtrêncóthểkéodàivàithángđếnvài
năm.Nhữngtrờnghợpnặngcóhiệntợngphùnềởchân,nhiềukhibệnhxuấthiệnđộtngột đaun
gựctứcthở,mờmắt, mộtsốtrờnghợpđÃtử vong.NghiêncứucủaLêNgọcBảochothấy,sống
ờimắcbệnhlà89ngời(dânsốc ủ a xÃtrên200ngời),dấuhiệucủabệnhlàcácdấuhiệuthần
kinh66%,dấuhiệutimm ạ c h 52% , x Ð t nghiÖmt h Ê y a c i d pyruvicm á u v à nớct i ể u tă
nghơng i á trịbìnhthờng,vitaminB1nớctiểugiảm,khẩuphầnănnghèo.Nhvậytriệuchứng
củabệnhgiốngtriệuchứngcủabệnhBeriberi.TácgiảđÃđềnghịgiảmđóngthuếnghiÃvụlơng
thựcv à t h ù c phÈm,® å n g t h ê i v ậ n độngt ă n g g i a s ả n xuấttăngnguồnthựcphẩmc ả i t h i ệ
n bữaăn,bêncạnhđóđiềutrịdựphòngchotoàndânbằngvitaminB 1trong1tháng

vàBcomplexchonhữngngờibịbệnhnặngtrong2tháng.Sau10thángápdụngcácb i ệ n phápn h
ằ m c ả i t h i Ư n t × n h t r ạ n g bệnh,c á c c h ỉ sốsinhhoátrởvềgiớihạnbìnhthờngvàtừđókhôn
gcònngờixinthuốcđiềutrịbệnhnày3.
BệnhtêtêsaysayởxCaoQuíhuyệnNgọcLạctỉnhThanhHoáđợcchẩnđoánliênquanđ
ếnthiếuvitaminB1
TỉnhHòaBình
Cũngtrongthờigiant ừ đầunhữngnămthậpkỷ60củathếkỷXX,nhiềuHuyệncủat ỉ n h HoàBình
đÃxuấthiệnmộtbệnhcótriệuchứnggiốngbệnhtêphùvàtơngtựnhbệnhởxÃCaoQuítỉnhThan
hHoá.CáchuyệnKimBôi,YênThuỷ,LạcSơncủatỉnhHoàBìnhl à nhữnghuyệncóngờim ¾ c bƯ
nhnµy.D i Ơ n biÕnc đ a bƯnhr ấ t phứct ạ p ,
điềut r ị b ằ n g v i t a m i n B1bƯnhthuyªng i ả m , nhngkhôngchấmdứt.Đ Ã c ó n h i Ò u l Ü n h vùc t
h a m g i a n g h i ª n cứu,nhngvấnđềc ă n nguyêncủabệnhchođ ế n n a y vẫncha
đợcbiếtrõ.
Nhândângọibệnhl à Têt ê , saysay,hayc ò n gọil à bệnh t ê mỏi,bởivìngờimắcbệ
nhtêbì,kiếnbò,nêncóthuậtngữlàtê.Ngờibệnhcòncótriệuchứngm ỏ i yếutay,chân,đặcb
iệtcócảmgiácchoángvángvàngÃnhngờisayrợunêncóthuậtngữlàsay.
Hàngnămchỉcórảiráccáctrờnghợp.Nhngnăm1970,bệnhđÃxảyrathànhdịchởxÃL
ongSơnhuyệnKimBôitỉnhHòaBình,vớinhiềungờimắcvà40ngờitửvong.Thờigianđóbệnh
việnBạchMaiđÃtổchứcđiềutrịtạichỗ:179ngờimắcbệnhp h ả i điềutrịtậptrung,trongđóc
ó54trờnghợpnặngvàchuyển15ngờivềđiềutrịt ạ i bệnhviệnBạchMai.Bệnhnhânđợcđiều
trịbằngvitaminnhómBvàbệnhđÃđợcd ậ p tắt.
Giaiđoạnnàybệnhchatìmđợcnguyênnhân,nhngđợcchẩnđoántêt ê saysaycóliênquanthiếuvitaminB 1
2.1.2. Giaiđoạntừthậpkỷ80đếnthậpkỷ90củathếkỷXX.
ĐấtnớcđÃđợcgiảiphóng,trênđờngkhôiphụcvàxâydựngđấtnớc.Bêncạnhđó,thả
mhọathiên nhiênnhlũlụt...thờngxuyênxảyralàm chođờisốngcủangờidânvẫncònkhókh
ăn.ở nhiềuvùngđặcb i ệ t nhữngvùngc ó thảmhọathiênnhiênđÃxuấthiệncácbệnhliênquan
đếndinhdỡngnhtêphù,điềutrịbằngvitaminB1dịchđÃđợcdậptắtvàbệnhcótriệuchứnggiống
têphùtêtê-saysayđÃchuyểnsangxuthếmới.
Bệnhtêphù:

TheothôngbáocủaBộYtế,năm1985bệnhtêphùđÃxảyraởnhiềutỉnhcủam i ề n BắcViệ
tNamnhQuảngNinh,HàSơnBình,HàNội:có3345ngờimắc,trong
đó19ngờitửvong.


Sốbệnhnhântêphùcủacáctỉnhchuyểnvềbệnhviện BạchMaiđiềutrịchothấy:c
á c t r i ệ u chứngc ủ a bệnhbaogồmdấuhiệuviêmnhiềudâyt h ầ n kinh,cácdấuh i ệ u timmạchn
hnhịptimnhanh,suytimvàtriệuchứngphù.Cácđốitợngđợcxétnghiệmthấyacidpyruvic
máutăng,điềutrịbằngvitaminB1t i ê m 100mg/
ngàykếthợpvớivitaminnhómB vàcácthuốcđiềutrịsuytimnếucócáctriệuchứngcủasuytim.
Kếtquảđiềutrịchot h ấ y khỏihoàntoànkhôngđểlạid i c h ứ n g 5 0 % sốtrờnghợp,50%khỏikhô
nghoàntoànvàđểlạidichứngteocơ,rốiloạncảmgiácvàphảnxạ.Sốtrờnghợpkhỏikhônghoà
ntoànlànhữngtrờnghợpnặngđ i ề u trịmuộnkhôngkịpthời15.
HàHuyKhôivàcộngsự,t i ế n hànhnghiêncứuvềbệnht ê phùở xÃLiênBạthuyệnứngHoà
tỉnhHàtâychothấy:tổngsốngờimắclà872ngời,đốitợngmắcbệnhlàngờilaođộngvàph
ụnữchoconbú,cácdấuhiệulâmsàngchủyếuvớiviêmnhiềudâythầnkinhlà44,1%,phùv à t ê c
á c đ ầ u c h i l à 54,1% . Hàmlợnga c i d pyruvictrongmáuởnhómbệnhcaohơnnhómbìnht
hờng.ViệcđiềutrịbằngvitaminB1bằngđờnguốngvàđờngtiêmđÃđẩylùi bệnh.Saubốnth
áng,nhữngngờimắcbệnhđÃhoàntoàntrởvềbìnhthờng18.
Trongthờigiant rê n bệnhtêphùcònxảyraở nhiềuđơnvịtrongquânđộivớihàngnghìnng
ờimắc.Nguyênnhânđólàdochấtlợnggạokém,xétnghiệmh à m lợngvitaminB1ở các m ẫ u g ạ
o c h o thấyhàmlợngv itamin B1thấp (0,03mg% đến0,05mg
%),cácthựcphẩmgiàuvitaminB1từnguồnđộngvậtvàthựcvậtđềuít.PhạmViệtHùngkhinghi
êncứu316trờnghợpphùn ằ m t ạ i ViệnQuânY 91t ừ 1986đến
1991chothấy:Cácdấuhiệuchủquanchủyếulàmỏiyếuhaichânđilạikhôngvững100%,đaucă
ngtứcbắpchân100%,têbìởhaibànchânvàcẳngchân100%,chánăn95,25%hồihộptimđập
nhanh52,84%16.
Biệnphápđ i ề u t r ị t ạ i c á c đơnv ị c ó d ị c h t ê phùl à c a n thiệpbằngdinhdỡng,g iảm c
ờngđộhoạtđộngcủabộđội,điềutrịdựphòngchotậpthểbằngthuốc:V i t a m i n B1:20-30mg/
ngời/ngày,v i t a m i n C:50mg/ngời/ngàyvàthờig i a n 1015ngày.Vớicácbiệnphápphòngbệnhnhtrên,ở100%cácđơnvịsaumộttuầnápdụng

khôngcó bệnhnhânmớiphátsinhnữa,theodõisuốtnhiềuthángsauc á c đơnv ị nàykhôngcóbệnh
nhântêphùxuấthiệnthêm,dịchđợcngănchặnhoàntoàn.
Sốtrờnghợpphảiđ i ề u t r ị trongViệnquânY 91t ừ năm1986đến1991,cónồngđộacid
pyruvictrongmáutăng.Điềuđócàngkhẳngđịnhdịchtêphùcủabộđộil à dothiếuvitaminB1.Cá
cđốitợngđợcđiềutrịbằngvitaminB 1k ế t hợpvớivitaminnhómB đ em l ạ i t i ế n bộcho100
%c á c đốitợngđiềutrị. Ngaycả nhữngtrờnghợp
nặngcó liệt,lúcra việnkhôngcòntrờnghợpnàoliệt,các bệnhnhânvậnđộngbìnhthờng.Sứ
ccơkhálênởtấtcảbệnhnhân.Mộtsốtrờnghợpxuấthiệntrởlạiphảnxạg â n xơngs a u nhiềuth
ángmấtphảnxạgânxơng.Trơngl ự c c ơ t ố t l ê n ở 100%trờnghợp16


Tháng1năm1987tạixÃSàoBáyhuyệnKimBôitỉnhHoàBìnhcũngxảyravụd ị ch têphù
,tơngtự,cónhiềungờitửvong.ViệnDinhdỡngvàVụĐiềutrịBộYtế
đÃtiếnhànhmộtđợtđiềutra.Saukhithămkhámlâmsàng,điềutrakhẩuphần,làmxétnghiệmki
mloạinặngtrongnớcgiếng,đoànđiềutrahớngtớichẩnđoándot h i ế u vitaminB1dochếđộăn ké
m.Sauđónhândân đợcđiềutrị bằngv itaminB 1vàdịchcũngđợcdậptắt.
Bệnhcótriệuchứnggiốngtêphù
Bệnhtêt ê saysay:vẫnbámdaiở t ỉ n h HòaBình,đặcb i ệ t l à xÃLongSơnhuyệnKimBôi.Theokinhnghiệ
m,nhândânLongSơnvànhândâncácvùngcủatỉnh
HòaBìnhkhibịbệnhthìđiềutrịbằngcáchtiêmhoặcuốngvitaminB1thì bệnhthuyêng i ả m , nh
ngbệnhkhôngdứt.
Từnăm1990đếnnăm1997,theobáocáocủaUBNDhuyệnLạcSơnvàhuyệnYênThủy
,KimBôihàngnămđềucóngờimắcvàtửvong.TrongbahuyệnkểtrênthìhuyệnKimbôicósốmắ
cnhiềuhơncả,sauđólàL ạc SơnvàcuốicùnglàYên Thuỷ[27,28,29.
Saukhinềnkinhtếthay đổit he o cơchếthịtrờng,đờisốngcủanhândân,kểc ả cácvùng
miềnnúi,vùngsâu,vùngxađÃđợccảithiện.Tuynhiênnăm1997,tạixÃLongsơnvàmộtsốxÃl â n
cậnthuộchuyệnKi m Bôi,t ỉ n h HoàBìnhbệnht ª t ª says a y ” l ¹ i rộlênvớinhiềungờimắcvàtửvong.TheobáocáocủaSởYtếHoàBìnhsố354
NV/
YT,thìtrongtỉnhHoàBìnhcóh a i huyệnđangc ó bệnh.ĐólàhuyệnY ê n Thuỷcó24ngờimắct
rongmộtxÃvàtử vong2trờnghợp.HuyệnKimBôicótrên500ngờimắc trong3xÃvàtử vong3t

rờnghợp.RiêngxÃLongSơncó450ngờimắcbệnhvà3ngờitửvong.
BộYtếđÃcửmộtđoàncôngtácxuốngđiềutratạixÃLongSơnhuyệnKimBôit ỉ n h HoàB
ình,gồmc á c lĩnhvực:chuyênkhoadịcht ễ , trunnhiƠm,t h Ç n k i n h , t i m mạch,hoásinh,din
hdỡngv à c á c chuyênv i ª n c đ a V ơ § i Ị u t r ị , VụY tếdựphòngthuộcBộYtế.Kếtquảkhả
osátchothấy:Đâylàhộichứngviêmnhiềudâythầnkinhv ớ i triệuchứnghiệutêbì,phảnxạgâ
nxơnggiảmhoặcmấtrõở2chidới,vậnđộngchóngmệtmỏi,nhịptim nhanhđặcbiệtkhigắngs
ức,khôngcóphù.Thờiđiểmbệnht ă n g c a o vàocáctháng4,tháng5 l à nhữngthángnóngnhất.Bệ
nhxảyr a ở mọilứatuổi,nhngtập trungnhiềuởlứatuổilao độngvàcaonhấtlàởphụnữtrongđộtu
ổi.C á c bệnhnhânđềucóthểtrạnggầyyếu,khôngcósốthoặcbiểuhiệnnhiễmtrùng.Cáctrờng
hợptửvongđợcmôtảchếttrongbệnhcảnhsuytimcấp.Điềutrịbằngvitamin
B1thìbệnhcóđỡ,nhngkhôngkhỏihẳn,cóthểtáiphátcácđợtnặng.Điềutrasơbộvềdinhdỡng
vàkhẩuphầnănchathấycósựkhácbiệtsovớicácvìngkhácởđồngbằngBắcBộ.Tuynhiênk
ếtquảphỏngvấngiữacáchộmắcbệnhvàchamắcbệnhtạixÃLongSơncho thấy xuhớngcác
hộkinhtếkháhơnthìmắc íthơn.Phỏngvấntại
địaphơngcòn chothấy: NgờiđÃmắccănbệnhnàymàdi chuyểnđinơikhácsinh


sốngởnơikhácthìbệnhkhỏihoàntoàn.Tổngcục đ ị a chấtt i ế n hànhkhoanthăm dòvùngkhaith
áctạixÃLongSơn,huyệnKimBôiđÃkếtluậnlàđâylàvùngcóthuỷngânv à vàng,đềnghịdichuyể
ndânđinơikhác1
Bệnhtêrần
Cùngthờigianđó,tạitỉnhKonTumcũngxảyrabệnhcótriệuchứngtơngtựbệnhTêtêsaysayởxÃLongSơnhuyệnKimBôitỉnhHoàBình.
Bệnhc ó t ê n g ọ i đ ị a phơnglà bệnhtêrầnvìđasốngờibệnhbắtđầubằngt r i ệ u chứ
ngt ê rÇnt ø c h i . BƯnhxth i Ư n trongcộngđồngngờiMờngở huyệnKỳB ắ c vàKỳSơnsốngt
ạitỉnhHòaBìnhtừnhữngnăm6070thếkỷXX,dicvàohuyệnNgọcHồi,tỉnhKonTumtheochínhsáchdidânlònghồSôngĐàth
ờigian19911993.Từtháng2năm1993đÃxuấthiệnmộtbệnhcótriệuchứngtơngtựnhbệnhtêtêsaysayởHòaBình.Từnăm1990đếntháng5năm1995tổngsốmắcthốngkêđợcl à 4374,tửvon
g23.T o à n bột á m thônngờiMờngthuộcbốnxÃSaLoong,BờY,
ĐakSú,thịtrấnPleiCầnđềucóngờimắc.Bệnhmắcquanhnăm,nhngthờngmắcnhiềuhơ
nvàomùamaởTâyNguyênlàtháng3vàtháng4.TheobáocáocủaViệnVệsinhdịchtễTâyNgu
yêngửiBộY tếsố207/

VTN:Từtháng3năm1997bệnhrộl ê n có6trờnghợptửvong.Triệuchứnglâmsàngcủabệnhlàm
ỏicơ,têrầnđầutứchi,khóthở,mờmắt.Cảmgiácngoạibiên,sứccơ,phảnxạgânxơngđềugiảm.
Bệnhxảyr a ởcáclứatuổi,nhnglứatuổimắcbệnhnhiềunhấtlàđốitợnglaođộng2049tuổi(64,3%)nữ(69%)nhiềuhơnnam(31%).BệnhchỉxảyraởngờiMờng,khôngcóởc ¸ c d
©nt é c kh¸ct u y cïngsèngt r ê n m ộ t địabàn.C ó ngờitrongg i a đ ì n h cùngm ắ c (87%),không
cóngờitronggiađìnhcùngmắc(13%).Có6trờnghợptửvongtrong3 giađình.Cáctrờnghợpt
ửvongđộtngột.Cáctrờnghợptửvongliênquanđếncáct r i ệ u chứngtimmạch,khônglàmgiải
phẫutửthidođókhókếtluậnnguyênnhângâyrabệnh.Tuynhiêncáctrờnghợpnàyđềucóliênqu
anđếnbệnhtêrần,hoặcgiađìnhc ó ngờimắcbệnhnày2.
ĐÃcónhiềulĩnhvựcthamgianghiêncứuđểtìmhiểunguyênnhângâybệnhvà
đađếnnhậnxétbệnhtêtê-saysaycóthểliênquanđếndinhdỡng.
Dotínhchấtphứctạpcủabệnh,cótrờnghợpđÃđiềutrịvitaminB1nhngvẫnt ử vong,bện
htêtê-saysayvẫnbámdai.Nghiêncứutìmhiểunguyênnhâncủabệnh têtêsaysaylàcầnthiết,trên cơsởđóđềracácbiệnphápphòngchốngthíchhợp
đểhạnchếsốmắcbệnhvàtửvong
2.2. NhữnghiểubiếtvềviêmnhiềudâythầnkinhvàthiếuvitaminB 1Lịchsử
pháthiện
BệnhBeriberic ó t ừ đồngnghĩal à d ị c h v i ê m nhiềud â y thầnkinh.Beriberil à bệnhđi
ểnhìnhdothiếuvitaminB1đ Ã đợcbiếtởTrungQuốctừ2600nămtrớccôngnguyên.Vềnguyên
nhânsinhbệnhtrớcđâyngờitanghĩlàdovikhuẩn,nhngtừ


nhữngnhậnxétcủaTakakinăm1882,ngờit a chorằngbệnhdonguyênnhândinhdỡng.Năm1
897EijKman,ngờiHàL a n đÃg â y bệnhviêmnhiềudâythầnkinh(tơngt ự bệnhberiberi)thự
cnghiệmchogàbằngă n gạosáttrắng,sauđóđiềutrịbằngcámgạothìbệnhthuyêng i ả m . N ă m 1
9 1 1 Funk,® · c h i Õ t s u Ê t t õ c ¸ m g ¹ o m é t c h Ê t c ó hoạttínhsinhhọcgọil à vitamin.Năm19
26Jansenv à Donatht ì m đợcvitaminB 1,làchấtchốngviêmnhiềudâythầnkinhrấttốt.Năm
1936,Williamstìmra
côngthứchoáhọccủavitaminB1vànăm1936ôngđÃtổnghợpđợcvitaminB1trong
phòngthínghiệm.
CôngthứchoáhọccủavitaminB 1

Hình2.1.CôngthứchoáhọccủavitaminB 1
Phânt ử v i t a m i n B 1b a o gồmm ộ t vòngpyrimidinv à m ộ t vòngthiazolnốivớinhaubởi
cầumethylen.
Cácdạngphosphorylcủav i t a m i n B 1b a o gåm:T h i a m i n monophosphat(TMP),thiam
inpyrophosphat,thiamintriphosphat(TTP).Trongtếbàođộngvật,vitaminB1t ự dovàcác dạn
gphosphorylcủanócómặtvớisốlợngkhácnhau.TTPchiếm5-10%củatổngsốvitaminB1.
Đặctính của vitaminB1
PhântửvitaminB1cóthểhoàtantrongnớc,kếttinhthànhthểrắn,màutrắng.ởtrạngthái
kếttinhhaytrongdungdịchacid,vitaminB1rấtbềnvững,ngaycảkhiđunnóng.ởmôitrờngtrun
gtínhhoặckiềm,vitaminB1khôngổnđịnhvànhạycảmvớinhiệtđộ,oxyvàtiacựctím.
VitaminB1đặcbiệtnhậycảm vớisulfit làchấtthờngđợctạoratrongquátrìnhs ả n xuấtv
àchếbiếnthựcphẩmmàbịtáchrathànhnguyêntửpyrimidinvànguyêntửthiazol.Vìvậycách
oạttínhhoáhọccủanóbịpháhuỷ.

-10-


Hấpthuvàchuyểnhoá:
VitaminB1trongthựcphẩmthôngquabữaănđợchấpthuv à o m á u quaniêmm ạ c ruộtt h
e o haic ơ chế:ở nồngđộdới1mol/
l,v i ta mi n B1đợchấpthuchủ yếutheoc ơ chếv ậ n chuyểnt í c h cực, ởnồngđộc ao v i ta m in B
1đợch ấp t h u theo c ơ chếkhuyếchtán.SựhấpthuvitaminB 1vàomáuvàtớicáctổchứclàkhá
nhanh.Rozenbe
vàcộngsựđÃdùngchấtđồngvịphóngxạđánhdấuS35nghiêncứuởsúcvậtthấyrằngbắtđầusauuống1
5phútvàsau30phútđÃthấyvitaminB 1ởmôdẫntheo20.Bakenhậnt h Ê y c¸cv i t a m i n t a n tro
ngnớch ấ p thunhanhv à o m á u chØsau10phótngv i t a m i n n µ y vµthêig i a n h Ê p thucđar
u é t v É n t i Õ p t ô c sau120phút33.Sựh ấ p thuvitaminB 1ởruộtnonthờnggiớihạnvớimứctố
iđa8-15mg/ngàyvàcơchếhấpthup h ụ thuộcnồngđộthiamincủacơthể21.
SaukhivitaminB1đợchấpthu,mộtphầnnhỏđợcdựtrữởcáctổchứccủacơthể,cònmột
phầnkhôngđợcsửdụngsẽđợcbàitiếtrangoàitheoconđờngnớct i ể u . Cómốil i ê n qua

ngiữanhuc ầ u thiaminc đ a t Õ b µ o v µ s ố lợngt h i a m i n bàit i ế t quanớctiểu,vìthếnồngđộthi
amintrongnớctiểu thayđổikhácnhau.Trongđiềuk i ệ n sinhlýbình thờng,lợngthiami
nbàitiết theonớctiểu150-500gmỗingày,
nhngđôikhicóthểcaohơn.Trongtrờnghợpthiếuthiaminthìsốlợngthiaminbàit i ế t r a n
ớct i ể u g i ¶ m 21.Tallaksen(1993)nhËnt h Ê y ë ng−êisaukhit i ê m 50m g H C L thiaminth
ìthiamin khôngđợcphosphoryltăng nhanhtrongmáu, thờigianbánhuỷlà96phút,sauđón
ótrởvềgiátrịbanđầutrong12giờ.Trongtrờnghợpuống50m g HCLthiamin, thìsau53phútt
hấy xuấthiệncác đỉnhtronghuyếtthanh,thờigian bánhuỷlà154phút.Sau24giờ,53%liềuvitam
inB1đợcthảit r ừ r a n−íct i Ĩ u
Tallaksen1993.Thiaminc ß n t h ả i quaconđờngmồhôivớinồngđộ0,30mg%.
Thiaminkhôngthảitrừquaphân,nhngngờitathấycómộtlợngnhỏthiamintrongphân,c ó
l ẽ lợngn à y tơngứngvớilợngthiamindovikhuẩnở ruộttổnghợp
MauriceDerot1972.Trongtếbàođộngv Ë t t h i a m i n ë dớidạngphosphatestegắnvớip r o t e i n b a o gåm:t h i a m i n monophosphat( T M P ) , t h i a m i n diphosphat(
TDP),t h i a m i n triphosphat(TTP).TDPlàdạnghoạtđộngcủathiamincònđợcgọilàthiamin
pyrophosphat(TPP).Cács ả n phÈmb µ i t i Õ t c đ a thiamin:t h i a m i n carboxylica c i d , 4 methylthiazole-5aceticacid,2methyl-4amino-5formylamino-pyrimidin.
Hàmlợngthiaminkhácnhautrongcáctếbàocủacùngmộtl o à i vàgiữacácl o à i . Cáctổc
hứckhôngtícht rữ vitaminB1,nê n lợngvitaminB1của cơ t h ể kháh ạn c h ế 98.Tổngsốvitami
nB1củacơthểngờilàkhoảng30mgvàphânbốkhácnhauở cácmôtừnhiềuđếnítlàGan>tim>thận
>cơxơng>nÃo>ruộtnon.
Gan:0,2-0,76mg/100g

Thận0,24-0,58mg/100g.

Tim:0,28-0,79mg/100g

NÃo;0,14-0,44mg/100g.

-11-

Trongcơthể,40%vitaminB1phânbốởcơxơng.Thờigianbánhuỷsinhhọccủanólà9,518,5ngày45.
VaitròcủavitaminB 1:
Chứcnăngchuyểnhoá:ThiaminDiphosphat(TDP)làyếutố
cầnthiếtchoc h u y ể n hoácacbonhydrat,v ì v Ë y t h i a m i n ( v i t a m i n B1)c Ç n t h i ế t chochuyể
nhoánănglợng.
MộtsốenzymsửdụngTDPnhmộtyếut ố c ầ n c h o s ự c ắ t c á c l i ê n kếtc á c boncủaalphaKet
oacid(nhpyruvat)tạoracácsảnphẩmđợcvậnchuyểnđếnnơichấpnhận.Cácenzymphụthu
ộcTDPđòihỏiMg+
+hoặc
mộtvàicanionhoátrị2chohoạtđộng.Trongquátrìnhoxyhoádecarboxylcủaa l p h a ketoaci
d,T D P c Ç n t h i ế t c h o hoạt đ ộ n g cđanhiỊuphøchỵpenzymalphak e t o a c i d dehydrogena
se.Cóbal o ạ i enzymalphaketoaciddehydrogenasephụthuộcTDP:
1. PyruvatdehydrogenasechuyểnpyruvatthànhacetylCoA.
2. -ketoglutaratedehydrogenasechuyểnketoglutaratet h à n h succinylCoA.
3. ketoaciddehydrogenasechuỗinhánhchuyểnketoacidthànhAcylCoA.Trongmỗiphức
hợpmenbaogồm:
1decarboxylasegắnTDP.
1enzymchínhgắnacidlipoic
1flavoproteindehydrolipoamiddehydrogenase.
TDPcòncómộtchứcnăngsốngcònkhác,đólàmộtyếutốcầnthiếtđốivớitransketolase,l à enzy
mxúct á c s ự cắt li ên k ế t c ac bo n trongđờngalphaketo(Xylulose5 phosphat,sedoheptulos
e7-phosphat,fructose6 phosphat,D xylulose,D fructose),vậnchuyểnmẩu2 cacbon tớimộtaldosechấpnhận.Chứcnăngcủatransketolaset
h ể hiệnở h a i bớctrongconđờngchuyểnhóahexosemonophosphat
đểoxyhoáglucose(lốinàyđợcg ọ i l à l è i p e n t o s e l à m ộ t thayt h ế quantrọngc o n
đờngchukỳKrebs),đặcbiệtl à conđờngduynhấtchosảnphẩmcủapentoseđểtổnghợpRNA,D
NAvàNADPHchotổnghợpacidbéo43.Sựoxyhoáglucosetheoc o n đờngpentosexảyraởcá
cmôsongsongvớiconđờngđờngphân,nhngvớitỷl ệ thấp, chỉcó khoảng710%.Tuynhiênởmộtsốmôvàtếbàonh:hồngcầu,gan,tuyếnsữatrongthờikỳhoạtđộng,tổ chức
mỡ...sựthoáihoáglucosetheo con ®−êngp e n t o s e ch iÕ m uthế. Nếucơthểt h i ế u vitam
in B1thìacidpyruvictrongmáusẽtănglên v à t ă n g theoc ả a c i d l a c t i c 74,75,68,46,62.Kh
ôngp h ả i chỉc ó chuyểnhoáglucidbịrốiloạn,mànóichungchuyểnhoáproteinvàlipidcũngb

ịảnhhởng.Hình
1.2chothấyvaitròcủavitamin B1vàcácvitaminnhómBkháctrongchuyểnhoácácc h ấ t 44.


Hình2.2.Vait r ò c ủ a c á c v i t a m i n n h ã m B t h a m g i a v µ o m ộ t sốq u á t r ì n h c h u y
Õ n h o ¸chđu(Goodman ,svàGilman,s1985)
Chứcn ă n g t h ầ n kinh:Thiaminở dạngt h i a m i n Diphosphat(TDP)đóngv a i tròtrongdẫntru
yềnthầnkinh.Viêmnhiềudâythầnkinhl µ dÊuhiƯuth−êngg Ỉ p c đ a t h i ế u vitaminB 1.Sựtồnt
ạicủaTDPtrongnÃovàcáctếbàothầnkinhđÃgợiývaitròtrựct i ế p củat h i a m i n tronghoạtđộn
gthầnkinh.Ngờit a c ũ n g nhËnt h Ê y c ¸ c k Ý c h thích
thầnk i n h hoặcđiềut r ị c á c t h u è c t h Ç n k i n h k Õ t q u ¶ l à m g i ả m m ứ c TDPđ ặ
c b i ệ t thiamintriphosphat(TTP)trongh ệ t h ầ n kinh.TDPcònđóngv a i tròc ầ n trongdẫntr
uyềnthầnkinhtheocơchếkênhđốivớiconđờngvậnchuyểnNa +vàK+ tríchdẫntrong38.C
ácnghiêncứugâybệnhthiếuvitaminB1trên độngvậtthựcnghiệmnhậnthấysựdẫntruyềnxungđộn
gthầnkinhbịứcchếkhinồngđộvitaminB1trongcơthể
giảmvàquátrìnhdiễnrabìnhthờngsaukhiđộngvậtthựcnghiệmđợctiêmvitamin
B1.Calingasan(1999),nghiêncứutrênchuộtnhậnthấysau9ngàythiếuvitaminB1đÃg â y tổnt
hơngcáctếbàothầnkinh,đặcbiệtsau11ngàythiếuvitaminB1đÃdẫnđếnc h ế t mộtsố vùngđ
ặcbiệt37.Matsushita(1999),nhậnthấycósựgiảmnồngđộcác c h Ê t d É n trunt h Ç n k i n h ë
chuétkhit h i Õ u v i t a m i n B1.Trênđộngv ậ t thínghiệmcònpháth i ệ n t h ấ y g i ả m nồngđộATP
vàepinephrintrongkhiserotoninở n à o t ă n g 59.


Terasawa(1999),nhậnthấycó mốil iê n quangiữathiếuvitaminB 1vớikhảnăngthựchiệncácđộn
gtácđÃdạyởchuột,nhữngconchuộtđợcănđủvitaminB1thựchiệncác
độngtácđÃđợcdạytốthơnnhữngconchuộtănthiếuvitaminB184.
NguyênnhânthiếuvitaminB 1.
a,Chếđộănthiếu:
Khinănglợngkhẩuphầnchủyếudogạocungcấp,cácthựcphẩmgiàuvitaminB1từnguồn
độngvậtítđợcsửdụngsẽlànguyênnhângâyrabệnhtêphùdot h i ế u vitamin B1.Vụdịchtêph

ùởmộtsốtỉnhmiềnBắcViệt Namnăm1985làdoăn g ạ o mụcẩmvàchếđộăn nghèothựcp
hẩmnguồngốcđộngvật18.Daltonnhậnxétkhẩuphầnăn của107ngờit ê phùchỉcungc ấ p đợ
c0,76m g v i ta mi n B1trongmộtngày40.Jocelyn(1999),nhậnthấytỷlệthiếuvitaminB1ở ngờ
icaotuổiởIndonesialà36,6%vàvitaminB1khẩuphầnăncủahọchỉđáp70%nhucầuđềnghịvàt á c
giảthấycómốiliênquangiữavitaminB1khẩuphầnvàvitaminB1m á u 52.
VitaminB1có nhiềutrongc á m gạo,tuynhiênlợngvitaminB1tronggạophụthuộcnhiềuvào
quátrìnhxays á t v à b ả o quản,c h Õ biÕn.L−ỵngv i t a m i n B 1c ó trong100ggạonhgạogiÃdốic
ó240g,gạoxaycó300-500g,gạogiÃtrắngchỉcó100
g.GạogiÃtrắngkhôngnhữngmấtvitaminB1,màcònlàmmấtcác vitaminnhómB:V i t a m
i n B1mất 73%,vitaminB 2m ấ t 56,5%,PPmất63%,protidmất17%vàlipidmấthoàntoàn.Việc
mấtvitamin cònởkhâuchếbiến,vogạo,nấucơmnhtrong100gạochavochứa200300gvitaminB1saukhivochỉcòn100150gdẫntheo20.Chấtlợnggạokhôngtốtcũngl à nguyênnhândẫnđếnchứngtêphùv à thựct
ế đ Ã đợcchứngminh:hait à u cùngrờimộtbếnở ấ nđộ,t h ể c h ấ t củathuỷthủ,c á c m ặ t trang
thiếtbịvàthựcphẩmgiốngnhau,riêngvềgạotầuthứnhấtdùngtoàngạomáy,tàuthứhaidùngtoàn
gạolức,sau35ngàyrakhơi,90%thuỷthủởtàuthứnhấtbịtêphù,cácthuỷthủcủatầuthứhaivẫnmạ
nhkhoẻDẫntheo10.LợngvitaminB 1củagạocònbịgiảmdođiềukiệnb ả o quản.Trongđ i ề u
kiệnkhíhậunhiệtđớiở ĐôngDơng,lợngv i t a m i n B1tronggạomất25% sauvàitháng20 .Nh
vậychếđộă n nghèonàn,nguồncungcấpnănglợngchínhdogạocungcấp,gạosátquátrắng,khô
ngđảm
kỹthuậtnấucơmnhvog ạ o quákỹ,thổic ơ m m ở vung,c h ắ t nớccơml à n g u y ê n nhângâyr
atêphù.
TêphùdothiếuvitaminB 1còngặptrongcáctrờnghợpnuôiđờngtĩnhmạchkéodài.Re
monthôngbáomộttrờnghợpbệnhLơ-xêmiđợcđiềutrịbằnghoáchấtvànuôidỡngquađờngtĩnhmạchtrongbatuần,thấyxuấthiệntr
iệuchứngnhiễm
acidl a c t i c nặng.Cácdấuhiệul â m sàngbaogồmc ả rốiloạnt h ầ n k i n h v à t i m m ạ c h . Bệnhnh
âncónồngđộvitaminB1huyếtthanhgiảm.TiêmvitaminB1các dấuhiệutrên
đợckiểmsoát74.V e l e z , nhậnt h ấ y h a i trờnghợpnuôidỡngbằngđờngtĩnh
mạchkhôngbổsungt h ê m vitaminB1đ Ã xuấth i Ư n c ¸ c t r i Ư u chøngberiberic Ê p , c¸c


triệuchứngnàyđÃđợcđiềutrịbằngtiêmvitaminB1[89.Klein,thôngbáohaitrờngh ợ p cód

ấuhiệunhiễmacidlacticsaubatuầnđợcnuôidỡngbằngđờngtĩnhmạch.S a u khiđiềutr
ị bằnghailiềuvitaminB 1400mg bằngđờngtiêmcáctriệuchứngđÃ
đợcc ¶ i t h i Ö n 54.N a k a s a k i , nhËnt h Ê y sáutrờnghợpnuôibằngđờngt ĩ n h m ạ c h tron
gbốnt u Ç n , thÊyxthi Ưn c ¸ c t r i ệ u chứngnhhạhuyếtáp,nhịpthởKussmauls,xétnghiệmm
áucótăngacidlactic, acidpyruvatevàcácbệnhnhânnàykhôngcócácd ấ u h i ệ u c ủ a tổnth
ơnggan,thận,chứcnăngt ụ y . C á c dấuhiệut r ê n đợcc ả i t h i ệ n bằngtiêm100mgvitaminB
164.
b. Mấtvitamin B 1quađờngnớctiểu :Việc điềutrịbằng cácthuốclợi tiểu đÃlàm m ất
mộtlợngđángkểvitaminB 1vàcácvitamintantrongnớckhác.Cáctriệuchứngc ủ a têphùđÃxu
ấthiệnởnhữngbệnhnhânđợcđiềutrịbằngcácthuốclợitiểukéodài
màkhôngbổsungvitaminB 1.Đểkiểmđịnhgiảthiếtnày,SeligmannđÃtiếnhànhmộtnghiêncứu
thửnghiệmlâmsàngtrên24bệnhnhânsuyt i m nhậnđ i ề u t r ị furosemid
đợcghépc ặ p với16ngờikhôngbịsuytimvàkhônguốngthuốclợit i ể u . L i ề u furosemidlà
80-240mg,thờigiannghiêncứulàtừ3đến24tháng.Kếtquảnghiêncứu
chỉrat h i ế u v i t a m i n B1ở 21trongsố23bệnhnhânđiềutrịfurosemidvànhiềuhơnnhómchứngc
óýnghĩathốngkê(P<0,01),lợngvitaminB1đợcbàitiếtranớctiểuc ủ a nhómđiềutrịthuốc
lợitiểulà41095g/gcreatininđợcsosánhvớinhómchứngl à 23669g/
gcreatinin78.RiecknghiêncứubàitiếtvitaminB1quanớctiểucủa
6bệnhnhânđợcđiềutrịbằngfurosemid(1,3,10mg),t á c giảnhậnthấybàitiết
vitaminB1ranớctiểutănghailầnsovớibanđầu,cómốiliênquangiữatỷlệvitaminB1b à i tiếtn
ớctiểuvàlợngnớctiểubàitiết(r=0,54,P<0,01)73.Zanger,chorằngFurosemidvàdigoxinđ
iềutrịchonhữngb ệ n h n h © n suyt i m c ã t h Ó g © y t hi Õu v i t a m i n B1d o cácthuốcnàyứcchếvit
aminB1v à o tếbàotim.Mứcthiaminpyrophosphattrongdịchngoạibàobìnhthờnggiảmdầnvới
thờigianbánhuỷtừ16đến19ngày,sauđiềutrịsuytimbằngfurosemidvàdigoxinthìmứcvitamin
B1giảmnhanhvớinửađờisốngt ừ 5đến6ngày97.
c. ThiếuvitaminB1dorợu:ởngờinghiệnrợu,hấpthuvitaminB1thờngbịgiảmdogiảmhoạt
độngvậnchuyểntừnhungmaoruộtvàovòngtuầnhoànvàdochếđộănt h i ế u 97.Vìv ậ y thiế
uvitaminB1thờnggặpởnhữngngờinghiệnrợu.Tallaksennghiêncứutrênhainhómngời,m
ộtnhómgồm30ngờibệnhuốngrợutrungbình164119g/
ngàytrongvòng30ngàyvàmộtnhómgồm40ngờikhoẻm ạ n h l à m chứngthìt h ấ y nồngđ ộ t

h i a m i n monophosphatở nhómcóuốngrợuthấphơnnhómc h ứ n g trớcvàsauđiềutrịbằng
tiêmvitamin B1,thiamintựdovàthiamindiphosphattrongmáutoànphầnvàtronghuyếtthanh
tơngt ự ở hainhóm.Tỷl ệ phosphoryllà
thấpở nhómbệnhsovớinhómchứng(P<0,05)81.M ộ t nghiêncứukháccũngcủaTallaksen,ng
hiêncứutrên24ngờixơgandorợuvà30ngờikhoẻmạnhchothấyc á c thành phầncủav ita
min B 1trongmáutoànphần,huyếtt ha nh củanhómbệnhthấp


hơnnhómchứng.Saukhitiêm 100mgvitaminB 1thìtỷlệthiamin phosphorylởnhómbệnhth
ấphơnnhómchứng81
d. Cácchấtđốikhángv i t a m i n B1:đól à c á c chấtc ó khảnăngứcc h Õ c ¹ n h t r a n h vita
minB1trongcơthể.NgờitađÃbiếthaichấtđốikhángtựnhiênhoặctổnghợpđól à Pyrithiamin
vàoxythiamin.Pyrithiaminlàđồngphâncủavitamin B 1trongđócósựthayt h ế nhómCH=CHc
ủ a nguyênt ö sulfurtrongph©nt ö v i t a m i n B 1.oxythiaminl à
đồngphâncủ at hi a mi n trongđónhómhydroxylthaythếmột nhómamin. ởđộngvậtc ó vú
vàchim,pyrithiamingâychánăn,giảmcânvàcácdấuhiệuthầnkinhkiểuthiếuvitaminB1,v
ìthếngờitasửdụngđểgâyviêmnÃoWernicketrênthựcnghiệmởđộngvật.Pyrithiaminứcchếq
uátrìnhphosphorylthiamindẫnđếnbàitiếtnhanhvitaminB 1r a nớct i ể u v µ l µ m gi¶mv i ta m
in B 1ë tếbào.oxythiamincũnggâychánăn vàg iả m c â n nhngkhônggâytriệuchứngthầnki
nh,nókhôngquađợchàngràomáunÃo,sựphosphryloxythiaminđểt ạ o t h à n h oxythiaminpyrophosphats ẽ c ạ n h t r ạ n h vớiT
D P . Amprolium,propylpyrimidin,chloroethylthiaminlànhữngc h ấ t đốikhángv i t a m i n B 1
đÃđợcsửdụngtrongđiềutrịc ầ u trùngở g à . Heierc h o t h ấ y Fluoropyrimidines-5fluorouracilvàdoxifluridinlàmtăngthiamindiphosphatngoạibàotrongkhithiamintựdokhông
t ha y đổivàtácg i ả đÃk ế t luậnfluoropyrimidincóthểlà m tăngchuyểnhoávitaminB1t ế bàovàgâ
yratriệuchứnglâmsàngcủathiếuvitaminB148
CáckhángvitaminB 1t ự nhiêntácđộngbởithayđổicấutrúcvitaminB1đÃđợct ì m thấytro
ngt ế bàođộngvậtvàthựcv ậ t . Haienzymg â y g i ả m v i t a m i n B 1đ Ã đợc
biết,đólàthiamin(vitamin B1)I,cómặttrongruộtcủa cáchépvàmộtvàiloàicá, vµBa ci
ll u s t h i a m i n n o l y t i c u s xúct á c giảiphóngv i t a m i n B 1bởihoạtđộngthayđổimộtb a z ơ
nitrogenh o ặ c thànhp h ầ n t h i o l . Hoạtđộngn à y t h a y t h Õ nhãmm e t y l nhtrongtrờng
hợpnhómsulfit.Thiamin(vitaminB1)II,cómặtchủyếutrongvikhuẩnđờngruột(B.thiaminoly

ticus,B.anneurinelyticusv à chlotridiumthiaminolyticus)xúctácthuỷphânv i t a m i n B1tạop
yrimidinv à vòngthiazol.M ộ t s ố l o ¹ i t h ù c v Ë t c ó chứapolyhydroxyphenol(cafeicac
id,tanin,chlorogenic)làmgiảmhoạttínhcủavitaminB1.Trongc h è xanhv à đ e n c ó chứ
anhiềupolyhydroxyphenolscót h ể gâygiảmdựt r ữ vitaminB1c ủ a cơthể.Alichothấyhoạtđộn
gcủathiamindiphosphategiảmởngờisửdụngchèxanhhoặcchèđen31.
ChìcóthểthếchỗcủavitaminB1vàgâytriệuchứngthiếuvitaminB1.CheongchochuộtWi
stabatuầntuổiđiềutrịchìhoặchỗnhợpthiaminchì,nồngđộvitaminB1vàhoạtđộngt r a n s k e t o l a s e giảmbởingộđộcc h ì v à v i t a m i n B1.C u n
g c ấ p v i t a m i n B1đÃhồiphụccácdấuhiệunàyvàgiảmnồngđộchìtrongnÃocủanhómđiềutrịchì
39
Cácdấuhiệulâm sàng của thiếuvitaminB 1.
Thểkhôhay còngọilàviêmnhiềudâythầnkinhBeriberi,màđặcđiể m làtổnthơngdây
thầnkinhngoạivic ó t í n h chấtđốixứngh a i bên,khôngcódấuhiệut i m


mạch.Viêmđadâythầnkinhthờngxuấthiệnđầutiênởhaichidớivớibiểuhiệnrốil o ạ n cảmg
iácnhtêbìkiếnbò,đaucơcẳngchân,tiếptheolàliệtvàteocơ.Bệnhtiếnt r i ể n thìviêmnhiều
dâythầnkinhpháttriểnlênhaitayvàtớicácbộphậnkháccủacơthểkèmtheocácrốiloạnvềph
ảnxạgânxơngnhgiảmphảnxạgânxơngvàmấtphảnxạgânxơng.Mộtsốtrờnghợpcóliệ
tcáccơhôhấpgâyrakhóthở,kèmtheo
đauvùngtrớctim.
TổnthơngdâythầnkinhsọnÃoítgặptrongcácthểbáncấpthôngthờngmàthờngđ
ợcquansátthấytrongnhữngthểnặng.Tổnthơngdâyt h ầ n kinhthịgiácl à m chobệnhnhânbịm
ờ m ắ t , s ợ á n h sáng,c á c t r i Ö u c h ø n g c ủ a v i ê m t h ầ n k i n h h ậ u nhÃncầuvớisựthuhẹpthị
trờngtrungtâm,nhạtmầuphầntháidơngcủagaithị,thển à y cònđợcgọil à t h ể m ắ t , bện
hnhânmùdầnnếukhôngđợcđiềutrịkịpthời[NguyễnVănđăng2000].V a n Noortc ị n g n ª u m
é t trờnghợpbệnht ê phùt h ể viêmd â y thầnkinhthịgiác,thịlựcvàthịtrờnggiảmnặng[88].
Rốil o ạ n phátâ m d o tổnthơngdâyt h ầ n kinhthanhquản,nhánhcủadâ y phếvị,tiếngn
óitrởnênkhàntiếngkêuberiberithờnggặpởtrẻnhũnhi[11]
ThểphùhoặcBeriberiphù:Phùthờngở c h â n s a u đól a n rộngr a t o à n c ơ t h ể, kè
mtheocácbiểuhiệnrốiloạntimmạchnhkhóthở,nhịptimnhanh,cóthểcót ă n g huyếtáp,

thểnặngcóthểcósuytimtrái,ganto.BaunwaldđÃgiảithíchcáctriệuchứngtimmạchtrongtêp
hùlàdoứcchếvậnmạch,làmtăngsứccăngthànhmạchdẫntớicaohuyếtápcảtâmthuvàtâmtr
ơng,áplựcmáudồncảlêntimtráivàtimphải,l à m nhịptimnhanh,cótiếngT3vàcótiếngthổ
itâmthuởmỏm[4].NhữngbiểuhiệnthayđổitrênđiệntimởbệnhnhântêphùđÃđợcnhiềutácgiả
nêulên26,98,9,24.
Richard,W e b s t e r chot h ấ y nhữngbiếnđổichứcnăngt â m t h u c đ a t © m t h Ê t t r á i ở ng
ờitêphù[72,91].
VũQuangBích,nghiêncứut r ê n 557trờnghợpt ª phïc h o thÊy,thÓphïc h i Õ m 41,66%,t
hÓphïtimchiÕm 10,74%vàthểv iêm đadâythầnkinhchiếm 38%.Diện
đụccủatimtoở100%trờnghợp,nghetimcótiếngthổicơnăng(62%),tiếngtimmờ(18%),loạn
nhịpngoạitâmthu (5%),tănghuyếtáp(10%),giảmhuyếtáp(10%)
[VũQuangB í c h 1971].P h ạ m V i ệ t Hùngnhậnthấytrongdịchtêphùquânđộit ừ 19861991chủyếulàtêphùthểớt(thểphù)biểuhiệnphùở207/316trờnghợp,huyếtápt ă n g gặp12/
43trờnghợp[16]
Beriberitrẻemhoặcberiberri cấptính:Bệnhdiễnbiếncấptínhkhóchẩnđoán,trẻ
bỏbú,nôn,mệtmỏi,cóthểcótiếngkêurênđặcbiệt(tiếngkêuberiberi),đôikhicóc ơ n cogiật,có
biểuhiệnsuytim,chẩnđoánđợcnhờkhámthấymẹbịtêphù,nguyênn h â n têphùởtrẻbélàdos
ữacủamẹthiếuvitaminB1[18,20]
BệnhnÃodoth iế u vitaminB1(hộichứngWernickeKorsakoff):HộichứngnÃow e r n i c k e baogồmc á c rốil o ạ n ý t h ø c , v i ª m nhiềudâyt h ầ n
kinh,rốiloạnphốihợp


độngtác,nóikhó.Ngoàiracòncócácbiểuhiệntâmthần.HộichứngnÃoWernickelàrốiloạnthầ
nkinhnặngdothiếuvitaminB1thờnggặpởnhữngngờinghiệnrợuvànhữngngờithiếudinh
dỡng.Hazell,giảithíchcơchếcáctếbàonÃochếttrongbệnhnÃowernickelàdothiếuvitaminB1hoạt độngcủacácenzymalphaketoglutamatdehydrogenasephụthuộcTDPtrongchutrìnhKrebsgiảm,gâytănga ci d lactic,giả
mnănglợngchotếbàonÃovàkếtquảlàmtănggiảiphóngglutamat[47].
SearthôngbáohaitrờnghợpbệnhnÃoWernicke ởtrẻemlàbiếnchứngcủatìnhtrạngthiếu
dinhdỡng[77].
Cácxétnghiệm đánh giá tìnhtrạng vitaminB1c ủ a cơ thể :
a,ĐánhgiátrựctiếptìnhtrạngvitaminB1c ủ a cơthể
Đohoạtđộngtransketolase(ETKA)trongmáutoànphầnvàhồngcầu.Transketolasel à

m ộ t enzymtrongc o n đờngoxyhoáglucose.Enzymn à y c ó trongnhiềul o ạ i t ế bàonhhồ
ngcầu...Tổnghợpenzymnàykhôngbịảnhhởngbởitìnhtrạngv itamin B1,nhnghoạtđộngxúc
táccủanóphụthuộcvàoTDPgắn vớinó.Đom ứ c hoạtđộngcủaenzymnàytronghồngcầulàchỉt
iêuđánhgiátìnhtrạngvitaminB1vìhồngcầulàtếbàođầutiênbịảnhhởngbởitìnhtrạngthiếuvit
aminB1[36].
Nghiêmphápchứcnăngđotransketolasetrongmáutoànphầnvàtronghồngcầu,baogồm:
a. Đohoạtđộngenzymc ơ sởtronghồngc ầ u , sốlợngenzymhoạtđộngh i ệ n c ó (TKL)
b. Đohoạtđộngenzymvớicoenzymthừađợcch ot hê m v à o đợcgọilà hoạt
độngkíchthích(EKT).
c. Sosánhchỉsốenzymcơsởvàenzymhoạtđộngkíchthíchđểđánhgiámứcb à o h o µ c đ a
enzymv í i coenzym.M è i l i ê n quangiữa2 c h ỉ sốnàyđợcthểhiệnhiệuquảhoạtđộn
g(AC)nhsau:
HoạtđộngEnzymkíchthích(thêmcoenzym)
AC= Hoạtđộngenzymcơsở(khôngchothêmcoenzym)
EKT-TKL
Tỷlệ%kíchthíchhoặctỷlệTPPhiệuquả(%)=
TKL
Hoặc=(ACx100)-100.

X100


HiệuquảhoạtđộngAChoặct ỷ l ệ T P P h i ệ u quảcàngc a o - t h i ế u v i t a m i n B1c µ n g nhiều.
HiệuquảhoạtđộngAC
1-1,14:bìnhthờng1,141,25:thiếugiớihạn
>1,25:thiếunặng

ThiaminPyrophosphathiệuquả
0-14%:bìnhthờng1424%:thiếugiớihạn.
25%:thiếunặng

Nhìnchungtrongt h i ế u v i t a m i n B 1,møcc ¬ s ë th−êngt h ấ p , mứcenzymkícht h í
c h (EKT)thờngcao.KhimứcenzymcơsởvàEKTđềugiảm,hiệuquảkhôngđổi,trongtrờng
hợpnày,mứcenzymcơsởđợcquantâm.Mộtsốyếutốphụthuộctìnht r ạ n g v i t a m i n B1¶ n h
hởngđếnhoạtđộngTransketolasehồngc ầ u . TKLphụthuộcv à o tuổitrungbìnhcủahồngc
ầu,vớicáctếbàohồngcầutrẻcóTKLcaohơntếbàog i à [70].TKLgiảmnhậytrongtrờnghợ
pt h i ế u v i t a m i n B 1mạntính.APOTKL(enzymTKLcùngcoenzymkhôngphụthuộcTDP)khôngổnđịnhcảtrongvivovàtrongvitr
o.SựkhôngổnđịnhcủaApoenzymTKLl à m chov i ệ c sửdụngnótrongthựcđ ị a bịh ạ n c h ế .
MứcA p o enzymb ị ảnhhởnggiánt i ế p dot ì n h trạngt h i ế u vitamin,bệnh,hormon,thuố
c.Trongtrờnghợpđiềutrị thiếu sắt,mức TKL sẽtăng.Hiệntợngtơngtựcũngxảyraở bệnh
nhânđi ều trịt h i ế u m áu áct í n h [53].Trongbệnhnhânngth,h i ệ u q u ả TPPg i ả m m ặ c d ù
v i t a m i n B1khẩuphầnđủ,dochuyểnv i t a m i n B1thành thiaminpyrophosphatg i ả m . C á c bện
hnhânbịviêmnhiềudâythầnkinh,bệnhthầnkinht ă n g urê,ungth,đáit h á o đờngt i ê n p h á t
c ã m ø c E K L g i ¶ m [34]
VitaminB 1tronghuyếtthanh,hồngcầu,máutoànphầnlàchỉsốđánhgiátìnhtrạngv i t a m i
n B1.Sửdụngphơngphápdẫnxuấthuỳnhquangc ó thiochromđểxác
địnhvitamin B1tronghuyếtthanh,hồngcầu,máutoànphầnlàkhôngnhậy.Hiệnnayngờit a sửdụ
ngphơngphápsắckýlỏngca o áp(HPLC),chokếtquảchínhxácvànhậyhơnvàlàchỉsốtốtđểđá
nhgiátìnhtrạngvitaminB1[41].
WanockkhinghiêncứutrênchuộtthiếuvitaminB 1đÃc h ỉ ramøct h i a m i n pyrophosp
hathångc Ç u giảmtrớckhic ó bấtc ứ t h a y đổigìvềhoạtđộng
transketolasehồngc ầ u xth i Ư n [90].Masumotokhinghiªncøut r ª n hainhãmc á hồi,một
nhómănbổsungvitaminB1vàmộtnhómkhôngbổsungtrongthờigian30t u ầ n , làthời điểmc
ó các dấuhiệuthiếu vitaminB 1xuấthiệnởnhómkhôngbổsungv i t a m i n B 1.Hoạtt Ý n h transk
etolasev µ møct h i a m i n pyrophosphattronghồngc ầ u v à
trongganđÃđợcđohàngtháng.TácgiảđÃkếtluậnrằng,mứcthiaminpyrophosphat
tronghồngcầuvàtrongganlàchỉsốđánhgiátìnhtrạngvitaminB1củacáhồinhậyhơnhoạttínhtra
nsketolaseởhồngcầuvàgan[58].
NhậnđịnhtìnhtrạngthiếuvitaminB 1m á u , khácnhautheocáctácgiả: