Vấn đề tầm đón đợi và xác định tính nghệ thuật trong Mỹ học tiếp nhận của Hans Robert Jauss ppt

Vấn đề tầm đón đợi và xác định tính
nghệ thuật trong Mỹ học tiếp nhận của
Hans Robert Jauss





Như Jauss viết ở cuối chương 5, từ chương 6 đến chương 12 là bảy luận điểm về mỹ
học tiếp nhận của ông. Bảy luận điểm này cũng được đăng lại trong Niên giám về ngành ngữ
văn học Đức quốc tế II (1970). Dưới đây chúng tôi chỉ chủ yếu đi sâu vào ba luận điểm đầu, có
liên quan đến các vấn đề mà chúng tôi định đề cập.
Bước đầu tiên trong bảy luận điểm của Jauss, sau một số lý lẽ phản bác các khuynh
hướng nghiên cứu trước ông, là đặt vấn đề xác định vị trí của mỹ học tiếp nhận, cũng là xác
định cơ sở cho một phương pháp nghiên cứu lịch sử văn học mới. Jauss viết: “Việc đổi mới
lịch sử văn học đòi hỏi phải phá bỏ định kiến của chủ nghĩa khách quan lịch sử và đặt cơ sở
cho mỹ học sản xuất và mỹ học miêu tả truyền thống trong mỹ học tiếp nhận và mỹ học tác
động. Tính lịch sử của văn học không dựa trên một sự gắn kết được thiết lập về sau của những
thực tế văn học mà là từ kinh nghiệm có trước về tác phẩm văn học của người đọc nó. Mối
quan hệ đối thoại này cùng là thực tế chủ yếu đối với lịch sử văn học. Vì nhà văn học sử phải
luôn luôn tự mình trở lại làm người đọc trước khi ông ta thấu hiểu và sắp xếp một tác phẩm.
nói cách khác: sự thẩm định của ông có thể luận chứng trong ý thức về chỗ đứng hiện thời của
ông trong cái dãy lịch sử của những người đọc
(11)
.
Theo lập luận của Jauss việc sắp xếp bên cạnh nhau hay sự tiếp nối theo nhau của các
dữ liệu, các thực tế văn học thuộc lịch sử hình thành, lịch sử chung, thuộc tiểu sử hay tâm lý
đều không thể coi là lịch sử văn học. Đó chỉ là giả hiệu lịch sử. Và người nào coi một loạt các
thực tế văn học (Fakten) đã là một phần của lịch sử văn học, người ấy đã nhầm lẫn tính chất sự
kiện (Ereignischarakter) của một tác phẩm nghệ thuật với tính chất của một thực tế, một sự
thực lịch sử (Tatsächlichkeit). Với cách biện bác như vậy, Jauss đã tạo điều kiện để chuyển

hướng sang một cách viết lịch sử văn học khác, không đặt trên cơ sở trên lịch sử hình thành -
dù thỉnh thoảng Jauss có nhắc tới sự “sản xuất” - mà đặt cơ sở trên sự tiếp nhận. Như vậy, góc
nhìn đã bị đảo ngược từ tác giả, tác phẩm, sản xuất thẩm mỹ sang người đọc, người tiếp nhận,
tiếp nhận thẩm mỹ. Rõ ràng qua những lập luận trên, Jauss muốn chứng minh rằng các khuynh
hướng biên soạn lịch sử lâu nay đã thất bại vì chúng đều xuất phát từ những tiền đề của lịch sử
hình thành. Cho nên theo Jauss muốn thoát khỏi sự bế tắc, sự thất bại ấy phải làm ngược lại:
phải viết lịch sử văn học xuất phát từ sự tiếp nhận, nói cách khác, phải đặt cơ sở cho mỹ học
sản xuất và mỹ học miêu tả trong mỹ học tiếp nhận. Và ở đây tầm đón nhận có vai trò không
thể thiếu của nó, vì theo Jauss “mối quan hệ sự kiện (Ereigniszusammenhang) của văn học
được trung giới chủ yếu ở tầm đón đợi của kinh nghiệm văn học của người đọc, của nhà phê
bình và của tác giả đương thời và sau đó. Vì vậy việc có thể nắm bắt và trình bày lịch sử văn
học trong tính lịch sử riêng của nó hay không là phụ thuộc vào khả năng có thể khách quan hóa
của tầm đón đợi”
(12)
. Tóm lại với Jauss, tầm đón đợi của kinh nghiệm văn học của người đọc là
một khái niệm có tính chất bản lề để ông xoay phương pháp nghiên cứu văn học từ phương
diện lịch sử sinh thành như truyền thống sang phương diện lịch sử tác động và lịch sử tiếp
nhận, chức năng. Tất nhiên sự cần thiết và sự có thể khách quan hóa tầm đón đợi đối với Jauss
là quan trọng vì nó là một cơ sở để ông xác lập sự thống nhất của hệ thống lý thuyết của ông.
Nhưng mục đích chính và cuối cùng là đi đến xây dựng một lý thuyết văn học mới: mỹ học
tiếp nhận, tức là làm sao đưa mỹ học tiếp nhận lên vị trí hàng đầu làm cơ sở cho các mỹ học
truyền thống kia. Mục đích đó là một mong ước dường như không thể thực hiện được. Bởi vì
sự tiếp nhận dù sao đi nữa vẫn luôn đi sau sự sản xuất như một thực tế khó có thể đảo ngược.
Tuy vậy còn có một thực tế khác, đó là không thể phủ nhận vị trí và vai trò của tiếp nhận, phủ
nhận sự thực hiện văn bản thông qua người đọc và sự tác động trở lại của nó đối với sản xuất.
Bước tiếp theo trong hệ thống lập luận của Jauss là sự cố gắng giải thích và nêu lên khả
năng “có thể khách quan hóa được những đón đợi”. Ở đây, trước tiên cũng cần nói rõ là vì sao
Jauss nêu lên yêu cầu về việc khách quan hóa tầm đón đợi và khả năng của việc này. Ở đầu
chương 7, Jauss đã đề cập đến việc phải thoát khỏi nguy cơ của chủ nghĩa tâm lý. Có thể nói
đây là vấn đề quan trọng đối với mỹ học tiếp nhận của Jauss, vì nếu không tránh được chủ

nghĩa tâm lý nó sẽ không được xem như là một lý thuyết khoa học. Bởi khi đó nó sẽ rơi vào
“sự hoài nghi phổ biến”, một sự hoài nghi mà đặc biệt đã được René Wellek dùng để chống lại
lý luận văn học của I.A. Richards. Theo đó, một sự phân tích theo tác động thẩm mỹ dường
như không thể tiếp cận được lĩnh vực ý nghĩa của tác phẩm mà chỉ có thể là một thứ ý thức xã
hội về thị hiếu. Cũng chống lại quan niệm nghiên cứu văn học theo mỹ học tác động của I.A.
Richards còn có ý kiến của W.K. Wimsatt và M.C. Beardsley, những người theo khuynh
hướng phê bình mới của Mĩ (New Criticism). Với tinh thần chống lại chủ nghĩa tâm lý,
Wimsatt và Beardsley, vốn quan niệm tác phẩm là một cấu trúc ổn định, tồn tại vô thời hạn,
còn hết sức chống lại chủ nghĩa tương đối của mỹ học tác động của Lascelle Abercrombie vốn
xem tác phẩm là một “hình thức trống rỗng”
(13)
. Chúng ta cũng có thể thấy một thái độ nghi
ngờ tương tự đối với việc nghiên cứu tiếp nhận và tác động ở nhà triết học hiện tượng học
Roman Ingarden khi ông cho rằng việc nghiên cứu người đọc và phản ứng của người ấy sẽ rơi
vào chủ nghĩa tâm lý. Chúng ta biết rằng nhận thức luận hiện tượng học trong ý nghĩa của chủ
nghĩa duy tâm siêu nghiệm thuộc truyền thống Kant không đặt vấn đề về chủ thể kinh nghiệm
và vì thế chống lại tâm lý học. Cho nên theo Ingarden nếu những trải nghiệm của người đọc là
chìa khóa để mở tác phẩm thì sự thống nhất của tác phẩm không còn được bảo toàn: “Như vậy
chẳng hạn sẽ có rất nhiều “Hamlet” khác nhau. Mỗi một sự đọc về nguyên tắc sẽ tạo ra một tác
phẩm hoàn toàn mới”
(14)
. Vì điều đó là vô lý nên sự tiếp cận theo tiếp nhận bị từ chối. Cũng cần
mở ngoặc nói thêm rằng tuy Ingarden chống lại chủ nghĩa tâm lý kinh nghiệm, nhưng ông lại
tìm cách để xem trong chừng mực nào người đọc tham gia vào việc xây dựng một văn bản, và
những suy nghĩ này của ông lại có giá trị gợi ý cho sự phát triển của mỹ học tiếp nhận, đặc biệt
có thể nhận thấy ở lý thuyết của Wolfgang Iser.
Vượt ra khỏi trạng thái ý thức cá nhân mà Wellek cho là có tính chất chốc lát, có tính
chất riêng tư, Jean Mukarŏvsky đưa ra khái niệm “trạng thái ý thức tập thể” có nội dung chung
hơn. Tương tự như vậy, trong cố gắng tìm kiếm một sự quy định chung, Roman Jakobson lại
đề xuất “hệ tư tưởng tập thể” (kollektive Ideologie) để hạn chế chủ nghĩa chủ quan của sự tiếp

nhận. Theo Jakobson, đối với mỗi tác phẩm nghệ thuật hệ tư tưởng tập thể này tồn tại như một
ngôn ngữ (langue) và được người tiếp nhận thực tại hóa thành ngôn từ (parole). Tuy nhiên,
theo Jauss lý thuyết này của Jakobson còn có sự khiếm khuyết vì nó không cho phép xác định
được “sự tác động của một tác phẩm độc đáo vào một công chúng nào đó”, mà đó lại là điều
Jauss quan tâm
(15)
. Khái niệm tầm đón đợi cũng nhằm đến tính chất chung như những đề xuất
của Mukarŏvsky và Jakobson. Song khác với các khái niệm trên, khái niệm của Jauss gắn với
một quy định cụ thể ở chỗ tầm đón đợi này là của người đọc, người tiếp nhận văn học mà về cơ
bản có thể nhận thấy là gắn với tâm lý, thị hiếu của người ấy. Chính vì thế nên nó cần phải
được chứng minh là có thể khách quan hóa được, tức có thể xác định bằng những yếu tố khách
quan.
Ở Jauss, sự tiếp nhận tác phẩm được giải thích thông qua người đọc đầu tiên của tác
phẩm. Người đọc đầu tiên là yếu tố cần để xác định giá trị nghệ thuật của tác phẩm khi nó xuất
hiện. Jauss hiểu tầm đón đợi là một tố chất, một sự chuẩn bị sẵn của người đọc khi tiếp nhận
một văn bản, là sự hiểu biết có sẵn (Vorwissen) mà trên cái nền của nó tác phẩm mới sẽ xuất
hiện. Jauss tìm cách chứng minh khả năng có thể khách quan hóa được tầm đón đợi trước tiên
bằng việc cho rằng người đọc có một vốn kiến thức có sẵn về văn học: “Việc phân tích kinh
nghiệm văn học của người đọc có thể tránh được sự đe dọa của chủ nghĩa tâm lý nếu việc tiếp
nhận và tác động của tác phẩm văn học được mô tả trong hệ quy chiếu có thể khách quan hóa
của sự đón đợi. Đối với mỗi một tác phẩm ở vào cái thời điểm lịch sử mà nó xuất hiện, hệ quy
chiếu này là kết quả từ sự hiểu biết có sẵn về thể loại, từ hình thức và hệ đề tài của các tác
phẩm quen thuộc trước đó và từ sự đối lập giữa ngôn ngữ thi ca và ngôn ngữ thực tiễn”. Jauss
giải thích thêm: “Cũng như ở mỗi một kinh nghiệm thực tế thì ở kinh nghiệm văn học, cái
kinh nghiệm mà lần đầu tiên nhận biết được một tác phẩm hoàn toàn chưa được biết đến cho
đến lúc bấy giờ, cũng có một “kiến thức có sẵn. Nó chính là một yếu tố của kinh nghiệm và
trên cơ sở đó nói chung có thể nắm bắt được cái mới, cái mà ta ghi nhận và điều đó có nghĩa là:
có thể đọc được trong một văn cảnh kinh nghiệm”. Câu cuối cùng trong ngoặc là Jauss dẫn từ
tác phẩm Học tập và kinh nghiệm của G. Buck, để làm rõ ý mình. Jauss cho rằng một tác phẩm
văn học, dù mới xuất hiện, cũng không trình diện ra như một cái mới tuyệt đối, trong một vùng

chân không về thông tin mà đã “chuẩn bị sẵn cho công chúng của nó bằng các thông báo, các
tín hiệu rõ ràng hoặc ẩn tàng, các dấu hiệu quen thuộc hoặc những chỉ dẫn ngầm cho một
phương thức nhất định của sự tiếp nhận.