Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10

Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 1
MỤC LỤC
NỘI DUNG Trang
Phần I. ĐẶT VẤN ĐỀ
2
1. Lý do chọn đề tài

2
2. Phạm vi nghiên cứu

3
Phần II. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
4
1. Cơ s
ở

lý lu
ậ
n c
ủ
a v
ấ
n đ
ề

4

2. Thực trạng của vấn đề 6
3. Các bi
ệ

n pháp đ
ã ti
ế
n hành đ
ể

gi
ả
i quy
ế
t v
ấ
n đ
ề

7

4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm 17
Phần III. KẾT LUẬN
19
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
21

Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 2
Phần I: ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài:
1.1. Cơ sở lý luận:
Việc phát triển tư duy cho học sinh luôn là một trong những ưu tiên hàng
đầu của mục tiêu giáo dục. Để hướng học sinh có cách thức học tập tích cực và
tự chủ, chúng ta không chỉ cần giúp các em khám phá các kiến thức mới mà còn
phải giúp các em hệ thống được những kiến thức đó. Việc xây dựng được một
“hình ảnh” thể hiện mối liên hệ giữa các kiến thức sẽ mang lại những lợi ích
đáng quan tâm về các mặt: ghi nhớ, phát triển nhận thức, tư duy, óc tưởng tượng
và khả năng sáng tạo…Một trong những công cụ hết sức hữu hiệu để tạo nên các
“hình ảnh liên kết” là Sơ đồ tư duy (SĐTD).
Sơ đồ tư duy hay bản đồ tư
duy
(MindMap) là một hình thức ghi chép sử
dụng màu sắc và hình ảnh để mở rộng và đào sâu các ý tưởng. Đây là một công
cụ hữu ích trong giảng dạy ở mọi bậc học, vì nó giúp người dạy lẫn người học
có thể hệ thống lại kiến thức, trình bày ý tưởng rõ ràng, kích thích sự sáng tạo,

tăng khả năng ghi nhớ, tìm ra ý tưởng mới… Nó là một công cụ tổ chức tư duy
được tác giả Tony Buzan (Anh) nghiên cứu kỹ lưỡng và phổ biến rộng khắp thế
giới. Sơ đồ tư duy là một kĩ thuật hình họa đóng vai trò là chìa khóa vạn năng để
khai phá tiềm năng của bộ não. Theo Tony Buzan, “một hình ảnh có giá trị hơn
cả ngàn từ” và “màu sắc cũng có tác dụng kích thích não như hình ảnh. Màu
sắc mang đến cho bản đồ tư duy những rung động cộng hưởng, mang lại sức
sống và năng lượng vô tận cho tư duy sáng tạo”. Tuy nhiên, trong nhà trường
Trung học phổ thông ở Việt Nam hiện nay, việc thiết kế sơ đồ tư duy để hỗ trợ
dạy học các môn học gần như chưa được chú ý nhiều.



Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 3
1.2. Cơ sở thực tiễn:
Việc thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Địa lý nói chung, dạy
học môn Địa lý lớp 10 nói riêng là cần thiết nhằm khắc phục tình trạng học
sinh ghi chép, học thuộc lòng một cách thụ động. Hơn nữa, đây là công cụ hữu
hiệu giúp các em có được một phương pháp học tập tích cực, chủ động, phát
triển tư duy, óc tưởng tượng, sáng tạo…
Nội dung chương trình môn Địa lý lớp 10 là các kiến thức đại cương về
môn học bao gồm cả kiến thức Địa lý tự nhiên và Địa lý kinh tế xã hội. Trong
đó,
phần
địa lý tự nhiên đại cương bao gồm 4 chương, 21 bài (bài 9 – 2 tiết)
bao gồm
18
bài lí thuyết và 3 bài thực hành, phần địa lý kinh tế - xã hội đại
cương gồm
6

chương, 21 bài trong đó có 17 bài lí thuyết và 4 bài thực hành.
Đây là các kiến thức tương đối dài và khó, mang tính tổng hợp cao nhưng đồng
thời cũng là những kiến thức cơ bản nhất đóng vai trò nền tảng để học sinh học
tốt môn Địa lý ở các lớp cao hơn. Chính vì vậy cần thiết phải hướng dẫn học
sinh hình thành và rèn luyện cho học sinh năng lực tự học Địa lý, giúp các em
phát triển tư duy môn học. Sơ đồ tư duy với những ưu điểm của mình sẽ giúp
giáo viên thực hiện tốt nhiệm vụ này.
Để có cơ sở vận dụng phương pháp một cách có hiệu quả tôi đã chọn
đề
tài
sáng kiến kinh nghiệm: “Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap)
trong dạy học môn Địa lý lớp 10” nhằm rèn luyện tư duy cho học sinh trong dạy
học Địa lý lớp 10 và để cùng trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm với đồng nghiệp.
2. Phạm vi nghiên cứu:
Đề tài tập trung nghiên cứu việc thiết kế và sử dụng một số sơ đồ tư duy
nhằm hỗ trợ cho giáo viên và học sinh trong việc dạy và học môn Địa lý lớp 10.


Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 4
Phần II. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
1. Cơ sở lý luận của vấn đề:
1.1. Khái niệm tư duy:
Tư duy là khâu cơ bản của quá trình nhận thức của học sinh. Nhận
thức là một trong ba mặt của đời sống tâm lí con người. Hoạt động nhận
thức bao gồm nhiều quá trình khác nhau. Có thể chia hoạt động nhận thức
thành hai giai đoạn lớn: nhận thức cảm tính (cảm giác, tri giác) và nhận thức lí
tính (tư duy, tưởng tượng).
Theo Secđacôp: “Tư duy là sự nhận thức khái quát hóa gián tiếp các sự
vật, hiện tượng của hiện thực trong những dấu hiệu, những thuộc tính chung và

bản chất của chúng. Tư duy cũng là sự nhận thức sáng tạo những sự vật,
hiện tượng mới, riêng lẻ của hiện thực trên cơ sở những kiến thức khái quát
hóa đã thu nhận được”.
Đối với mỗi môn học tư duy đều có những đặc điểm riêng. Đối với môn
Địa lý, theo N.N. Baranxki thì: khái niệm tư duy địa lý bao hàm chủ yếu hai
dấu hiệu là: tư duy gắn liền với lãnh thổ và tư duy liên hệ tổng hợp.
Phát triển tư duy địa lý là quá trình giáo viên giúp học sinh hiểu rõ
bản chất của các sự vật, hiện tượng địa lý, các mối quan hệ, liên hệ tổng hợp
giữa các sự vật, hiện tượng địa lý thông qua việc sử dụng các phương pháp
dạy học tích cực, các dụng cụ trực quan
1.2. Khái niệm về phương pháp sơ đồ tư duy:
Sơ đồ tư duy – mindmap là phương pháp được đưa ra để tận
dụng
khả
năng ghi nhận hình ảnh của bộ não - một kỹ thuật để nâng cao cách ghi
chép.
Trong sơ đồ tư duy, tổng thể của vấn đề được chỉ ra dưới dạng một
hình vẽ, trong
đó
các đối tượng liên hệ với nhau bằng các đường nối. Đây là
cách để ghi nhớ chi tiết,
để
tổng hợp hay để phân tích một vấn đề ra thành
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 5
một dạng của lược đồ phân nhánh.
Khác
với máy tính, ngoài khả năng ghi
nhớ kiểu tuyến tính (ghi nhớ theo một trình tự
nhất

định chẳng hạn như trình
tự biến cố xuất hiện của một câu chuyện) thì não bộ còn
có
khả năng tạo sự
liên kết giữa các dữ kiện với nhau. Phương pháp này khai thác cả
hai
khả
năng này của não bộ: ghi nhớ và tiếp thu kiến thức một cách dễ dàng, nhanh
chóng.
1.3. Vai trò của sơ đồ tư duy trong dạy học Địa lý lớp 10:
Ứng dụng bản đồ tư duy vào dạy học đã không còn xa lạ với nhiều giáo
viên. Từ thành công của một số nhà giáo mở đường, từ năm học 2010 - 2011,
Bộ Giáo dục và Đào tạo chính thức phổ biến cách làm này như một trong
những công cụ để đổi mới phương pháp giảng dạy trong nhà trường. Sơ đồ tư
duy có vai trò vô cùng quan trọng trong dạy học Địa lý. Sơ đồ tư duy là công
cụ dạy học hiệu quả, hỗ trợ giáo viên tổ chức các hoạt động học tập cho học
sinh như: tổ chức hoạt động nhóm, hướng dẫn hoc sinh tự ôn tập, hệ
thống hóa kiến thức, kiểm tra, đánh giá học sinh,… Dạy học với sơ đồ tư duy
giúp phát huy tính tích cực, sự tự lực của học sinh trong việc tìm kiếm tri
thức Địa lý cho bản thân và thông qua đó rèn luyện năng lực tự học cho học
sinh, nâng cao hiệu quả học tập.
Sơ đồ tư duy góp phần tích cực vào định hướng đổi mới phương pháp
dạy học. Bản thân sơ đồ tư duy đã là một công cụ tích cực giúp phát triển tư duy
logic do đó nó có thể dễ dàng kết hợp với các phương pháp dạy học theo hướng
tích cực. Chính vì vậy dạy học với sơ đồ tư duy sẽ giúp phát huy tính tích cực,
chủ động, sáng tạo của học sinh. Đồng thời rèn luyện cho các em năng lực tự
học, tự rèn luyện, tìm tòi, đào sâu kiến thức - điều này có ý nghĩa hết sức to lớn
đối với các em học sinh lớp 10, ở vào độ tuối 15 - 16 tâm sinh lý của các em
đã hoàn thiện hơn. Bản thân các em đã có nhiều sự thay đổi về tư duy: các
em có khả năng tư duy lý luận, tư duy trừu tượng một cách độc lập, chặt chẽ

có căn cứ và mang tính nhất quán. Chính vì vậy ở lứa tuổi này cần giúp các em
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 6
có thể phát huy hết năng lực độc lập suy nghĩ của mình, nhìn nhận và đánh giá
các vấn đề một cách khách quan. Dạy học với sơ đồ tư duy góp phần quan
trọng để thực hiện nhiệm vụ này. Mặt khác, nội dung chương trình môn Địa lý
lớp 10 lại có tính khái quát, tổng hợp cao nên rất phù hợp để xây dựng các sơ đồ
tư duy phục vụ cho dạy và học. Hơn thế nữa, sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy
học Địa lý là một trong những giải pháp hiệu quả để khắc phục thực trạng dạy
và học Địa lý một cách thụ động hiện nay, giúp môn học trở nên thú vị, hấp
dẫn, sinh động hơn.

2. Thực trạng của vấn đề:
Qua thực tế giảng dạy cho thấy, nhiều học sinh vẫn
chưa
thực sự hứng
thú với môn Địa lý, vẫn chỉ dừng ở việc chăm chú nghe và ghi chép
lại
những gì thầy cô đã nói và về nhà học thuộc lòng, học vẹt, thuộc một cách
máy móc, thuộc nhưng không nhớ được kiến thức trọng tâm, không nắm được
“sự kiện nổi bật” trong tài liệu đó, hoặc không biết liên tưởng, liên kết các kiến
thức có liên quan với nhau. Có em cho rằng môn Địa lý là một môn lý thuyết,
không cần phải tư duy vẫn có thể nhớ và biết về các đối tượng địa lý.
Bên cạnh đó, một số GV còn gặp khó khăn trong việc tổ chức hoạt động
dạy học trên lớp với việc thiết kế và sử dụng SĐTD, vẫn thiên về cách
dạy
truyền thống, nặng về truyền thụ tri thức cho HS. Việc tổ chức và điều khiển
các
hoạt động nhận thức của HS, giúp HS tự tìm kiếm, khai thác và lĩnh hội
tri

thức
là rất ít, vẫn sử dụng phương pháp thuyết trình, giảng giải là phổ biến
và các phương tiện trực
quan
chỉ mang tính chất minh hoạ. Nhiều giáo viên
chưa được tập huấn về sử dụng sơ đồ tư duy, chưa nắm được quy trình thực
hiện, chưa có kinh nghiệm, chưa có nhiều mẫu để học tập vận dụng, mất nhiều
thời gian để chuẩn bị cho bài dạy, khó chủ động về tiến độ bài học… Đặc biệt,
hạn chế lớn nhất của phương pháp dạy học bằng sơ đồ tư duy (nếu thiết kế trên
phần mềm) là khi chiếu lên bảng thì chữ rất nhỏ.
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 7
Nhằm khắc phục những tồn tại trên, một số phương pháp đã được áp dụng
để phát triển tư duy địa lý cho học sinh như phương pháp sử dụng sơ đồ tư duy
(Mindmap), phương pháp nêu và giải quyết vấn đề, phương pháp trực quan…
Mỗi phương pháp có hiệu quả và hạn chế nhất định trong việc phát triển tư duy
cho học sinh. Việc thiết kế và sử dụng có hiệu quả sơ đồ tư duy trong dạy học
Địa lý sẽ giúp học sinh tránh được sự nhàm chán của kiểu ghi chép thông
thường, tạo sự hứng thú trong học tập và xây dựng các vấn đề theo logic làm
việc tự nhiên của bộ não. Việc ghi chép bằng sơ đồ tư duy có tác dụng: Kích
thích bộ não hoạt động và tạo ra tư duy hứng khởi, tạo ra những mối liên hệ
phù hợp giữa các thông tin được trình bày và tiếp thu thông tin hiệu quả,
khuyến khích sự tham gia chủ động và duy trì được sự chú ý của học
sinh…
3. Các biện pháp đã tiến hành để giải quyết vấn đề :
3.1. Sử dụng sơ đồ tư duy làm công cụ, phương tiện để rèn luyện thao tác
tư
duy cho học sinh trong dạy học Địa lý lớp
10.
Trong qua trình dạy học trên lớp GV cần chú rèn luyện năng lực tự học

cho
HS thông qua việc cung cấp cho các em những kiến thức về SÐTD, GV sử
dụng
SÐTD như một công cụ, phương tiện hữu hiệu kết hợp với các công cụ,
phương
tiện dạy học tích cực khác để tổ chức các hoạt động nhận thức cho HS
và
hướng
dẫn HS phương pháp sử dụng SÐTD trong học
tập.
Cho HS làm quen với sơ đồ tư duy bằng cách giới thiệu cho HS một số
“sơ đồ” cùng với dẫn dắt của GV để các em làm quen.
Tập “đọc hiểu” SĐTD, sao cho chỉ cần nhìn vào SĐTD bất kỳ HS nào
cũng có thể thuyết trình được nội dung một bài học hay một chủ đề, một
chương theo mạch lôgic của kiến thức.
Hướng cho HS có thói quen tư duy lôgic theo hình thức sơ đồ hoá trên
SĐTD.
Từ một vấn đề hay chủ đề chính đưa ra các ý lớn thứ nhất, ý lớn thứ hai,
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 8
thứ ba mỗi ý lớn lại có các ý nhỏ liên quan với nó, mỗi ý nhỏ lại có các ý nhỏ
hơn các nhánh này như “bố mẹ” rồi “con, cháu, chắt, chút chít” các đường
nhánh có thể là đường thẳng hay đường cong.
Cho HS thực hành vẽ SĐTD trên giấy
+ GV vừa giảng bài trên lớp, vừa vẽ sơ đồ tư duy để trình bày bài
giảng lên
bảng.

Trong khi giảng bài, GV có thể sử dụng một phần bảng đen để vẽ
phần tương ứng của SÐTD khi đang giảng

bài.
Cách biểu thị quy trình tư duy
như thế này sẽ làm rõ cấu trúc bài học, đồng
thời
duy trì được sự chú ý của HS
trong suốt tiết học giúp các em nhớ và hiểu bài
dễ
dàng hơn. Ví dụ khi dạy bài
17: Sóng. Thủy triều. Dòng biển. Sơ đồ tư duy sẽ có chủ đề là: Sóng, thủy
triều, ḍòng biển. Các nhánh cấp 1 bao gồm: nhánh số 1: sóng, nhánh số 2: thủy
triều, nhánh số 3: dòng biển. Tương tự, ta xác định các nhánh cấp 2, cấp 3, cấp
4, làm rõ nội dung của bài.











Hình 1. Sơ đồ tư duy bài 17: Sóng. Thủy triều. Dòng biển
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 9

Hình 2. Sơ đồ tư duy bài 22: Dân số và sự gia tăng dân số

Hình 3. Sơ đồ tư duy bài 37: Địa lý các ngành GTVT

+ GV yêu cầu HS tự thành lập sơ đồ tư
duy

Khi HS đã rèn luyện cho mình được thói quen sử dụng SÐTD trong học
tập.
GV có thể yêu cầu HS tự lập SÐTD khi bắt đầu vào học một bài học
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 10
hoặc
một
cách làm khác là sau khi học xong bài, GV dành thời gian khoảng 5
phút cho
HS
cả lớp tự lập SÐTD thể hiện những nội dung kiến thức đã
học.

Ví dụ sau khi dạy xong bài 13: “Ngưng đọng hơi nước trong khí quyển. Mưa”
GV có thể
yêu
cầu HS vẽ SÐTD nội dung mục 2: Những nhân tố ảnh hưởng
đến lượng mưa.

Hình 4. Sơ đồ tư duy bài 13 – mục 2:
Những nhân tố ảnh hưởng đến lượng mưa.
+ GV chia HS ra thành các nhóm, yêu cầu mỗi nhóm lập
SÐTD

Để rèn luyện cho HS năng lực làm việc tập thể, GV cũng có thể nêu ra
các
vấn đề Địa lý cụ thể. Sau đó chia lớp thành các nhóm nhỏ từ 4 đến 5 em,
yêu
cầu
các nhóm tìm ra cách giải quyết vấn đề Địa lý đó và thể hiện nó trên
SÐTD, rồi đối chiếu với bản đồ xây dựng sẵn.

3.2. Sử dụng sơ đồ tư duy trong khi hướng dẫn HS ôn tập, hệ thống kiến
thức
Địa lý đã học:
+ GV hướng dẫn HS sử dụng sơ đồ tư duy để ôn tập lại kiến
thức

Trong quá trình dạy học Địa lý trên lớp GV có thể hướng dẫn HS ôn
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 11
tập
theo cách sử dụng SÐTD để hệ thống hóa các kiến thức đã học thay cho việc
ghi
chép trên bảng theo cách truyền thống. Khi dạy các tiết học ôn tập thay vì
việc

GV
cho HS tự ngồi dưới ôn tập hoặc gọi HS lên bảng trả lời các câu hỏi
theo đề
cương,
GV có thể yêu cầu các em tự lập các SÐTD ngay trên lớp để
hệ thống các
kiến
thức đã học theo từng chủ đề GV yêu cầu hoặc theo từng
chương trình trong
SGK.

Hình 5. Sơ đồ tư duy ôn tập chương VIII: Địa lý công nghiệp

+
Kiểm tra, đánh giá quá trình nhận thức của học sinh:
Có thể yêu cầu học sinh xây dựng một sơ đồ tư duy thể hiện nội dung của
một bài, hoặc một phần của bài học tùy theo hình thức, thời lượng kiểm tra:
kiểm tra bài cũ, kiểm tra 15’…
Ví dụ: Trước khi học bài 25 (Thực hành: Phân tích bản đồ phân bố dân cư thế
giới), giáo viên yêu cầu 1 học sinh lên bảng điền các thông tin còn thiếu để hoàn
thiện SĐTD Đô thị hoá (nội dung phần 3 - Bài 24).
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 12
Việc hoàn thiện thông tin ở các nhánh còn thiếu là một yêu cầu đơn giản,
không mất thời gian nhưng nếu học sinh không học bài thì sẽ không điền được
thông tin hoặc điền không chính xác.

Hình 6. Sơ đồ tư duy Đô thị hoá (thiếu thông tin)
3.3. Sử dụng kết hợp việc dạy học bằng SÐTD với một số phương pháp dạy
học
khác trong dạy học Địa lý lớp 10 nhằm rèn luyện năng lực tư
duy

Không có một phương pháp dạy học nào là vạn năng cả. Mỗi phương
pháp
có những thế mạnh và hạn chế riêng. Vì vậy, việc lựa chọn phương pháp
nào
để
tiến hành dạy học càn phải cân nhắc và lựa chọn phương pháp tối ưu
nhất.
Nội
dung bài học rất phong phú và đa dạng, và để nâng cao chất lượng
dạy học
không
chỉ sử dụng một phương pháp duy nhất trong một tiết học mà
còn phải có sự
kết
hợp nhiều phương pháp dạy học với nhau một cách khéo
léo và hợp lí để
phát
huy những ưu điểm và hạn chế những nhược điểm

trong mỗi phương pháp.
Để
tiết học sôi nổi, không nhàm chán, tạo hứng thú
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 13
cho HS thì việc kết hợp
các
phương pháp với nhau là rất cần thiết.
…

Sử dụng SĐTD kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực khác như
vấn đáp gợi mở, thuyết trình,… có tính khả thi cao góp phần đổi mới phương
pháp dạy học, đặc biệt là đối với các lớp ở cấp THPT.

3. 4. Quy trình hướng dẫn học sinh sử dụng sơ đồ tư duy trong hoạt động nhận
thức
SĐTD có thể vận dụng được với bất kì điều kiện cơ sở vật chất nào của
các nhà trường hiện nay. Có thể thiết kế SĐTD trên giấy, bìa, bảng phụ,… bằng
cách sử dụng bút chì màu, phấn, tẩy,… hoặc cũng có thể thiết kế trên phần mềm
SĐTD. Với trường có điều kiện cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin tốt có thể cài
vào máy tính phần mềm Mindmap cho GV, HS sử dụng, bằng cách vào trang
web www.download.com.vn gõ vào ô “tìm kiếm” cụm từ Mindmap, ta có thể tải
về bản demo ConceptDraw MINDMAP 5 Professional, phần mềm này không
hạn chế số ngày sử dụng và việc sử dụng nó cũng khá đơn giản.

Muốn HS có thể sử dụng SÐTD trong quá trình học tập thì người GV
khi
dạy trên lớp phải hướng dẫn cho HS cách sử dụng SÐTD như thế nào. Quy
trình
hướng dẫn này bao gồm nhiều bước khác nhau và phải được thực hiện

thường
xuyên, liên tục trong suốt chương trình dạy học Địa lý lớp 10.
Bước 1:
Viết tên chủ đề ở trung tâm, hay vẽ một hình ảnh phản ánh chủ đề.
Bước 2:
Từ chủ đề trung tâm, vẽ các nhánh chính. Trên mỗi nhánh chính viết
một khái niệm, phản ánh một nội dung lớn của chủ đề, viết bằng CHỮ IN
HOA. Nhánh và chữ viết trên đó được vẽ và viết cùng một màu. Nhánh chính
đó được nối với chủ đề trung tâm. Chỉ sử dụng các thuật ngữ quan trọng để viết
trên các nhánh.
Bước 3:
Từ mỗi nhánh chính vẽ tiếp các nhánh phụ để viết tiếp những nội
dung thuộc nhánh chính đó. Các chữ trên nhánh phụ được viết bằng chữ in
thường.
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 14
- Tiếp tục như vậy ở các tầng phụ tiếp theo.
Bước 4: Thêm nhiều hình ảnh giúp các ý quan trọng thêm nổi bật và
giúp
chúng ta lưu vào trí nhớ tốt
hơn.
- Nên dùng các đường kẻ cong thay vì các đường thẳng vì các đường cong được
tổ chức rõ ràng sẽ thu hút được sự chú ý của mắt hơn rất nhiều các đường thẳng
buồn tẻ.
* Lưu ý khi ghi chép trên SĐTD:
•

Nghĩ trước khi viết
•

Viết ngắn gọn
•

Viết có tổ chức
•

Viết lại theo ý của mình, nên chừa khoảng trống, vẽ thêm nhánh trống để
có thể bổ sung ý (nếu sau này cần)
* Điều cần tránh khi ghi chép trên SĐTD:
•

Ghi lại nguyên cả đoạn văn dài dòng
•

Ghi chép quá nhiều ý vụn vặt không cần thiết
•

Dành quá nhiều thời gian để ghi chép.
•

Tránh cầu kì (tô vẽ nhiều quá) hoặc BĐTD đơn giản quá không có thông
tin, chỉ có các đề mục như 2 bản đồ tư duy sau đây:
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 15

3.5. Những yêu cầu, nguyên tắc cần đảm bảo khi sử dụng sơ đồ tư duy
trong
dạy học

3.5.1. Những yêu cầu sử dụng SĐTD trong dạy học:

Thông qua việc hướng dẫn học sinh sử dụng SĐTD chúng ta có thể xây
dựng cho học sinh một phong cách học tập mới. Chúng ta không chỉ cung cấp
cho các em hệ thống tri thức khoa học mà còn chỉ ra con đường để lĩnh hội kiến
thức và rèn luyện cho học sinh phương pháp học tập hợp lí, hình thành nhân
cách của con người lao động tự lực, tích cực, sáng tạo. Tuy nhiên để phát huy tối
đa khả năng học tập của học sinh, trong khi sử dụng SĐTD chúng ta cần đảm
bảo một số yêu cầu cơ bản sau đây:
- GV phải thường xuyên áp dụng các phương pháp dạy học tích cực kết
hợp với sử dụng SĐTD, có như vậy mới thu hút được sự chú ý của học sinh
trong giờ học, tạo cho học sinh hứng thú, tự giác, sáng tạo lĩnh hội tri thức mới.
- GV cần hướng dẫn học sinh cách xây dựng và sử dụng SĐTD để tự học,
có khả năng trình bày nội dung kiến thức cơ bản của bài học một cách có hiệu
quả.
Như vậy, khi sử dụng SĐTD phải linh hoạt, phù hợp với đối tượng và khả
năng nhận thức của học sinh, rèn luyện cho học sinh phương pháp học tập hợp
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 16
lý, tự lực, tích cực, phát triển tư duy sáng tạo, góp phần vào đổi mới phương
pháp và nâng cao chất lượng dạy học ở trường phổ thông.
3.5.2. Những nguyên tắc trong quá trình lập SĐTD
Mục tiêu của các quy tắc trong SĐTD là sự tự do tư duy chứ không phải
kìm hãm tư duy. Như vậy điều quan trọng là không nên nhầm lẫn giữa trật tự và
cứng nhắc, tự do và hỗn độn. Tự do tư duy thực sự chính là khả năng xây dựng
trật tự từ sự hỗn độn. Những nguyên tắc trong quá trình lập SĐTD:
- Nhấn mạnh: Luôn dùng một hình ảnh trung tâm; dùng hình ảnh mọi nơi
trong SĐTD; dùng kích cỡ trong các ảnh và xung quanh các từ; sử dụng sự
tương tác 5 giác quan; cách dòng có tổ chức.
- Liên kết: Dùng mũi tên để chỉ các mối liên hệ cùng nhánh hoặc khác
nhánh; dùng màu sắc; dùng kí hiệu.
- Mạch lạc: Mỗi dòng chỉ có một từ khóa (có thể là một ngữ hoặc nhiều

ngữ); luôn dùng chữ in thẳng đứng; viết in từ khóa trên vạch liên kết; vạch liên
kết và các từ luôn cùng độ dài; vạch liên kết nối liền nhau và các nhánh chính
luôn nối với ảnh trung tâm; đường bao ôm sát các nhánh; SĐTD luôn nằm theo
chiều ngang.
- Tạo phong cách riêng: Mỗi chúng ta là một cá thể độc đáo, SĐTD phản
ánh được các mạng lưới và lối tư duy độc đáo trong bộ não riêng có ở mỗi con
người. Để phát triển SĐTD với phong cách riêng thật sự, phải tuân theo quy tắc
“1+”, nghĩa là mọi SĐTD sau mỗi lần thực hiện phải giàu sắc thái hơn, nổi bật
hơn, nhiều logic liên kết hơn một chút.



Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 17
4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm
Chọn lớp thực nghiệm: lớp được chọn thực nghiệm phải là lớp có
điều
kiện
thuận lợi về nhiều mặt như: cơ sở vật chất đầy đủ, đội ngũ giáo viên nhiệt
tình,
sáng tạo, có tinh thần cao trong việc đổi mới phương pháp dạy học,
đồng bộ ở tất cả các môn học. Năm học 2012 – 2013 này tôi chọn 3 lớp:
10C1, 10C3 và 10C8 trường THPT Phạm Văn Sáng – Huyện Hóc Môn.
Tp. Hồ Chí Minh làm
lớp
thực
nghiệm.
Lớp thực ng
hiệm
Lớp đối

chứng

Lớp
Số học
sinh

Lớp
Số học
sinh

10C1
35
10C14
43

10C3
34
10C15
44
10C8
44
10C16
43

Kết quả thực
nghiệm:

Trung bình
học kỳ 1

Lớp thực
nghiệm
Lớp đối
chứng

Số học
sinh
Phần trăm
(%)

Số học
sinh
Phần t
răm(%)

Giỏi
64

56,6

34

26,2

Khá
30

26,5

38

29,2

Trung bình

15

13,3

39

29,9

Yếu
4

3,5

15

30

Kém 0 0 2 1,5
Tổng

113

100%

130

100%

Ngoài tự học trên lớp, SĐTD rất phù hợp với việc học nhóm của học sinh
vì nó giúp các em phát huy tốt hơn khả năng sáng tạo và khả năng hợp tác, đoàn
kết, chia sẻ, giúp đỡ nhau trong quá trình tiếp thu kiến thức trên lớp dưới sự gợi
ý, dẫn dắt của GV dẫn đến kiến thức của bài học một cách nhẹ nhàng, tự nhiên.
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 18
Cùng một chủ đề về bài học nhưng mỗi nhóm lại có cách thể hiện khác nhau
với những nét rất riêng, các HS hay nhóm HS có thể thảo luận để góp ý, bổ
sung bằng cách vẽ thêm đường nhánh, ghi thêm chú thích, rồi thảo luận chung
trước lớp để cùng hoàn thiện cũng như nâng cao kỹ năng vẽ SĐTD cho các em.
Điều đáng nói ở chỗ là các em rất tự tin lên bảng “thuyết trình” sản phẩm của
mình trước lớp. Ưu điểm của SĐTD rất lớn đó là hạn chế chữ, chuyển sang các
hình thức kênh màu, kênh hình. Chính các yếu tố này đã tạo cho HS hứng thú
hơn khi tiếp cận với bài học. Có thể vận dụng BĐTD vào việc hỗ trợ dạy học
kiến thức mới, củng cố kiến thức cũ, ôn tập hệ thống hóa kiến thức, phát triển
một ý tưởng

Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 19
Phần III. KẾT LUẬN
Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Địa lý đang là phương pháp được
đánh giá cao trong việc phát triển tư duy Địa lý cho học sinh. Phương pháp
này không những cung cấp cho học sinh lượng tri thức tiếp cận cần thiết mà còn
hình thành nhiều kỹ năng và kỹ xảo nhạy bén, rèn luyện năng lực tự học cho
học sinh, hiểu biết vấn đề một cách sâu sắc, có cách nhìn vấn đề một cách hệ
thống, khoa học. Những thành công bước đầu khi áp dụng các sơ đồ này
vào dạy học tại một số trường phổ thông khiến chúng ta hoàn toàn có
thể tin tưởng rằng: sơ đồ tư duy sẽ là một phương tiện dạy và học hiệu quả
với khả năng ứng dụng cao, phù hợp với cơ sở vật chất, trình độ của giáo viên
và học sinh ở các trường trung học phổ thông.
Sơ đồ tư duy sẽ giúp cho HS hứng thú, sáng tạo và các em nhớ lâu, vận
dụng tốt kiến thức đã học. Việc vận dụng SĐTD trong dạy học sẽ dần hình
thành cho các em tư duy mạch lạc, hiểu biết vấn đề một cách sâu sắc, có cách
nhìn vấn đề một cách tổng thể, khoa học chứ không phải là học vẹt, học thuộc
lòng. Khối lượng kiến thức ngày càng tăng theo cấp số nhân, vì vậy sử dụng
SĐTD rèn cho các em khả năng tư duy logic để có thể vận dụng vào cuộc sống
và công việc sau này khi các em học lên, trưởng thành.
Tuy nhiên, không phải bất cứ nội dung nào, bài học nào cũng có thể sử
dụng SĐTD và cũng không phải sử dụng một cách áp đặt cho mọi giờ học. Cũng
như các thiết bị dạy học khác, SĐTD cũng có những ưu điểm và hạn chế riêng
của mình, do đó sử dụng SĐTD cần đúng lúc, đúng cách, phù hợp với đối tượng
học sinh và quan trọng là đảm bảo việc truyền tải nội dung bài học. Do đó, giáo
viên cần có sự linh hoạt trong sử dụng SĐTD, cần xác định một số căn cứ để sử
dụng SĐTD cho phù hợp, lựa chọn phương pháp, hình thức tổ chức, thiết bị dạy
học cho tương xứng.

Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 20
Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy còn có thể được áp dụng vào dạy học
môn Địa lý lớp 11, 12 và nhiều môn học khác ở trường trung học phổ thông như
Toán, Vật lý, Lịch sử.…
Những ý kiến đề xuất với Sở Giáo dục – Đào tạo:
Đối với giáo viên, cần mạnh dạn nghiên cứu áp dụng các phương pháp
dạy học mới theo hướng nâng cao dần các hoạt động của học sinh trong việc
xây dựng và khám phá tri thức mới. Việc làm này ban đầu đối với giáo viên và
học sinh có thể mất nhiều thời gian chuẩn bị, nhưng khi học sinh đã làm quen
được với cách thức học mới thì hiệu quả mang lại sẽ cao hơn. Giáo viên cần tổ
chức các hoạt động để học sinh ứng dụng sơ đồ tư duy trong học tập. Ví dụ như
tổ chức học sinh thi vẽ sơ đồ tư duy về một chủ đề học tập nào đó.
Đối với các cấp quản lý Giáo dục: Cần tạo điều kiện thuận lợi và
khuyến khích giáo viên nghiên cứu đổi mới phương pháp dạy học theo hướng
tích cực hóa các hoạt động của học sinh. Tăng cường tổ chức các hoạt động
chuyên môn (Bồi dưỡng, tập huấn giáo viên về sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy
học) để tạo điều kiện cho việc tổ chức học tập cho học sinh theo hướng sử
dụng sơ đồ tư duy.
Tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện cơ sở lý thuyết, quy trình dạy học Địa
lý sử dụng sơ đồ tư duy cũng như thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học
Địa lý nhằm nâng cao chất lượng dạy Địa lý ở trường Trung học phổ thông.




Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy (MindMap) trong dạy học môn Địa lý lớp 10
Trang 21
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]. Nguyễn Dược, Nguyễn Trọng Phúc, 2006 . Lí luận dạy học Địa lý. NXB

ĐHSP.

[2]. Lê Thông (tcb), Trần Trọng Hà, Nguyễn Thị Minh Tuệ (chủ biên),
Nguyễn
Trọng Hiếu, Phạm Thu Phương, Đỗ Ngọc Tiến, Nguyễn Viết Thịnh. SGK Địa
lí
lớp 10 – Ban cơ bản. NXB giáo
dục.

[3]. Lê Thông (tcb), Trần Trọng Hà, Nguyễn Thị Minh Tuệ (chủ biên),
Nguyễn
Trọng Hiếu, Phạm Thu Phương, Đỗ Ngọc Tiến, Nguyễn Viết Thịnh. SGV Địa
lí
lớp 10 – Ban cơ bản. NXB giáo
dục.
[4]. Trần Đình Châu, Đặng Thị Thu Thủy, Tổ chức hoạt động dạy học với bản
đồ tư duy, Báo Giáo dục và thời đại, số 184 và 185 năm thứ 51 (tháng 11/2010).
[5].
Trần
Đình
Châu, Đặng
Thị
Thu Thủy. Dạy tốt - học tốt các môn học
bằng
bản đồ tư duy. NXB
G
i
á
o

dục,
2011.