một vài suy nghĩ giúp học sinh lớp 4 rèn kĩ năng cảm thụ văn học

PHÒNG GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO VINH
TRƯỜNG TIỂU HỌC LÊ LỢI



SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

MỘT VÀI SUY NGHĨ GIÚP HỌC SINH LỚP 4
RÈN KĨ NĂNG CẢM THỤ VĂN HỌC

Người thực hiện : Nguyễn Thị Thu Hà
Số điện thoại : 0904021364

Năm học:

2011 - 2012

1


MỤC LỤC

Trang

PHẦN THỨ NHẤT: ĐẶT VẤN ĐỀ.........................................................................3
PHẦN THỨ HAI: GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ................................................... ........ 4
A.CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN........................................................................... 4
I CƠ SỞ LÍ LUẬN ....................................................................................................... 4

1.Khái niệm về cảm thụ văn học................................................................................ 4
2.Đặc trưng vế cảm thụ văn học ở lứa tuổi Tiểu học..................................................2

3.Mục tiêu của việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho HS Tiểu học ............6
II CƠ SỞ THỰC TIỄN..................................................................................................7

1.Về phía giáo viên.................................................................................................... 7
2.Về phía học sinh......................................................................................................7
B.CÁC BIỆN PHÁP BỒI DƯỠNG NĂNG LỰC CTVH CHO HS LỚP 4.............................9
I.NỘI DUNG CHƯƠNG TRÌNH PHÂN MƠN TẬP ĐỌC LỚP 4-NGỮ LIỆU
DÙNG ĐỂ BỒI DƯỠNG NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN CHO HỌC SINH.... .....................9

II.BỒI DƯỠNG NĂNG LỤC CTVH CHO HS TRONG PHÂN MƠN TẬP ĐỌC................ 12
1.Mục đích của việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh............... .12
2.Nội dung cảm thụ văn học .....................................................................................12
III. MỘT SỐ BIỆN PHÁP BỒI DƯỠNG NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC
CHO HỌC SINH LỚP 4 THÔNG QUA PHÂN MÔN TẬP ĐỌC.......................................... 13

1. Bồi dưỡng kiến thứcTiếng Việt, văn học cho học sinh....................................... .13
2. Tăng cường rèn kĩ năng đọc hiểu, giúp học sinh tìm hiểu sâu sắc nội dung
các bài Tập đọc nhằm nâng cao năng lực cảm thụ văn học cho các em ................. 15
3. Luyện tập và củng cố vững chắc các thao tác trong CTVH cho HS.....................19
4. Khuyến khích học sinh rung cảm nghệ thuật trong mọi hoạt động
dạy học của tiết Tập đọc.......................................................................................... 21
5. Xây dựng hệ thống bài tập nhằm nâng cao năng lực cảm thụ văn học
cho học sinh lớp 4..................................................................................................... 25
PHẦN THỨ BA: KẾT LUẬN............................................................................... 32

2


PHẦN THỨ NHẤT: ĐẶT VẤN ĐỀ
Giáo dục tiểu học là bậc học trong hệ thống giáo dục quốc dân, cơ sở ban đầu

hết sức quan trọng, đặt nền móng cho sự phát triển toàn diện con người, đặt nền tảng
cho giáo dục phổ thông. Mục tiêu giáo dục tiểu học hiện nay là hình thành cho học
sinh những tư tưởng, tình cảm, trí tuệ, thể chất và các kỹ năng cơ bản mang tính đúng
đắn và lâu dài để các em học tiếp Trung học cơ sở. Hiện nay, đất nước ta đang bước
vào thời kỳ mới, chất lượng giáo dục là vấn đề số một trong nội dung công tác của
ngành giáo dục.
Để đáp ứng nhu cầu hiện nay của xã hội, cần đến nhân tài, những người có trí
tuệ sắc bén, có bàn tay vàng, có kỹ năng đặc biệt, việc phát hiện và bồi dưỡng nhân
tài là việc làm thực sự cần thiết.
Ở tiểu học, việc bồi dưỡng học sinh là trách nhiệm của giáo viên và nhà
trường. Trong hệ thống các môn học ở tiểu học thì mơn Tiếng việt là mơn học rất
quan trọng, được coi là môn học công cụ để học tốt các môn học khác. Môn Tiếng
việt gồm nhiều phân môn, trong đó phần cảm thụ văn học là phần nhằm phát triển tư
duy cho học sinh, nhằm bồi dưỡng để các em có thể trở thành học sinh giỏi mơn
Tiếng việt.
Khi cảm thụ được tác phẩm văn học, con người không chỉ được thức tỉnh về
mặt nhận thức mà còn rung động về tình cảm. Từ đó, con người sẽ nảy nở những ước
mơ tốt đẹp, khơi dậy năng lực hành động, cũng như được bồi dưỡng về tâm hồn.
Bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh nhằm hướng tới việc khám
phá nghệ thuật của tác phẩm. Đó là việc hướng dẫn học sinh từng bước nhận diện,
làm quen, hiểu biết và sáng tạo được các sản phẩm thẩm mĩ... Với tác phẩm văn học,
bồi dưỡng năng lực cảm thụ chính là nhằm giúp các em nhận biết nhanh nhạy và
chính xác các tín hiệu thẩm mĩ trong tác phẩm. Giúp học sinh xác định đúng nội dung
chính của tác phẩm, hình thành một số kĩ năng sơ giản trong phân tích, đánh giá nội
dung và nghệ thuật của tác phẩm. Từ đó sẽ hình thành và phát triển tình cảm, tâm
hồn, nhân cách cho các em. Giúp các em cảm nhận được cái hay, cái đẹp trong văn
chương và trong cuộc sống…, môn Tiếng Việt sẽ dần dần xây dựng được những tâm
hồn, nhân cách theo mục tiêu giáo dục đề ra trong chiến lược phát triển con người.
Vấn đề bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 4 là một vấn đề
khó, chưa được nhiều cơng trình khoa học nghiên cứu. Đây là vấn đề phức tạp vì học

sinh tiểu học tư duy trừu tượng đang được hình thành và phát triển, các em tiếp nhận
vấn đề này tương đối vất vả. Mà ở tiểu học lại chưa có phân mơn học riêng cho cảm
thụ văn học, chủ yếu giáo viên phải bồi dưỡng lồng ghép thông qua các phân môn của
môn Tiếng Việt như Tập đọc, Kể chuyện, Tập làm văn…Không những thế, cảm thụ
văn học cũng được đánh giá là một vấn đề khó đối với giáo viên.

3


Thực tế cho thấy, khả năng cảm thụ văn học của giáo viên và học sinh còn
nhiều hạn chế. Học sinh khơng tìm được những từ “chìa khố”, những từ cốt lõi, ẩn
chứa nội dung, những dấu hiệu mang tính nghệ thuật của văn bản. Học sinh chưa phát
hiện được,
chưa hiểu hết được cái hay, cái đẹp của từ, ngữ, ý thơ, câu văn…trong một văn
bản cụ thể. Nếu có cảm nhận được thì học sinh diễn đạt ý cịn rườm rà hoặc cộc lốc
chưa thể hiện hết nội dung cảm nhận. Đó chính là những ngun nhân chủ yếu dẫn
đến năng lực cảm thụ văn học của học sinh cịn nhiều hạn chế.
Chính vì vậy, tơi cho rằng, việc nghiên cứu, tìm tịi để tìm ra biện pháp hữu
hiệu nhằm bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh ở bậc tiểu học là một
việc làm thiết thực, góp phần thực hiện đổi mới nội dung, phương pháp dạy học
Tiếng Việt ở Tiểu học. Trong khuôn khổ SKKN này tôi chỉ trao đổi " Một vài suy
nghĩ giúp học sinh lớp 4 rèn kỹ năng cảm thụ văn học" thông qua phân môn Tập
đọc
PHẦN THỨ HAI: GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
A. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
I. CƠ SỞ LÝ LUẬN
1. Khái niệm về cảm thụ văn học

Cảm thụ văn học là quá trình nhận thức cái đẹp được chứa đựng trong thế giới
ngôn từ, hệ thống tín hiệu thứ hai lồi người. Đó là q trình tiếp nhận, hiểu cảm thụ

được của văn chương, đặc trưng ngơn ngữ nghệ thuật, đặc trưng phản ánh nghệ thuật,
tính hình tượng của văn chương. Đây là quá trình hoạt động nhận thức thẩm mỹ rất
đặc biệt, phức tạp và có tính sáng tạo. Những tính chất này do đối tượng nhận thức là
tác phẩm văn học quy định. Mỗi một tác phẩm văn học đều mang một vẻ đẹp toàn
diện về cả nội dung và cả giá trị nghệ thuật. Đó chính là vẻ đẹp về ngơn ngữ, về các
hình thức nghệ thuật được sử dụng trong tác phẩm đó. Q trình nhận thức cái đẹp
trong văn thơ là q trình nhận thức cái đẹp về ngơn ngữ mà là ngôn ngữ nghệ thuật.
Đặc trưng của ngôn ngữ nghệ thuật là giàu hình ảnh, có sức biểu cảm và có tính đa
nghĩa.
2. Đặc trưng về năng lực cảm thụ văn học ở lứa tuổi Tiểu học.
- Trước khi đến trường, HS tiểu học đã có vốn văn học nhất định. Đây không
phải là lần đầu tiên các em được tiếp xúc với hình tượng văn học. Ngay từ nhỏ các em
đã được nghe bố, mẹ, ông, bà kể chuyện cổ tích,truyện kể nhi đồng, nghe và thuộc các
bài đồng dao, một số bài ca dao, dân ca....Dù chưa ý thức rõ rệt, nhưng các em đã tiếp
xúc với thơ, văn từ rất sớm, từ thuở ấu thơ trong lời bà, lời mẹ hát ru:
Ví dụ:

Con ong làm mật yêu hoa
Con cá bơi yêu nước, con chim ca yêu trời...

4


Âm điệu ngọt ngào của lời ru đã đưa những câu ca ấy đến với các em, giúp các
em tiếp xúc với "thơ" một cách hồn nhiên.Tình yêu cuộc sống đặt trong sự gắn bó hài
hồ giữa thế giới bao la, một hình ảnh khăng định sức mạnh của tình đồn kết...được
tác giả dân gian khái qt bằng hình thức những câu thơ dễ thuộc, dễ nhớ, đã đi vào
đời sống tâm hồn của mỗi con người và được lưu truyền từ đời này sang đời khác.
Ngay cả khi còn chưa biết chữ, mỗi lần được đắm mình vào thế giới những câu
chuyện cổ tích kì diệu, trong trí tưởng tượng của các em có thể phần nào hình dung và

nhớ được một số chi tiết. Sở dĩ, các em có cảm giác yêu nhân vật này hơn nhân vật
khác, thích câu chuyện này hay khơng thích câu chuyện kia...là vì các em đã có những
" cảm nhận chủ quan" về câu chuyện được nghe.
- Đến bậc Tiểu học, lần đầu tiên các em được tiếp xúc với tác phẩm văn học
bằng chữ viết, chữ viết tiếp tục đưa các em đi xa hơn nữa trong việc cảm thụ thế giới
văn chương. Mở trang sách Tiếng việt ở trường Tiểu học: học chữ, học vần, học tập
đọc, làm văn, kể chuyện...dần dần các em thấy tự tin hơn, hứng thú hơn với việc mình
tự đọc một đoạn văn, đoạn thơ và có khi các em thuộc lịng đoạn văn, đoạn thơ ấy từ
lúc nào không biết.
Trường tiểu học sẽ trang bị cho các em một số tri thức và rèn luyện một số kĩ
năng, năng lực cần thiết cho cảm thụ văn học. Học sinh bắt đầu làm quen với các thao
tác, tìm hiểu nội dung, nghệ thuật cuả tác phẩm. Đó là những câu hỏi, những bài tập
yêu cầu phát hiện ý của đoạn văn, đoạn thơ, ý chính hay nội dung của bài thơ, bài văn,
hoặc tìm từ, ngữ "chìa khố" làm nên cái hay cái đẹp của đoạn văn bản....Học sinh
cũng được trang bị một số kiến thức về hình tượng, về ngơn ngữ nghệ thuật thơng qua
hệ thống câu hỏi, bài của bài tập đọc.
Ở lứa tuổi Tiểu học, khả năng nhạy cảm, tinh tế trong cảm thụ các em mang những
đặc thù riêng. Tình cảm, tâm hồn của các em rấtt hồn nhiên, trong sáng rất dễ rung
động trước những kích thích, trong đó có kích thích thẩm mĩ.
Chẳng hạn : Học sinh lớp 1 chuẩn bị được nghỉ hè để năm học tới lên học lớp Hai,
trong buổi học cuối cùng, các em luyện đọc:
Lớp Một ơi! Lớp Một!

Nay giờ phút chia tay

Đón em vào năm trước

Gửi lời chào tiến bước!

Chào bảng đen cửa sổ

Làm theo lời cô dạy

Chào nơi ngồi thân quen

Cô sẽ luôn ở bên.

Tất cả! Chào ở lại

Lớp Một ơi! Lớp Một

Đón các bạn nhỏ lên

Đón em vào năm trước

Chào cơ giáo kính mến

Nay giờ phút chia ta

Cơ sẽ xa chúng em...

Gửi lời chào tiến bước

5


( Gửi lời chào lớp Một - Hữu Tưởng )

Chia tay lớp Một, các em như đang trong trạng thái khó tả: vừa vui mừng khơn
xiết vì đã được nghỉ hè, vì sắp được lên lớp Hai; song nghỉ hè, cũng phải chia tay cơ

giáo đã dạy mình, để sang năm cơ sẽ đón những HS lớp Một mới. Ngập ngừng, lưu
luyến, các em chào cơ giáo kính mến, đồng thời không quên chào bảng đen, cửa sổ,
chỗ ngồi, những đồ vật biết bao thân thiết từng gắn bó với mình. Đọc bài thơ mà trào
dâng nỗi niềm da diết, trào dâng nỗi xao xuyến, bồi hồi!
Từ ví dụ trên cho ta thấy: từ nghe đến đọc, rõ ràng không phải chỉ là việc chúng ta
nghe hay đọc một cách thuần tuý, mà thực sự là trong nghe có hiểu, trong đọc có hiểu,
vừa nghe - hiểu vừa đọc - hiểu. Hiện tượng đó dù ở những dấu hiệu sơ khai nhất, là
chính các em thực sự đã tham gia cảm thụ văn học rồi đấy!
Tuy nhiên, lứa tuổi tiểu học cũng gặp khó khăn trong việc phát hiện những nội
dung trừu tượng, khái quát và một số kĩ năng diễn đạt. Đó là do tư duy lơgíc ở các em
chưa phát triển như ở người trưởng thành.
- Trong cảm thụ văn học, học sinh tiểu học có những đặc điểm riêng biệt, tạo
nên lợi thế trong cảm quan tuổi thơ. Đó là sự nhạy cảm, trong sáng, hồn nhiên, chân
thật, ngộ nghĩnh rất đáng quí ở các em. Trong con mắt trẻ thơ, thế giới ln đầy tính
ngạc nhiên. Người ta thường nói tới "nhãn quan trẻ thơ" tức là cách nhìn từ góc độ trẻ
thơ. Thật vậy, dưới nhãn quan này, cuộc sống luôn hiện ra những điều mới mẻ. Ngay
cả những gì bình thường nhất đang diễn ra hàng ngày, đối với trẻ thơ cũng có thể đầy
sự mới lạ, hấp dẫn. Đó chính là "tính ngạc nhiên" trong quan sát và thể hiện trong
cuộc sống của tuổi thơ.
"Tính ngạc nhiên" là sự tất yếu trong cách nhìn của trẻ. Đó là vì lần đầu tiên,
các em được chứng kiến tất cả những gì đang diễn ra, đang phát triển trước mắt mình.
"Tính ngạc nhiên" làm nên đặc trưng riêng biệt cho nhãn quan trẻ thơ: vừa ngộ
nghĩnh, đáng yêu, lại vừa cho ta thấy vẻ đẹp trung thực, trong sáng, cội nguồn của
tinh thần con người.
Trong văn học của trẻ em và dành cho trẻ em, "tính ngạc nhiên" là điều kiện
khơng thể thiếu trong mọi tác phẩm. Do vậy, cảm thụ văn học đối với trẻ thơ cũng
phải ln chứa đầy "tính ngạc nhiên".
3. Mục tiêu của việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho HS tiểu học
- Bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học giúp học sinh xác định đúng nội dung
chính của tác phẩm.

- Bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học giúp học sinh nhận biết nhanh nhạy và
chính xác các tín hiệu nghệ thuật trong tác phẩm.
-Bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học giúp học sinh hình thành một số kĩ năng
sơ giản trong phân tích, đánh giá nội dung và nghệ thuật của tác phẩm

6


- Bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học giúp học sinh hình thành và phát triển
tình cảm, tâm hồn và nhân cách.
II. CƠ SỞ THỰC TIỄN

1. Về phía giáo viên:
Nhận thức được tầm quan trọng của việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học
cho học sinh, trong những năm gần đây, Bộ Giáo dục - Đào tạo đã liên tục đưa ra
nhiều văn bản hướng dẫn, chỉ đạo chuyên môn nhằm cải thiện và nâng cao chất lượng
dạy học mơn Tiếng Việt, trong đó đặc biệt chú ý phần cảm thụ văn học. Những việc
làm đó là: đổi mới chương trình SGK, tập huấn chương trình thay sách, tổ chức các
hội thảo về đổi mới phương pháp dạy học, tổ chức viết sáng kiến kinh nghiệm và các
báo cáo khoa học về nâng cao chất lượng các môn học, triển khai chương trình bồi
dưỡng thường xuyên theo các chu kỳ. Tuy nhiên, như một vết hằn đã in sâu trong
cách nghĩ của giáo viên quan niệm rằng việc dạy cảm thụ văn học cho học sinh tiểu
học một cách đồng loạt là chưa cần thiết. Mặc dù, có những công việc giáo viên và
học sinh làm trên lớp, bản chất là đang giúp học sinh cảm thụ văn học nhưng giáo
viên không biết. Hoặc đôi khi giáo viên đề cao quá vấn dề cảm thụ văn học, cho rằng
dạy cảm thụ văn học là dạy bồi dưỡng học sinh giỏi, là dạy nâng cao cho học sinh. Từ
việc chưa nhận thức được, hoặc là nhận thức chưa đầy đủ về vai trò quan trọng của
việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh nên phần giúp học sinh cảm
thụ văn học thông qua các phân mơn Tập đọc, Kể chuyện, Tập làm văn thì giáo viên
dạy chưa có hiệu quả nếu khơng dám nói là hời hợt, qua loa. Giáo viên chưa vận dụng

linh hoạt, sáng tạo các phương pháp dạy học mới, chưa tìm ra các biện pháp dạy học
hiệu quả để áp dụng vào việc rèn kỹ năng cảm thụ văn học cho học sinh. Nếu có dạy
cảm thụ văn học thì đa số giáo viên áp đặt cách cảm thụ của mình cho học sinh, trò
thừa nhận ý kiến của thầy, cảm thụ lại những điều mà thầy cảm thụ được. Mà chúng
ta đã biết rằng việc cảm thụ của người lớn có những điểm giống nhưng cũng có rất
nhiều điểm khác so với cảm thụ của trẻ…rõ ràng với cách làm này là chưa ổn.
2. Về phía học sinh:
Để khảo sát toàn diện về vấn đề nhận thức và thực hành cảm thụ văn học của
học sinh lớp 4, tôi đã tiến hành điều tra và phỏng vấn 40 học sinh lớp 4A. Khi điều
tra vấn đề này , tôi nhận thấy trong q trình cảm thụ văn học thơng qua phân mơn
Tập đọc các em gặp rất nhiều khó khăn. Hầu hết các em không nắm được bản chất
của hoạt động cảm thụ văn học là làm cái gì, học sinh không nắm được các kỹ năng
cần thiết để cảm thụ được một văn bản nghệ thuật.
Tôi khảo sát và đánh giá năng lực cảm thụ văn học của học sinh, thu được kết
quả như sau:
Đề bài: Viết một đoạn văn cảm thụ về bài tập đọc Tre Việt Nam

Nội dung đánh giá

Tốt

Khá

Trung bình

Yếu

7

SL

%

SL

%

SL

%

SL

%

Vốn văn học của HS

3

7,5

6

15

24

60

7

17,5

Sự rung động có tính thẩm mĩ

3

7,5

7

17,5

18

45

12

30

Vốn ngôn ngữ

6

15

7

17,5

18

45

9

22,5

Khả năng diễn đạt theo ý riêng

3

7.5

7

17,5

19

47,5

11

27,5

Qua chất lượng bài làm của học sinh, tôi thấy về vốn văn học của học sinh tỉ lệ
Trung bình chiếm đa số (60%) và Yếu chiếm (17,5%), số em đạt Tốt chỉ có 7,5% và

khá 15%.
* Về sự rung cảm có tính thẩm mĩ :

Tốt có 7,5%

Yếu : 30 %

Trung bình đạt 45%

Khá : 17,5%.

* Vốn ngôn ngữ, chữ viết của học sinh có cao hơn, tỉ lệ đạt Tốt là 15%, Khá là
17,5%, Trung bình là 45% nhưng vẫn có đến 22,5% Yếu.
* Về khả năng diễn đạt theo ý riêng, tốt chỉ có 5,7%, khá có 17,5%, yếu có đến
27,5%, có 47,5% Trung bình.
Để khảo sát tồn diện hơn chất lượng về kĩ năng cảm thụ văn học của học sinh lớp 4,
tôi đã tiến hành thêm một thực nghiệm mang tính thăm dị làm bài kiểm tra cảm thụ
kết quả như sau:
Nội dung kiểm tra
Nhận diện
ngôn ngữ

Kết
quả

BT1: Đọc, nghe và phát hiện các từ ngữ mới (từ khó hiểu) có trong văn 42,6
bản
BT2: Xác định đề tài của văn bản

Tìm hiểu nội

dung văn bản

21,73

BT3: Làm rõ nghĩa của các từ mới, từ khó hiểu.

46,08

BT4 và BT6: Tìm từ ngữ, hình ảnh đặc sắc, các biện pháp nghệ thuật của
26,95
tác giả.
BT5 và BT7: Xác định ý chính của đoạn, đại ý của toàn bộ văn bản.
BT8: Xác định mục đích của tác giả viết bài văn, bài thơ này nhằm diễn
đạt điều gì ?

Bước đầu hồi
đáp, chủ động

44,34
6,08

BT9: HS đọc diễn cảm đoạn (mà em thích) hoặc cả bài.

34,78

BT10: Bài học rút ra sau khi tìm hiểu nội dung. Em thích chi tiết nào nhất
12,17
trong bài văn, bài thơ ? Bài văn, bài thơ gợi cho em suy nghĩ, cảm xúc gì ?

Từ kết quả điều tra trên, tơi đi đến những nhận xét về chất lượng cảm thụ văn

học của học sinh lớp 4 như sau:

8


Thứ nhất: Học sinh cịn chậm trong q trình nhận diện ngôn ngữ trong văn
bản, kĩ năng đọc thành thạo để nắm được đề bài và những từ ngữ cần tìm nghĩa để từ
đó hiểu nội dung của văn bản còn nhiều hạn chế. Đọc và hiểu đang còn tách rời nhau.
Học sinh đọc nhưng học sinh không hiểu, đọc nhưng không tư duy cái được đọc, đọc
mà không hiểu huống gì nói đến cảm thụ.,
Thứ hai: Phần tìm hiểu nội dung văn bản, học sinh trả lời câu hỏi SGK cịn
máy móc, phụ thuộc q nhiều vào từng câu, từng chữ trong văn bản, trong suy nghĩ
và trả lời học sinh chưa chủ động và chưa có tính sáng tạo. Chẳng hạn, tìm từ ngữ,
hình ảnh đặc sắc trong văn bản thì học sinh đọc cả đoạn trích trong văn bản. Hay việc
xác định các biện pháp nghệ thuật của văn bản, học sinh cũng còn nhiều lúng túng,
nhiều học sinh còn lẫn lộn chưa phân biệt rạch ròi các biện pháp tu từ tiếng Việt.
Dạng bài tập: Em thích hình ảnh nào nhất, từ ngữ, câu thơ, nhân vật…nào nhất? Thì
học sinh có một số em trả lời được, nhưng khi hỏi để lý giải vì sao em thích thì thì học
sinh khơng trả lời được hoặc diễn đạt ngắc ngứ. Phần đông học sinh chỉ dừng lại ở
phần tìm hiểu văn bản mà chưa chủ động trong việc diễn đạt kết quả cảm thụ, chưa
biết rút ra bài học về nhận thức, về tình cảm, hành vi sau khi được đọc, được nghe.
Đặc biệt học sinh chưa biết suy nghĩ để phê phán hay khẳng định nội dung văn bản
đưa ra, học sinh không biết quan tâm đến mong muốn mà người viết đặt vào chính đối
tượng người đọc, người nghe.
Như vậy, quá trình nhận thức và thực hành cảm thụ văn học của giáo viên và
học sinh trong nhà trường tiểu học đang còn nhiều tồn tại. Việc dạy cảm thụ văn học
cịn hình thức, chiếu lệ và chủ yếu là thực hiện bằng kinh nghiệm giảng dạy của giáo
viên chứ chưa có một quy trình nào đảm bảo tính khoa học để bồi dưỡng năng lực
cảm thụ văn học cho các em. Bản thân các em cịn gặp nhiều khó khăn trong q trình
cảm thụ và diễn đạt kết quả cảm thụ, khiến cho học sinh không thấy hứng thú khi học

cảm thụ văn học. Đôi khi học sinh cảm thấy sợ khi làm các bài tập về cảm thụ văn
học, đặc biệt là dạng hồi đáp văn bản, học sinh không chủ động trong việc diễn đạt
kết quả cảm thụ, “ngại”bày tỏ cảm xúc bằng ngơn ngữ của mình. Nếu như giáo viên
có vốn kiến thức và kỹ năng nhất định về cảm thụ văn học, biết tạo hứng thú học tập ở
học sinh bằng cách đưa ra hệ thống các biện pháp phù hợp kích thích sự tị mị, ham
hiểu biết của các em thì chắc chắn sẽ giải quyết được những khó khăn này, đồng thời
rèn kỹ năng cảm thụ cho học sinh để quá trình bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học
cho học sinh từng bước được nâng lên.
B. CÁC BIỆN PHÁP BỒI DƯỠNG NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC
CHO HỌC SINH LỚP 4.
I. NỘI DUNG CHƯƠNG TRÌNH PHÂN MƠN TẬP ĐỌC LỚP 4 - NGỮ LIỆU DÙNG ĐỂ BỒI
DƯỠNG NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH.

Hệ thống văn bản, câu hỏi, bài tập trong Tập đọc lớp 4 nhằm nâng cao năng
lực cảm thụ văn học cho học sinh:
Chương trình SGK Tiếng Việt 4 được đưa vào giảng dạy chính thức từ năm
học 2005 - 2006. Phân môn Tập đọc lớp 4, tập 1 được dạy trong 18 tuần, trừ 2 tuần ôn

9


tập, kiểm tra, mỗi tuần có 2 bài tập đọc, tất cả có 32 bài. Phần mơn Tập đọc lớp 4 tập
2 được dạy trong 17 tuần, trừ 2 tuần ôn tập, kiểm tra, mỗi tuần cũng có 2 bài tập đọc,
tất cả kì là 30 bài.
Như vậy SGK Tiếng Việt 4 có tổng cộng 62 bài tập đọc, trong đó 41 bài thuộc
thể loại văn xi, 1 bài tục ngữ và 20 bài thuộc thể loại thơ. Nghiên cứu kĩ tơi thấy
trong 62 bài tập đọc thì có đến 60 bài là văn bản nghệ thuật, 2 bài là văn bản phi nghệ
thuật. Đây là điều kiện thuận lợi giúp học sinh học tốt cảm thụ văn học. Tìm hiểu câu
hỏi và bài tập sử dụng sau mỗi bài Tập đọc trong SGK Tiếng Việt 4 và sách Bài tập
Tiếng Việt 4 tơi có nhận xét như sau:

Thứ nhất: do SGK được soạn theo 2 trục chủ điểm và kĩ năng nên một phần hệ
thống câu hỏi giúp học sinh hiểu và cảm thụ bài Tập đọc một cách rod ràng, giúp học
sinh làm quen với phong cách văn học và tạo cơ hội cho học sinh hồi đáp văn bản tốt
hơn.
Như vậy, tơi thấy tính tích hợp giữa các phân môn trong môn Tiếng Việt là rất
cao, các phân môn liên quan mật thiết với nhau, cùng sử dụng chung một số văn bản
để hình thành kiến thức, kĩ năng cho học sinh. Vì thế, các câu hỏi nhằm giúp học sinh
học tốt phân môn Tập đọc, rèn luyện các kĩ năng đọc hiểu, đọc diễn cảm, cảm thụ văn
học thì cũng giúp học sinh học tốt các mơn học khác và ngược lại.
Thứ hai: do tính tích hợp giữa các phân môn như đã nêu ở trên, nên trong quá
trình học sinh tìm hiểu nội dung bài tập đọc thì loại câu hỏi, bài tập tìm dàn ý, ý của
đoạn, đại ý của bài rất hạn chế và được thể hiện chủ yếu ở phân môn Tập làm văn.
Thay vào đó là nhiều câu hỏi, bài tập yêu cầu sự hồi đáp của học sinh, yêu cầu học
sinh bày tỏ ý kiến, thái độ, nêu cảm nghĩ về nội dung bài học, điều đó chứng tỏ các
tác giả khi biên soạn đã chú ý quan tâm đến bước hồi đáp văn bản trong dạy đọc hiểu
của học sinh, giúp học sinh từng bước có nhu cầu cảm thụ văn học và biết cách cảm
thụ văn học.
Thứ ba: trong vở Bài tập Tiếng Việt 4 khơng có các câu hỏi, bài tập dành cho
phân môn Tập đọc mà chỉ có các câu hỏi, bài tập cho phân mơn Chính tả, Luyện từ và
câu, Tập làm văn. Nên việc giúp học sinh đọc - hiểu, đọc diễn cảm, cảm thụ thông qua
hệ thống bài tập - những việc làm cụ thể như các phân mơn học khác thì gặp khơng ít
những khó khăn.
Thứ tư: trong cả 2 quyển SGK Tiếng Việt 4 (T1 và T2) có tổng cộng 264 câu
hỏi, bài tập tìm hiểu bài sau các bài Tập đọc. Có thể chia các câu hỏi, bài tập này
thành các thể loại sau:
Loại thứ nhất: nhắc lại nội dung miêu tả, nội dung thông tin của văn bản. Loại
câu hỏi này chiếm tỉ lệ cao (khoảng 75%) toàn bộ hệ thống câu hỏi, bài tập dành cho
phân môn Tập đọc, loại câu hỏi thể hiện ý chính của đoạn nhằm khắc sâu nội dung bài
học thì khơng nhiều. Dạng câu hỏi, bài tập chủ yếu trong loại này là tìm chi tiết trong
bài để minh hoạ một nhận định, một nhận xét trong bài.

10


Ví dụ: “Tìm những chi tiết cho thấy chị Nhà Trị rất yếu ớt.” Hay “Những lời nói
và cử chỉ nào nói lên tấm lịng nghĩa hiệp của Dế Mèn?” (Dế Mèn bênh vực kẻ yếu
-TV4 )
Loại thứ hai: Câu hỏi, bài tập làm rõ ý nghĩa nội dung trong bài. Loại câu hỏi
này đã tìm được sự quan tâm của các tác giả trong SGK, có khoảng (6%) trong tổng
số câu hỏi thuộc dạng này.
Ví dụ: “Vì sao cách làm của cô em giúp được chị tỉnh ngộ?” (Chị em tơi - TV4
- T1 - tr59); “Vì sao chú bé Hiền được gọi là “Ông trạng thả diều?” (Ông trạng thả
diều TV4 - T1 - tr104);
Loại thứ ba: Nhận biết các chi tiết nghệ thuật thể hiện sự sáng tạo độc đáo của
tác giả.
Ví dụ: “Chiếc bè được ví với cái gì? (Bè xi Sơng La - TV4 - T2); “Cách nói:
“dịng sơng mặc áo” có gì hay? (Dịng sông mặc áo - TV4 - T2).
Loại Thứ tư: Yêu cầu học sinh nêu mục đích tác động của tác giả gửi vào văn
bản và yêu cầu nêu sự hồi đáp của các em về nội dung văn bản. Loại câu hỏi, bài tập
này thể hiện tương đối nhiều, thể hiện sự quan tâm của tác giả SGK tới bước hồi đáp
văn bản.
Ví dụ: “Qua các câu thơ mở bài và kết bài, tác giả muốn nói điều gì về cánh
diều tuổi thơ?
a. Cánh diều là kỉ niệm đẹp đẽ của tuổi thơ.
b. Cánh diều khơi gợi những ước mơ tốt đẹp cho tuổi thơ.
c. Cánh diều đem đến bao niềm vui cho tuổi thơ”. (Cánh diều tuổi thơ TV4 - T1).
Như vậy, qua việc thống kê và sắp xếp các bài tập dành cho phần Tập đọc
trong SGK Tiếng Việt 4 tôi nhận thấy như sau: Để bồi dưỡng nâng cao năng lực cảm
thụ văn học cho học sinh thì trước hết phải giúp học sinh đọc - hiểu văn bản, đọc diễn
cảm văn bản và làm các bài tập rèn kĩ năng cảm thụ văn học.

Để việc đọc - hiểu có hiệu quả thì phải giúp học sinh đọc và nắm được ý nghĩa
của các từ chìa khố, ý của các câu đặc biệt, ý của từng đoạn, từng khổ thơ và đại ý
của toàn bài. Nhưng nghiên cứu hệ thống câu hỏi, bài tập sau mỗi bài tập đọc giúp
học sinh thực hiện các cơng việc đó thì chưa đáp ứng được. Cụ thể là chưa có hệ
thống câu hỏi cho từng yêu cầu cụ thể, một số câu hỏi đưa ra cịn mang tính chất
chung chung, một số câu hỏi tự luận quá khó với học sinh, trong khi đó lại chưa đưa
ra các phương án trả lời giúp học sinh lựa chọn theo hình thức trắc nghiệm khách
quan. Điều đó chứng tỏ SGK chưa thực sự coi trọng trong việc giúp học sinh khai
thác bài để hiểu sâu, hiểu kĩ nội dung bài đọc. Mà chúng ta đã biết, việc thực hành các
bài tập có vị rất quan trọng trong việc hiểu văn bản của học sinh, đặc biệt là văn bản
nghệ thuật. Hơn nữa, hầu như tất cả các bài tập đọc của lớp 4 đều là văn bản nghệ
thuật (tổng số có 62 bài mà có tới 60 bài là văn bản nghệ thuật).

11


Theo quy trình của tiết dạy Tập đọc thì đều có bước yêu cầu học sinh đọc diễn
cảm. Bước này được thực hiện sau khi đọc hiểu. Nhưng trong thực tế giảng dạy thì lại
khơng có câu hỏi, bài tập hướng dẫn học sinh cách đọc bài này như thế nào? Khi đọc
cần nhấn mạnh từ ngữ nào? Tốc độ đọc nhanh, chậm như thế nào? Thái độ khi đọc ra
sao? Hay hệ thống câu hỏi, bài tập rèn kĩ năng cảm thụ bài đọc về giá trị nội dung, giá
trị nghệ thuật một cách sâu sắc, ý nghĩa của bài đọc đi vào cuộc sống như thế nào? thì
chưa được quan tâm một cách đúng mực. Những nội dung trên không được thể hiện
trong SGK TV4, trong vở bài tập TV cũng khơng có. Với những lí do trên, tôi thiết
nghĩ rằng việc xây dựng một hệ thống bài tập giúp học sinh đọc - hiểu, đọc diễn cảm
và cảm thụ văn học cho học sinh lớp 4 trong giờ Tập đọc là hết sức cần thiết, nhằm
giúp giáo viên và học sinh có những hoạt động cụ thể, chi tiết nâng cao chất lượng
của giờ Tập đọc góp phần bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh.
II. BỒI DƯỠNG NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH
TRONG PHÂN MƠN TẬP ĐỌC:

1. Mục đích của việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh
Mục đích của việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học trong phân môn Tập
đọc nhằm trang bị cho học sinh vốn văn hoá - văn học cần thiết, giúp học sinh rèn
luyện năng lực đọc - hiểu và hình thành những kĩ năng sơ giản về phân tích tác phẩm,
từ đó bồi dưỡng tình cảm, tâm hồn cho các em.
Mục đích của việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học khác với mục đích
chung của bài tập đọc ở chỗ: Nội dung của một bài dạy Tập đọc có nhiều mục đích,
trong đó trọng tâm là luyện đọc thành tiếng và luyện đọc hiểu. Bồi dưỡng năng lực
cảm thụ văn học không quan tâm đến việc luyện đọc các từ khó và một số nhiệm vụ
khác như mục đích của bài Tập đọc nói chung.
2. Nội dung cảm thụ văn học
Tập đọc là phân mơn có vai trò quan trọng bậc nhất trong việc bồi dưỡng năng
lực cảm thụ văn học cho học sinh. Bởi vì, Tập đọc cung cấp một khối lương ngữ liệu
văn chương nhiều nhất thuộc nhiều lĩnh vực, nhiều phạm vi khác nhau, rèn kĩ năng
đọc - hiểu nhiều nhất và rèn kĩ năng đọc diễn cảm, đọc phân vai tập trung nhất, ở đây
có một số đoạn trích, hoặc tồn bộ tác phẩm của các tác giả văn học lớn được đưa vào
chương trình. Cũng có nhiều bài do các nhà giáo soạn ra, hoặc phỏng theo các nhà
văn hoặc sưu tầm trên báo chí. Chúng được biên soạn lại, sắp xếp theo hệ thống chủ
đề và theo các kiểu văn bản. Phân môn Tập đọc sẽ giúp các em hiểu được nội dung,
nghệ thuật, rung cảm trước những từ ngữ, những câu, những hình ảnh, những hình
tượng thẩm mỹ. Những sáng tác được đưa vào chương trình, hoặc là những tác phẩm
văn học đích thực, hoặc là những sáng tác có nhiều yếu tố văn học, cũng đủ giúp các
em hình thành và phát triển năng lực cảm thụ văn học.
Nội dung cụ thể của cảm thụ văn học trong các bài Tập đọc là học sinh được
đọc trực tiếp các ngữ liệu văn học, tìm hiểu nội dung và nghệ thuật, đồng thời diễn đạt
những suy nghĩ và cảm xúc của mình khi trả lời các câu hỏi và bài tập. Phân môn Tập

12

đọc còn tạo điều kiện để học sinh rung cảm, thưởng thức vẻ đẹp của hình tượng ngơn
từ thơng qua giọng đọc diễn cảm, giọng ngâm tuỳ thuộc vào nội dung của từng bài.
Trong số các văn bản được dùng để dạy cảm thụ ở tiểu học, loại văn bản nghệ
thuật có một vị trí đặc biệt, khơng những bởi tầm quan trọng của loại văn bản này mà
còn do tỉ lệ văn bản nghệ thuật được đưa vào chương trình rất cao.
Để học sinh cảm thụ được các tác phẩm nghệ thuật thể hiện bằng văn bản thì
trước hết phải giúp học sinh đọc và hiểu được văn bản.
Đọc văn bản nghệ thuật, học sinh không chỉ hiểu nội dung văn bản mà còn phải
cảm thụ được một loại hình nghệ thuật lấy ngơn ngữ làm chất liệu. Dạy học sinh đọc hiểu văn bản nghệ thuật gồm việc làm cho học sinh nắm được nội dung văn bản, mục
tiêu của văn bản, đồng thời dạy cho học sinh cảm nhận được vẻ đẹp của ngôn từ, dạy
đọc hiểu văn bản nghệ thuật là dạy tiếp nhận văn học, hay là dạy cảm thụ văn học.
Đọc - hiểu và đọc diễn cảm là hai kĩ năng quan trọng nhất trong Tập đọc.
Trong dạy học Tập đọc, cần quan tâm và tạo mọi điều kiện để tất cả học sinh trong
lớp đều được rèn kĩ năng đọc - hiểu. Kĩ năng này được thể hiện lần lượt từ dễ đến
khó, bao gồm: giải nghĩa từ, đọc chú thích, trả lời các câu hỏi tìm hiểu nội dung của
bài, từ ý của đoạn đến ý của bài, trả lời câu hỏi phát hiện các biện pháp nghệ thuật,
đặc điểm ngôn từ, hoặc tìm các câu, các ý hay nhất, các hình ảnh đẹp nhất…
Phân mơn Tập đọc bằng cách đó đã đóng vai trị quan trọng trong nhiệm vụ bồi
dưỡng tình cảm, tâm hồn, phát triển tư duy và nhân cách học sinh. Khi dạy học Tập
đọc, không nên biến giờ học này thành giờ giảng văn, vì con đường cảm thụ văn học
của học sinh sẽ phụ thuộc vào giáo viên mà mất đi tính chủ động, sáng tạo của các
em.
III. MỘT SỐ BIỆN PHÁP BỒI DƯỠNG NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO
HỌC SINH LỚP 4 THÔNG QUA PHÂN MÔN TẬP ĐỌC.
1. Bồi dưỡng kiến thứcTiếng Việt, văn học cho học sinh:
Ngay từ buổi học đầu tiên của chương trình Tập đọc lớp 4, giáo viên phải giúp
học sinh hiểu rõ được cảm thụ văn học là một phần quan trọng của phân mơn Tập
đọc, là cái đích và cũng là một yêu cầu của phân môn Tập đọc nói riêng và mơn Tiếng
Việt nói chung. Để đánh giá kết quả của một bài dạy Tập đọc chúng ta thường xem
xét ở nhiều khía cạnh, song điều dễ nhận thấy nhất đó là mức độ hiểu, nắm bắt của

học sinh về giá trị nội dung cũng như giá trị nghệ thuật của bài Tập đọc và cách thể
hiện sự hiểu biết đó qua việc học sinh đọc diễn cảm bài Tập đọc, cao hơn nữa là khả
năng trình bày sự hiểu biết đó bằng ngơn ngữ nói và viết của học sinh.
Giáo viên giúp học sinh hiểu được cảm thụ văn học là một quá trình nhận thức
cái đẹp chứa trong thế giới ngôn từ, cảm thụ kiến thức văn học là quá trình tiếp nhận,
hiểu và cảm được tính hình tượng của văn học, đặc trưng phản ánh nghệ thuật của văn
học.

13


Năng lực cảm thụ văn học là khả năng phát hiện được những tín hiệu nghệ
thuật và đánh giá được chúng trong việc biểu đạt nội dung. Cảm thụ văn học là cảm
nhận được những giá trị nổi bật, những điều sâu sắc, tế nhị và đẹp đẽ của văn học thể
hiện trong văn bản được đọc đồng thời là sự thể hiện thái độ, sự chia sẻ của người đọc
với những gì đã học. Ở đây, chúng ta khơng yêu cầu học sinh phải tìm ra khái niệm và
học thuộc từng khái niệm, mà thông qua các thao tác, các việc làm cụ thể của giáo
viên và học sinh như khi chúng ta giới thiệu bài đưa học sinh vào nội dung bài học,
đọc mẫu cho học sinh nghe, giúp học sinh hiểu và cảm thụ một số hình ảnh đặc sắc,
một số biện pháp tu từ trong bài… Hay khi học sinh làm việc trong nhóm: nghe bạn
đọc rồi lại đọc cho bạn nghe, cùng bạn trao đồi về nghĩa của một số từ mới trong bài
hay cùng bạn tìm hiểu cách đọc, ý chính của đoạn, đại ý của bài…để học sinh làm
quen với việc cảm thụ. Từ đó, sẽ hình thành cho học sinh những suy nghĩ, những thao
tác về cảm thụ văn học. Đồng thời tích ơn luyện lại các kiến thức về Tiếng Việt như:
Ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp, các biện pháp tu từ trong Tiếng Việt. Chẳng hạn, khi
hướng dẫn học sinh đọc và cảm thụ đoạn:
Cày đồng đang buổi ban trưa
Mồ hơi thánh thót như mưa ruộng cày
Ai ơi bưng bát cơm đầy
Dẻo thơm một hạt, đắng cay muôn phần

Giáo viên nêu vấn đề học sinh suy nghĩ:
- Tại sao tác giả lại chọn thời gian "ban trưa" mà không chọn thời gian khác?
- Mồ hôi của người nông dân được so sánh với gì? (Mưa ruộng cày-so sánh,
ngoa dụ)
- Em hãy tìm các cặp từ đối nghĩa với câu cuối? (Dẻo thơm - đắng cay, một hạt
- muôn phần)
- Qua bài đọc trên, tác giả muốn nói với chúng ta điều gì? (Nỗi vất vả của
người nơng dân)
- Được hưởng những thành quả lao động, mỗi chúng ta có những suy nghĩ gì?
(Biết ơn người nơng dân và trân trọng thành quả lao động)
2. Tăng cường rèn kĩ năng đọc hiểu, giúp học sinh tìm hiểu sâu sắc nội
dung các bài Tập đọc nhằm nâng cao năng lực cảm thụ văn học cho các em.
a. Bản chất của quá trình dạy đọc hiểu:
Trong quá trình tiếp nhận, người đọc phải hướng lĩnh hội nội dung và đích của
văn bản. Để đạt được mục tiêu này, người đọc phải phân tích văn bản trên những gì
đã được người viết triển khai, đó có thể là nghĩa của từ (nghĩa từ điển và nghĩa văn
cảnh, nghĩa biểu vật và nghĩa hình thái), nghĩa miêu tả và nghĩa tình thái của câu,
nghĩa của đoạn, nghĩa của bài, rồi mới đi đến mục đích thông báo của văn bản. Như

14


vậy, có thể nói bản chất của việc đọc hiểu chính là đọc và phân tích những cái được
đọc.
Q trình phân tích văn bản trong dạy đọc hiểu có thể diễn ra theo hai cách trái
ngược nhau. Việc lựa chọn cách phân tích nào là tùy thuộc vào vốn sống, trình độ văn
hóa và kĩ năng đọc của học sinh, có thể đi từ nghĩa chung (nội dung tổng thể) của văn
bản đến nghĩa của từng bộ phận trong văn bản rồi từ đó khái quát lên chủ đề, tư tưởng
của văn bản, hoặc phân tích đi từ nghĩa của bộ phận nhỏ (từ, câu, đoạn) đến nghĩa
chung của văn bản (nội dung, chủ đề, đích của văn bản). Mặc dù vậy, dù cho cách

phân tích nào thì để hiểu văn bản, học sinh vẫn phải biết nghĩa của các bộ phận nhỏ
trong văn bản và lấy đó làm căn cứ để xác định chủ đề, đích của văn bản.
Khả năng đọc và vốn sống của học sinh tiểu học còn hạn chế, cho nên việc rèn
kĩ năng đọc hiểu cho học sinh thường theo cách phân tích văn bản đi từ hiểu nghĩa
của bộ phận nhỏ đến hiểu nghĩa nội dung và đích của văn bản. Tuy nhiên, cuối
chương trình lớp 4 có những bài tập đọc phù hợp với việc dạy phối hợp cả hai cách
phân tích trên nhằm làm cho học sinh bắt đầu làm quen với kĩ năng quan sát toàn bài
để đọc lướt, đọc quét, đọc đốn nghĩa.
Ý nghĩa đích thực của biện pháp này là nó khơi gợi và làm sống lại những kiến
thức đã học, thức tỉnh động cơ học tập năng động, tạo ra sự ơn luyện tích cực những
gì đã học.
Bên cạnh việc luyện tập kĩ thuật đọc, đọc hoàn thiện có tính chất tìm hiểu cị
phát triển phẩm chất tinh thần của năng lực đọc và kết quả tư tduy trong mối qua hệ
với văn bản đọc. Điều đó, đặc biệt có tác dụng tạo ra những nội dung đã đọc và năng
lực cặt nghĩa hoàn cảnh làm nên sự thấu hiểu các ý tưởng cơ bản, những thông tin
quan trọng và sự nhận thức về cầu trúc của văn bản.
Ở Tiểu học khơng có phân mơn riêng cho cảm thụ văn học. Tập đọc là phân
mơn góp phần nhiều nhât vào quá trình hình thành và phát triển năng lực cảm thụ văn
học cho học sinh. Luyện đọc cho học sinh là một hoạt động đặc trưng của phân môn
Tập đọc đồng thời cũng là một khâu rất quan trọng trong việc giúp học sinh cảm thụ
kiến thức văn học. Để tìm hiểu tác phẩm văn học nói chung hay cảm thụ đoạn trích,
bài thơ ở tiểu học nói riêng, yêu cầu đầu tiên phải thể hiện được khả năng đọc. Phải
đọc đúng và đọc rõ ràng từng từ, từng câu, từng đoạn, gọi là thao tác đọc trơn (có đọc
thầm và đọc thành tiếng). Thực hiện xong thao tác này, cần tìm hiểu các từ khó và
phần “Chú giải”nhằm hiểu rõ ý nghĩa của bài văn, bào thơ. Sau đó, tuỳ theo thể loại
văn bản mà xác định giọng đọc, cách nghỉ hơi, ngặt nhịp cho phù hợp. Cho học sinh
đọc nhiều lần đonạ văn, đoạn thơ, yêu cầu học sinh phải đọc đúng, trơi chảy, lưu lốt.
Đọc hiểu nội dung cơ bản của bài văn, bài thơ, phân biệt đọc văn khác với đọc thơ,
đọc văn miêu tả không giống văn kể chuyện, đọc lời trần thuật không giống đọc câu
hỏi hay câu cảm và với mỗi bài sẽ có cách đọc khác nhau. Khi đọc phải ngắt nghỉ cho

đúng, tốc độ đọc phù hợp với từng bài. Khi đọc, học sinh phải chú ý đến cao độ,
trường độ từng câu, từng dòng trong bài. Khi đọc thơ cần thể hiện sự phối hợp giữa
nhịp điệu, tiết tấu, ngắt hơi hợp lí giữa các ý thơ, mạch thơ, dòng thơ.

15


Yêu cầu học sinh đọc diễn cảm là để giúp các em nâng cao cảm xúc thẩm mĩ và
kích thích các em khám phá ra cái hay, cái đẹp của văn học. Đọc diễn cảm là hình
thức tái sản sinh tác phẩm nghệ thuật, là khám phá ra những điều kì diệu ẩn chứa sau
những hàng chữ, làm cho chúng được vang lên, sống lại, làm cho học sinh lại gần với
tác phẩm văn học hơn. Từ đó giúp cho học sinh cảm thụ bằng chính giọng đọc, bằng
chính nhạc điệu, âm hưởng của bài văn, bài thơ.
Khi dạy học sinh cảm thụ, giáo viên phải hướng dẫn học sinh ngoài tư duy cụ
thể phải biết tư duy trừu tượng để nâng cao nhận thức trong văn học.
Trong SGK, các bài Tập đọc đã có hệ thống câu hỏi hay bài tập được biên soạn
khá công phu, sắp xếp theo hệ thống từ dễ đến khó. Các câu hỏi khó thường ở vị trí
cuối hệ thống bao giờ cũng nêu yêu cầu phát hiện những nội dung sâu sắc và quan
trọng nhất của bài đọc. Để câu hỏi đảm bảo được độ sâu sắc và chính xác, giáo viên
có thể hướng dẫn học sinh suy nghĩ với những câu hỏi gợi mở khi cần thiết. Bản thân
giáo viên cũng cần tham khảo cách trả lời trong sách giáo viên hoặc các sách tham
khảo khác. Tránh ngại khó mà trả lời qua loa, nông cạn.
Bởi trong thực tế dạy học Tiếng Việt ở tiểu học hiện nay, khơng ít những câu
hỏi, bài tập tỏ ra dễ dãi , khiến học sinh khơng cần phải suy nghĩ gì cũng có thể trả lời
được. Với quan niệm coi hệ thống bài tập như một con đường có nhiều lợi thế để bồi
dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh, tôi thấy rằng, cần phải chống lại những
câu hỏi quá lộ đề, nơng cạn, khơng có hệ thống, khơng rõ mục đích… Cần có sự đầu
tư cơng sức vào việc xây dựng hệ thống bài tập trong các tiết Tập đọc, thông qua đó
hình thành và phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh.
Hệ thống câu hỏi, bài tập có chất lượng cao chính là hệ thống được thiết kế cẩn

thận, có xác định mục đích rõ ràng, có yêu cầu phù hợp với đối tượng và quan trọng
hơn là phải có tính hệ thống, xứng đáng với ý nghĩâ là con đường tích cực nhất để
hình thành năng lực cảm thụ văn học cũng như phát triển tâm hồn và nhân cách cho
học sinh.
Hướng dẫn học sinh tìm hiểu sâu sắc nội dung các bài Tập đọc là một việc làm
có ý nghĩa rất quan trọng trong việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho các em.
Vì cảm thụ đích thực là loại hoạt động có chiều sâu, bắt nguồn từ trong tình cảm, máu
thịt của người cảm thụ. Mọi sự hời hợt, nông cạn sẽ chẳng thể để lại được một kết quả
nào đáng kể trong hoạt động của cảm thụ văn học.
Ở đây, tôi muốn nói rằng, sử dụng những câu hỏi có chất lượng cao để tìm hiểu
sâu sắc nội dung giáo dục, ý nghĩa nhân văn trong những bài Tập đọc là biện pháp tốt
nhất để bồi dưỡng cảm thụ văn học cho học sinh. Những câu hỏi có chất lượng cao là
những câu hỏi vừa có yêu cầu cao, vừa phù hợp với đối tượng học sinh, có khả năng
giúp học sinh tìm hiểu, phát hiện được những ý nghĩa sâu sắc nhất trong văn bản đọc.
Tất nhiên, không phải học sinh nào cũng có thể trả lời được những câu hỏi này,
nhưng sự thất bại của những học sinh trung bình sẽ là động lực để các em này cố gắng
trong lần trả lời sau.

16


Ví dụ: Trong bài Tập đọc: “ Tre Việt Nam” (TV lớp 4 - tập 1)
Tìm hiểu bài có câu hỏi phục vụ cho việc giúp học sinh cảm thụ là: Em thích
những hình ảnh nào về cây tre và búp măng non? Vì sao?
Để trả lời hai câu hỏi trên, chúng ta cùng đọc bài viết sau đây:
Đọc xong bài thơ, chúng ta tự hỏi: có mấy hình ảnh xun suốt bài thơ? Hình
như có một hình ảnh. Điều này chẳng những đã được dự báo từ đầu đề của bài thơ.
Đúng, bài thơ nói về cây tre mọc khắp làng quê ta. Đó là tre Việt Nam, có thể hiểu là
tre của Việt Nam, tre ở Việt Nam.
Cây tre thân thiết với mỗi người Việt Nam nên mỗi chi tiết về tre, dù mới

thoáng qua vẫn gợi nên tình cảm thân thương, quý mến. Ta xúc động khi nhận ra
hình ảnh của tre:
Thân gầy guộc, lá mong manh
Mà sao nên luỹ nên thành tre ơi?
Mấy từ “gầy guộc”, “mong manh” trong câu thơ thật giản dị, không trau
chuất gì nhưng khi đọc lên làm cho mỗi chúng ta xúcc động? Đúng là tả tre nhưng
sao thân thiết như nói với ta, nói về chính chúng ta?
Ta rưng rưng khi nhận ra luỹ tre làng trong dáng điệu:
Bão bùng thân bọc lấy thân
Tay ơm, tay níu tre gần nhau thêm.
“Thân bọc lấy thân”, “tay ơm tay níu” đúng là hình ảnh cây tre trong luỹ tre
nhưng sao cứ vương vấn một cái gì khác nữa ngồi tre?
Ta vui thích khi thấy hình ảnh măng non được khắc hoạ chi tiết, cụ thể:
Nòi tre đâu chịu mọc cong
Chưa lên đã nhọn như chông lạ thường.
Măng non là búp măng non
Đã mang dáng thắng thân trịn của tre.
“Nhọn như chơng”, “dáng thẳng thân tròn”là những chi tiết chân thực tả cây
măng. Nhưng sao lại: “Nịi tre đâu chịu mọc cong”? Hình như đâu phải chỉ nói đến
tre, đến măng mà cịn nói đến ai đó ngồi tre và măng?
Càng đọc, cảm giác sau càng rõ: bên cây tre la fhình ảnh thực cịn chập chờn
một hình ảnh ảo nữa, hình ảnh về những con người Việt Nam - những con người suốt
cả cuộc đời từ khi sinh ra đến khi nhắm mắt xi tay đều gắn bó với cây tre. Đọc kĩ
chúng ta chợt thấy hình ảnh ảo chốn cả bài thơ. Hãy đọc lại từ đầu đề của bài thơ.
Hóa ra tre Việt Nam có thể hiểu là tre của Việt Nam, tre ở Việt Nam như trên đã nói
nhưng cũng có thể hiểu tre như là Việt Nam. Một cách so sánh rút gọn thành ẩn dụ.
Và cái mạch ấy chạy suốt bài thơ, tạo nên vẻ đẹp lấp lánh của mỗi chi tiết. Cho

17

nên"Thân gầy guộc, lá mong manh", "thân bọc lấy thân", "tay ơm tay níu", "nịi
tre"là nói về tre nhưng cũng nói về người.
Mỗi người Việt Nam khi đọc nhận ngay ra mình, ra vẻ đẹp kiên cường bất
khuất của cộng đồng làng quê mình qua hình ảnh: " Yêu nhiều nắng nỏ trời xanh
Tre xanh khơng đứng khuất mình bóng râm."
Nhận ra sự thân thiết giữa bản thân mình và dáng khắc khổ, cần cù mà lạc
quan của tre:
Có gì đâu, có gì đâu
Mỡ màu ít chắt dồn lâu hóa nhiều
Rễ siêng không ngại đất nghèo
Tre bao nhiêu rễ bấy nhiêu cần cù
Vươn mình trong gió tre đu
Cây kham khổ vẫn hát ru lá cành.
Đặc biệt đến câu thơ sau thì tả tre hay tả người?
Lưng trần phơi nắng phơi sương
Có manh áo cộc tre nhường cho con.
Chi tiết "Lưng trần phơi nắng, phơi sương " đích thực là chi tiết tả con người
nông dân một nắng hai sương nơi đồng quê. Cái chuyện nhường áo cho con đâu phải
chỉ riêng của tre mà cịn của người. Nó gợi cho chúng ta chuyện cha con Chử Đồng
Tử, gợi tới đức hi sinh cao đẹp của bao thế hệ đi trước.
Cả bài thơ, như vậy là có hai hình ảnh. Hình ảnh thực, hình ảnh dễ nhận thấy
là hình ảnh cây tre. Hình ảnh ảo, hình ảnh khó nhận thấy là hình ảnh con người Việt
Nam. hai hình ảnh ấy quấn quýt lấy nhau, hòa vào nhau tạo nên cho bề sâu giọng thơ
chân tình, chân thành như tơ lịng vương vấn khắp câu, khắp chữ của bài thơ.
Tạo nên cái kì ảo của bài thơ khơng chỉ có cách cấu trúc ẩn dụ của hình ảnh
xuyên suốt bài thơ mà cịn có màu xanh đặc trưng của tre, một màu xanh trải dài từ
câu đầu tiên đến câu cuối cùng. Tác giả tả "tre xanh" nhưng lại kì ảo hóa qua lời tự
hỏi "xanh tự bao giờ?" để rồi tự trả lời:
Chuyện ngày xưa…đã có bờ tre xanh

"Chuyện ngày xưa" là câu chuyện Thành Gióng nhổ cả bụi tre để đánh giặc.
"Chuyện ngày xưa" là câu chuyện Cây tre trăm đốt nhân tình nhân nghĩa. Cái bờ tre
xanh ấy từng tỏa bóng ơm trùm làng q ta từ thời xa xưa, đến ngày nay vẫn vậy:
Thương nhau, tre chẳng ở riêng

18


Lũy thành từ đó mà nên hỡi người.
Và cịn kéo dài mãi mãi trong sự kế tiếp "Năm qua đi, tháng qua đi" đến tương
lai:
Mai sau

Mai sau

Mai sau

Đất xanh tre mãi xanh màu tre xanh

Bài thơ kép lại trong màu xanh hi vọng, màu xanh của sự sống đang nảy nở ra
cả chân trời. Ta đi trong màu xanh ấy để đến tương lai với niềm tin yêu vào đất nước
mình.
3. Luyện tập và củng cố vững chắc các thao tác trong cảm thụ văn học cho
học sinh:
Các thao tác sơ giản trong cảm thụ văn học bao gồm: đọc - hiểu, quan sát - lựa
chọn, phân tích, tổng hợp, so sánh - liên tưởng, kĩ năng diễn đạt.
a. Kĩ năng đọc - hiểu: là kĩ năng đọc và lĩnh hội các thông tin từ các lớp ý nghĩa
của ngôn từ trong văn bản. Học sinh cần được rèn luyện để có khả năng đọc - hiểu
một cách chính xác và nhanh chóng. Đọc văn bản nghệ thuật, học sinh khơng chỉ hiểu
nội dung văn bản mà cịn phải cảm thụ được một loại hình nghệ thuật lấy ngơn ngữ

làm chất liệu. Dạy đọc - hiểu văn bản nghệ thuật gồm việc làm cho học sinh nắm
được nội dung văn bản, mục tiêu của văn bản, đồng thời dạy cho học sinh cảm nhận
được vẻ đẹp của ngơn từ, hình tượng văn học làm nên nội dung văn bản. Như vậy, với
một nghĩa nào đó, dạy đọc hiểu văn bản nghệ thuật là dạy tiếp nhận văn học, hay còn
gọi là dạy cảm thụ văn học.
b. Kĩ năng quan sát - lựa chọn: Tích cực bồi dưỡng cho học sinh những hiểu
biết về thực tế cuộc sống. Hướng dẫn học sinh để ý, quan sát những sự việc, hiện
tượng diễn ra hàng ngày xung quanh chúng ta. Học sinh quan sát để nhận xét và ghi
nhớ, từ đó làm giàu thêm vốn từ, vốn hiểu biết cho các em. Học sinh phải biết quan
sát để tìm ra các chi tiết, lựa chọn chi tiết tiêu biểu trước khi tái hiện chúng một cách
có ý nghĩa nghệ thuật. Vốn sống là một khái niệm rất rộng, bao gồm toàn bộ tri thức,
kinh nghiệm về cuộc sống của mỗi cá nhân. Đó là tất cả những hiểu biết và cách ứng
xử của mỗi người trong những mối quan hệ với thiên nhiên và xã hội.
Yêu cầu của việc bồi dưỡng vốn sống đối với học sinh tiểu học là giúp các em
tích lũy được nhiều tri thức, kinh nghiệm về cuộc sống.
Bằng cách cung cấp nhiều câu chuyện, nhiều bài thơ, bài văn, trong đó chứa
đựng những tri thức phong phú và đa dạng về cuộc sống; bằng cách hướng dẫn, giúp
đỡ, khuyến khích các em khám phá nội dung, nghệ thuật, ghi nhớ những tri thức cần
thiết và liên hệ với thực tế cuộc sống. Học sinh sẽ tự tích lũy được ngày càng đầy đủ
những kiến thức về tự nhiên và xã hội, có ý thức tơn trọng và bảo vệ mơi trường, có
nề nếp, có đạo đức trong sinh hoạt hàng ngày, hình thành những thói quen lành mạnh
trong ứng xử cuộc sống… Đó chính là những cơng việc của bồi dưỡng vốn sống và là
những bước đi đầu tiên trong tích lũy tri thức và kinh nghiệm cuộc sống cho học sinh.

19


Tập đọc, với nhiệm vụ bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học, có trách nhiệm
lớn nhất trong việc phát triển vốn sống, nhất là vốn kinh nghiệm sống cho học sinh.
Vì hơn bất cứ mơn học nào khác, phân mơn Tập đọc có khả năng đem đến cho các em

nhiều tình huống đạo đức - nhân văn. Mà ở đó, con người trong quá khứ, con người ở
nhiều nơi trên thế giới đã từng ứng xử một cách giàu trí tuệ và giàu lịng nhân ái. Đó
là những tri thức và kinh nghiệm có tác dụng làm giàu thêm vốn sống cũng như phát
triển tốt tình cảm, tâm hồn cho các em.
Hướng dẫn học sinh ghi chép những gì thu nhận được, tích lũy lại những điều
bổ ích làm giàu thêm cho vốn sống. Rèn cho học sinh thói quen ghi "Sổ tay văn học",
ghi lại những từ ngữ hay, những hình ảnh đẹp, câu thơ, đoạn văn em thích hoặc những
điều em cảm nhận được để trau dồi năng lực cảm thụ văn học cho bản thân.
c. Kĩ năng phân tích, tổng hợp, so sánh, liên tưởng ...là những kĩ năng thuộc tư
duy logic và tư duy hình tượng. Đặc biệt, các kĩ năng, thao tác này được sử dụng để
phát hiện ra đặc điểm về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm, chỉ ra sự khác nhau
giữa hình tượng này với hình tượng khác, từ đó làm nỗi bật vẻ đẹp độc đáo của tác
phẩm và tài năng của nhà văn.
d. Kĩ năng diễn đạt: được sử dụng trong tất cả các hoạt động của cảm thụ văn
học, đó là khâu cuối cùng, diễn đạt kết quả cảm thụ bằng lời văn của mình. Khi nói
hoặc khi viết, lời văn phải đủ ý, rõ ràng, dùng từ phải chính xác và phải được trau
chuốt.
Khi viết những điều em cảm thụ được khi đọc xong bài "Khúc hát ru những em
bé lớn trên lưng mẹ" (TV lớp 4 - tập 2) có học sinh đã viết:
“Dưới hình thức một lời ru mới, "Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ"
của Nguyễn Khoa Điềm ca ngợi hình ảnh người mẹ Việt Nam vừa có những nét
truyền thống: cần cù và yêu lao động, vừa có những nét rất hiện đại: các công việc giã
gạo, phát rẫy làm nương ở đây là để nuôi bộ đội, nuôi dân làng và đánh giặc. Tình
cảm của mẹ trong lời ru với con mình và với bộ đội, với dân làng, với đất nước được
thể hiện trong sự đan kết, quấn quýt; cách cấu trúc tình cảm "Mẹ thương a- kay, mẹ
thương bộ đội" khẳng định tình cảm đó tuy hai mà một, đậm đà, ruột thịt. Hình ảnh
em Cu Tai vừa là đối tượng của lời ru vừa là dấu nối tinh thần giữa mẹ và nhân dân,
mẹ và đất nước; giữa hiện thực và khát vọng tương lai; giữa hiện thực với lí tửng thời
đại. Vì thế, người mẹ Tà - ôi trong bài thơ dường như không chỉ của riêng em, mẹ
chính là người phụ nữ Việt Nam mới: người mẹ chiến sỹ”.

"Nhịp chày nghiêng giấc ngủ em nghiêng" vừa tả thực, vừa rất hình ảnh, thể
hiện em bé lớn lên và hình ảnh những người mẹ miền Tây Thừa Thiên những năm
đánh Mĩ đựơc khắc họa chân thực và cảm động: em lớn lên cùng gian lao kháng
chiến, em lớn lên trong tình cảm thiêng liêng của mẹ với bộ đội, với cách mạng.
Cảm xúc trữ tình chân thực, vận dụng đặc sắc phong cách ngơn ngữ của đồng
bào dân tộc, hình tượng thơ trong "Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ" vừa
lấp lánh, vừa giàu nhạc điệu.

20


Tóm lại, trong các tiết Tập đọc thì luyện tập và củng cố vững chắc các thao tác
trong cảm thụ văn học cho học sinh là biện pháp tốt nhất để nâng cao hiệu quả của
cảm thụ văn học.
4. Khuyến khích học sinh rung cảm nghệ thuật trong mọi hoạt động dạy
học của tiết Tập đọc:
Để nâng cao khả năng cảm thụ văn học cho học sinh thông qua phân môn Tập
đọc, biện pháp bao trùm hiện nay là khuyến khích học sinh rung cảm nghệ thuật. Vì
nếu khơng có rung cảm nghệ thuật, khơng có những rung động, hứng thú theo hướng
văn học thì việc dạy học phân mơn Tập đọc sẽ trở nên khô khan và nhàm chán.
Hiện nay, trong dạy học Tập đọc ở tiểu học, nhiều người rất coi trọng rung cảm
thẩm mĩ, nhưng mặt khác lại luôn nhấn mạnh dạy học Tập đọc chứ không phải dạy
văn trong trường năng khiếu.
Theo tôi, một sự phân biệt như vậy là cần thiết, nhưng không nên cực đoan mà
sợ rằng, nhà trường đang biến các em thành văn nghệ sĩ! Tất cả các giờ dạy Tập đọc
đều cần có yếu tố văn học xen lồng. Việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học chính
là một nhiệm vụ cần thiết giúp cho các giờ học Tập đọc trở thành những tiết giàu cảm
xúc.
Khuyến khích rung cảm nghệ thuật trong các giờ học Tập đọc là biện pháp hữu
hiệu để bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh tiểu học. Bởi vì, rung cảm

nghệ thuật tác động đến tình cảm của học sinh, giúp học sinh tiếp cận được với độ sâu
sắc và tinh tế của nội dung tác phẩm, đồng thời rung cảm nghệ thuật giúp cho giờ học
có nhiều hứng thú.
Trong thực tế, vì nhiều nguyên nhân, sự say mê, hứng thú của học sinh trong
giờ học Tập đọc, đặc biệt là phần cảm thụ văn học đang có phần bị giảm sút. Cần làm
thêm hứng thú, say mê ở các em nhờ tăng cường các hoạt động cảm thụ văn học cho
học sinh. Những giờ học đầy xúc động này sẽ gây ấn tượng tốt đẹp, tạo động lực thúc
đẩy các em phấn đấu trở thành những công dân tốt, những con người biết sống có ích
cho xã hội.
Trong quá trình khuyến khích học sinh rung cảm nghệ thuật trong mọi hoạt
động dạy học của tiết Tập đọc, chúng ta cần làm rõ nội dung của từng hoạt động như
sau:
a. Giúp học sinh rung cảm nghệ thuật ở hoạt động giới thiệu bài cho giáo viên:
Chẳng hạn: Khi học Tập đọc bài "Trung thu độc lập" của Thép Mới (TV lớp 4
- tập 1) các em học sinh được cô giáo dẫn dắt vào bài như sau: giáo viên cho cả lớp
quan sát tranh trong SGK (tranh phóng to) và hỏi: các em hãy suy nghĩ và cho cô biết
nội dung bức tranh là gì? (Anh bộ đội đang cầm súng đứng gác)
Giáo viên giới thiệu: Đây là hình ảnh anh bộ đội đang cầm súng đứng gác dưới
đêm trăng trung thu năm 1945, lúc đó nước ta vừa giành được độc lập. Trong đêm
trung thu độc lập đầu tiên, anh đã suy nghĩ và ước mơ về tương lai của đất nước,

21


tương lai của các em. Vậy ớc mơ đó là gì và cuộc sống của chúng ta hơm nay có gì
giống và khác với mong ước của anh chiến sỹ 60 năm trước đây, các em cùng cô giáo
đọc bài “Trung thu độc lập” để cùng hiểu được điều đó.
Như vậy, qua lời giới thiệu của giáo viên, học sinh nắm được hoàn cảnh sáng
tác của bài đọc. Học sinh cảm thụ được một điều: Trung thu đẹp, tết trung thu vui;
Trung thu độc lập lại càng đẹp và vui hơn nhiều. Vì đất nước được độc lập, nhân dân

được tự do. Đồng thời các em cũng cảm nhận được tình yêu thương các em nhỏ của
anh chiến sỹ, mơ ước của anh về tương lai của các em, của đất nước trong đêm trung
thu độc lập đầu tiên.
b. Luyện đọc diễn cảm - con đường khuyến khích học sinh rung cảm nghệ
thuật.
- Đọc diễn cảm – phát huy cao độ vai trò chủ thể cảm thụ:
Trong giờ Tập đọc, khi một học sinh đứng đọc bài trước lớp, học sinh đó cần
phải hiểu một cách rõ ràng rằng; mình đọc để truyền đạt cho người nghe những ý
nghĩ, những rung động và tình cảm tác giả đã đem vào tác phẩm, cũng như để thể hiện
thái độ của mình đối với tác phẩm. Như vậy, đọc diễn cảm là thơng qua chủ quan của
mình (trên cơ sở sự tơn trọng khách quan tác phẩm và sự đồng cảm với tác giả) làm
sống dậy cái phần chủ quan của người viết. Đọc diễn cảm là truyền đến người nghe
cái tình điệu của nhà văn trong tác phẩm và thái độ, tình cảm của người đọc về tác
phẩm. Đọc diễn cảm là biểu hiện của sự cảm thụ nghệ thuật sâu sắc và là thước đo
mức độ tiếp nhận nghệ thuật của người đọc.
Đọc diễn cảm đòi hỏi học sinh phải thực sự đọc và cảm, hiểu tác phẩm bằng
chính con người mình. Việc đọc diễn cảm địi hỏi phải hiểu đầy đủ tư tưởng của tác
giả thì cũng khơng thể biểu hiện thái độ của mình, chúng ta có thể hiểu được đầy đủ
hơn tư tưởng của chính tác giả
- Đọc diễn cảm phát triển tính tích cực, sáng tạo ở học sinh:
Đọc diễn cảm không chỉ là phương thức thể hiện sự cảm thụ văn học tươi mát
và sáng tạo mà cịn là dạng hoạt động kích thích sự sáng tạo trong tiếp nhận văn học.
Khi đọc một văn bản nghệ thuật, học sinh dường như tái tạo lại những chi tiết do tác
giả xây dựng, làm sinh động chúng nhờ sự giúp đỡ của những tư tưởng, tình cảm, liên
tưởng của bản thân, tức là chuyển đến người nghe tâm trạng, xúc cảm của tác giả hoặc
nhân vật đã được làm giàu có bởi kinh nghiệm riêng. Và dù cho kinh nghiệm đó cịn
hạn chế và nhỏ bé đến đâu đi chăng nữa, nó bao giờ cũng đem lại cho sự trình bày của
học sinh đặc điểm tươi mát và sự độc đáo không lặp lại. Trong khi đọc, người đọc sẽ
nhận định đưa vào điều gì đó của mình. Khi đọc diễn cảm, xuất hiện sự giao tiếp thực
sự giữa người nghe và người đọc, sự giao tiếp đó sẽ nâng cao khả năng tự sáng tạo

của người đọc cũng như nâng cao hứng thú và sự chú ý của người nghe. Như vậy, đọc
diễn cảm không chỉ đòi hỏi người đọc phải là một bạn đọc tích cực, năng động mà
cịn là hoạt động ni dưỡng và phát triển cảm thụ sáng tạo của con ngừi. Đó là một
“hành động năng sản” những cảm xúc tươi mát, độc đáo của người đọc trong những
cộng cảm thẩm mĩ và thể nghiệm nghệ thuật. Vấn đề còn lại là giáo viên phải làm thế

22


nào để bồi dưỡng, rèn luyện cho học sinh năng lực đọc diễn cảm và khơi dậy ở các
em cái khát vọng trình bày, cái động cơ thể hiện việc truyền cảm như một hành vi văn
hoá đầy tinh thần sáng tạo.
- Đọc diễn cảm kích thích liên tưởng, tưởng tượng của học sinh, giúp học sinh
nhập thân vào nội dung bài học:
Những con chữ trên trang văn chỉ thực sự lên tiếng, đối thoại, bộc bạch khi nó
được tác động, đánh thức bởi hoạt động tri giác ngôn ngữ của người đọc, Cụ thể là
người đọc bằng hành động đọc của mình biến những "kí hiệu chết" trở thành những
"sinh ngữ nghệ thuật" và quan trọng hơn là thông qua đọc diễn cảm để làm sống dậy,
bừng tỉnh cái thế giới nghệ thuật vốn không thể soi ngắm bằng mắt thường, một bức
tranh chân dung về hình ảnh người mẹ:
Em cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi

Mẹ giã gạo mẹ nuôi bộ đội

Em ngủ cho ngoan đừng rời lưng mẹ

Nhịp chày nghiêng giấc ngủ em nghiêng

Mồ hôi mẹ rơi má em nóng hổi

Lưng đưa nơi và tim hát thành lời....

Vai mẹ gậy nhấp nhô làm gối
Tất cả chỉ hiện ra trong nội quan của người đọc. Nói cách khác người đọc chỉ trơng
thấy nó bằng "con mắt thứ ba". Đi qua "cây cầu đọc diễn cảm" người đọc bước vào
thế giới kì diệu vừa quen vừa lạ của văn học. Theo tâm lí học cảm thụ, âm vang của
giọng đọc đã kích thích q trình tri giác, tưởng tượng và tái hiện hình ảnh ở người
đọc, đưa người đọc vào thế giới của tác phẩm, tạo nên trạng thái tam lí cần có khi đọc
sách hay xem nghệ thuật mà người ta quen gọi là "nhập thân". Như vậy, đọc diễn cảm
đã góp phần đánh thức những năng lực cảm thụ chủ quan của người nghe đồng thời
thúc đẩy tính sáng tạo của người đọc trong hoạt động đọc.
- Đọc diễn cảm làm sâu sắc thêm cảm thụ của người đọc, người nghe gia tăng
hiệu quả tiếp nhận.
Những dấu ấn tình cảm ln là một hằng số ít đổi thay bất luận lí trí có thể thay
đổi. Những hành động được khởi phát từ động cơ tình cảm bao giờ cũng tự nguyện, tự
giác, chủ động, nhiệt thành và đạt hiệu quả cao hơn khi nó xuất phát từ sự chấp nhận
hoặc gượng ép về lí trí. Đi giữa tình và ý, gắn hịa tình cảm giữa con người với con
người, có thể khẳng định đọc diễn cảm là biện pháp chọn cách đi vào trái tim để nên
một hiệu quả thẩm mĩ bền lâu trong lòng người nghe, người đọc. Đó chính là giá trị
vững bền của biện pháp rèn lĩ năng đọc diễn cảm mà một lĩnh vực cần nhiều đến cảm
xúc thẩm mĩ, đến khơng khí giao cảm, giao hòa giữa những con người như bồi dưỡng
năng lực cảm thụ văn học không thể không tiếp thu và vận dụng một cách sáng tạo,
hiệu quả.
Theo trình tự của tiết dạy Tập đọc, dưới sự dẫn dắt của giáo viên, nội dung
cũng như những giá trị nghệ thuật của bài tập đọc được học sinh khai thác và lĩnh hội
một cách tích cực, chính những điều đó đã để lại trong lòng các em những ấn tượng

23

sâu sắc, khó phai mờ. Từ đó, các em sẽ suy nghĩ và hành động làm nên bao điều tốt
đep cho bản thân và cho xã hội.
Ví dụ: Khi tập đọc bài "Trăng ơi…từ đâu đến" của Trần Đăng Khoa (TV lớp 4
- tập 2) với việc tích cực luyện đọc và tìm tịi khai thác nội dung bài, học sinh cảm thụ
được: Bài thơ có 6 khổ, thì câu thơ "Trăng ơi…từ đâu đến" được điệp lại đến 5 lần,
gợi lên bao cảm xúc bâng khuâng và mênh mang, mênh mang.
Cái không gian mà vầng trăng xuất hiện thật bao la, mênh mông "Hay từ cánh
đồng xa", "Hay biển xanh diệu kì", "Hay từ một sân chơi", "Hay từ lời mẹ ru", "Hay
từ đường hành quân" hay "Trăng đi khắp mọi miền". ở đây trí tưởng tượng phong phú
của nhà thơ đã thắp sáng vần thơ kì diệu, bay bổng. Trăng khơng cịn là lá úa, chiếc
câu liêm vàng, chiếc đĩa bạc…nữa mà Trần Đăng Khoa đã cảm nhận một cách tinh tế
bằng tình yêu trăng của tâm hồn trẻ thơ, rất hồn nhiên, trong sáng.
Trăng hồng lơ lửng trước nhà thơm ngon, ngọt mát nơi vườn quê:
"Trăng hồng như quả chín
Lơ lửng lên trước nhà".
Hai chữ "lơ lửng" gợi tả vầng trăng nhẹ, từ từ bay lên "trước nhà"thật gần gũi
thân thương.
Trăng từ biển xanh diệu kì đến, nơi có lắm cá nhiều tơm. Trăng trịn lung linh
được so sánh với mắt cá "chẳng bao giờ chớp mi" là một hình tượng ngộ nghĩnh, giàu
chất thơ:
"Trăng trịn như mắt cá
Chẳng bao giờ chớp mi".
Trăng là một quả bóng từ sân chơi của các bạn đã được "Bạn nào đá lên trời"
thật hóm hỉnh.
Trăng từ lời ru của mẹ "Chú Cuội ngồi gốc cây đa - Thả trâu ăn lúa gọi cha ời
ời…" đã nhập vào tâm hồn tuổi thơ khi cịn nằm trong nơi, ngắm trăng, bé Khoa hỏi
Cuội và thương Cuội biết bao nhiêu:
"Thương Cuội không được học
Hú gọi trâu đến giờ"
Hai khổ thơ cuối, vầng trăng gợi mở tâm hồn tuổi thơ, Bài thơ này được viết

vào năm 1967, khi đất nước đang còn kháng chiến chống Mĩ. Trăng không chỉ soi
sáng sân nhà em mà cịn soi chú Giải phóng hành qn trên đường ra trận:
"Hay từ đường hành quân
Trăng soi chú bộ đội
Và soi vàng góc sân"

24


Nước Việt Nam chúng ta đã đẹp, quê hương chúng ta đã đẹp "Đẹp vô cùng Tổ
quốc ta ơi" (Tố Hữu). Dưới vầng trăng sáng, đất nước ta càng thêm đẹp:
"Trăng ơi có nơi nào
Sáng hơn đất nước em"
Đó chính là niềm tự hào và tình yêu đất nước quê hương.
"Trăng ơi…từ đâu đến?" là một bài thơ đẹp và hay. Giọng thơ nhẹ nhàng
thanh tao, tình yêu trăng dạt dào với tình yêu đất nước, quê hương. Lời thơ trong
sáng, hình tượng đẹp và mới lạ. Trăng đã trở thành một mảnh tâm hồn của tuổi thơ.
5. Xây dựng hệ thống bài tập nhằm nâng cao năng lực cảm thụ văn học
cho học sinh lớp 4:
Cùng với việc rèn kĩ năng đọc hiểu, đọc diễn cảm, tôi đề xuất một hệ thống bài
tập, nhằm bồi dưỡng, nâng cao năng lực cảm thụ văn học cho học sinh đó là:
Dạng bài tập rèn kĩ năng đọc - hiểu.
Dạng bài tập rèn kĩ năng đọc diễn cảm.
Dạng bài tập rèn kĩ năng cảm thụ văn học.
Từ đó giúp giáo viên thiết lập một quy trình dạy xen lồng với bồi dưỡng năng
lực cảm thụ văn học trong tiết Tập đọc hay tiết luyện Tiếng việt, tiết Bồi dưỡng học
sinh giỏi - phụ đạo học sinh yếu.
Hệ thống bài tập tôi đề xuất gồm có 3 nhóm, trong mỗi nhóm tơi lại chia thành
các dạng nhỏ khác nhau. Với mỗi dạng do phạm vi bài viết, tôi chỉ đưa ra một số bài
tập minh họa. Việc sử dụng hệ thống bài tập này giúp giáo viên có thể chủ động trong

việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh thơng qua phân mơn Tập đọc,
phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. Khắc phục việc dạy cảm thụ
văn học phụ thuộc hoàn toàn vào cảm thụ của giáo viên, khắc phục việc học sinh hiểu
bài Tập đọc chưa đúng, chưa đủ, việc cảm thụ chưa triệt để như hiện nay.
Tôi nghĩ rằng, việc làm quen với các dạng, các nhóm bài tập cùng với một số
bài minh họa, mỗi giáo viên phải tự thiết kế cho mình hệ thống bài tập đầy đủ hơn, áp
dụng cho từng bài học cụ thể. Dưới đây là một số dạng bài tập giúp học sinh lớp 4
cảm thụ văn học qua môn tập đọc, với các dạng này có các kiểu bài tập sau:
a. Dạng 1: Bài tập kĩ năng đọc- hiểu cho học sinh:
+ Kiểu 1: Nhóm bài tập giúp học sinh đọc - hiểu và cảm thụ nghĩa của từ trong câu.
Chúng ta đã biết, một từ thường có nhiều nghĩa, trong mỗi ngữ cảnh khác nhau.
Ngơn ngữ trong văn bản nghệ thuật thường mang tính sáng tạo, giàu hình ảnh. Một từ
có thể có một nghĩa quen thuộc với học sinh, nhưng trong một văn cảnh nào đó thì nó
lại mang một nghĩa khác hẳn mà có thể học sinh chưa biết tới. Trong các trường hợp
đó, những từ như thế tơi coi là nghĩa bóng của từ.

25