“yếu tố nước ngoài” trong quan hệ hôn nhân và gia đình

Các nước trên thế giới có nhiều quan điểm khác nhau về “yếu tố nước
ngoài” trong quan hệ hôn nhân và gia đình. Theo đó, pháp luật của các nước
cũng có những quy định khác nhau để điều chỉnh quan hệ này. Chính vì lẽ
đó mà dẫn đến tình trạng xung đột pháp luật trong lĩnh vực hôn nhân và gia
đình xảy ra ngày càng phổ biến và việc giải quyết xung đột pháp luật trong
các mối quan hệ đó trở thành một yêu cầu quan trọng đối với mỗi quốc gia
trong cộng đồng quốc tế. Bài tiểu luận này em xin chọn đề tài “chứng minh
hiện tượng xung đột pháp luật trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình xảy ra
phổ biến và nêu phương pháp chung để giải quyết xung đột pháp luật trong
lĩnh vực này”.
Trước hết để “chứng minh hiện tượng xung đột pháp luật trong lĩnh
vực hôn nhân và gia đình xảy ra phổ biến” thì em xin đưa ra khái niệm xung
đột pháp luật. Xung đột pháp luật được hiểu là trong một tình thế (trạng thái)
nhất định mà hai hay nhiều hệ thống pháp luật đều có thể điều chỉnh một
quan hệ pháp luật nhất định. Vấn đề cần phải giải quyết là chọn một trong
các hệ thống pháp luật đó để áp dụng giải quyết quan hệ pháp luật trên
1
.
Như vậy, nói hiện tượng xung đột pháp luật trong lĩnh vực hôn nhân và gia
đình xảy ra phổ biến có nghĩa là trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình có
nhiều hệ thống pháp luật cùng điều chỉnh ví dụ như: Nghi thức kết hôn, điều
kiện kết hôn, quan hệ vợ chồng, quan hệ giữa cha mẹ và con cái... Cụ thể:
Trong vấn đề kết hôn:
Các nước trên thế giới có những quy định khác nhau về điều kiện kết
hôn ví dụ như về độ tuổi kết hôn, điều kiện cấm kết hôn. Cụ thể: Ở Pháp tuổi
kết hôn đối với nam là 18, với nữ là 16 và cấm những người có họ hàng
trong phạm vi 3 đời kết hôn với nhau. Ở Anh độ tuổi kết hôn cho cả nam, nữ
là 16 và cấm kết hôn trong phạm vi 4 đời. Còn ở Việt Nam thì quy định tuổi
kết hôn đối với nam là 20, với nữ là 18 và cấm kết hôn trong phạm vi 3 đời.
Hay ở một số nước còn quy định người vợ góa hoặc ly dị chồng phải sau
một thời gian nhất định mới được tái giá. Ví dụ: ở Đức, Điều 1313 Bộ dân

luật Đức quy định là 10 tháng; Ở Pháp, Điều 296 Bộ dân luật Pháp quy định
là 300 ngày.
Bên cạnh đó, về nghi thức kết hôn thì các nước cũng có sự điều chỉnh
khác nhau: Nghi thức kết hôn dân sự, nghi thức tôn giáo hoặc kết hợp giữa
nghi thức dân sự và nghi thức tôn giáo. Chẳng hạn, nghi thức tôn giáo được
áp dụng ở những nước theo thiên chúa giáo, hồi giáo như Israen, Irắc, một số
bang của Mỹ, một số tỉnh của canada. Còn nghi thức dân sự hoặc kết hợp cả
hai nghi thức dân sự và tôn giáo thì được áp dụng phổ biến ở Pháp, Đức,
Thụy Sỹ...Ví dụ như ở Pháp, theo Bộ luật dân sự Pháp: Nghi thức kết hôn
phải tuân theo luật nơi tiến hành kết hôn, những khi công dân Pháp kết hôn ở
1
Giáo trình Tư pháp Quốc tế - Trường Đại học Luật Hà Nội, tr 27
ngoài lãnh thổ Pháp thì phải thông báo trước việc kết này về Pháp thì cuộc
kết hôn đó mới được công nhận là hợp pháp.
Trong vấn đề ly hôn:
Có thể nói ly hôn là một trong những vấn đề phức tạp trong các quan
hệ về hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài bởi vì không những pháp
luật của nhiều nước có nhiều cách quy định khác nhau về ly hôn mà có một
số nước pháp luật còn cấm ly hôn như: Anđora, Manta, Paragoay...hoặc
thậm chí ở một số nước ly hôn phải tuân theo các điều kiện khắt khe nhất
định của pháp luật như: Achentina, Italia, Anh...
Ở Việt nam vấn đề ly hôn được quy định khá phức tạp theo Luật hôn
nhân và gia đình Việt Nam thì “ly hôn là chấm dứt quan hệ hôn nhân do Tòa
án công nhận hoặc quyết định theo yêu cầu của vợ hoặc của chồng hoặc cả
hai vợ chồng”.
Trong vấn đề quan hệ nhân thân và quan hệ tài sản giữa vợ và chồng:
Pháp luật của các nước quy định về vấn đề quan hệ nhân thân và quan
hệ tài sản giữa vợ chồng trên thực tế rất khác nhau. Chẳng hạn pháp luật của
một số nước Phương tây như: Thụy điển, Pháp, Australia...thừa nhận chế độ
tài sản theo thỏa thuận của vợ và chồng (chế độ tài sản ước định). Tuy nhiên,

ở một số nước XHCN thì chỉ thừa nhận chế độ tài sản theo pháp định dựa
trên nguyên tắc bình đẳng giữa vợ và chồng như: Việt Nam, nước CHND
Trung Hoa...
Trong vấn đề quan hệ giữa cha mẹ và con cái:
Trong thực tiễn quan hệ quốc tế, vấn đề xung đột pháp luật giữa cha
mẹ và con thường xảy ra trong các trường hợp: Cha mẹ và con có quốc tịch
khác nhau; Cha mẹ và con có cùng quốc tịch, nhưng cư trú ở các nước khác
nhau mà nội dung pháp luật của các nước này có quy định khác nhau chẳng
hạn như: Trong pháp luật của một số nước Phương Tây như: Anh, Pháp,
Đức...thì có những quy định rất cụ thể vấn đề con trong giá thú và con ngoài
giá thú. Tuy nhiên, pháp luật của các nước Đông Âu xóa bỏ mọi sự bất bình
đẳng giữa con trong giá thú và ngoài giá thú như trong Điều 76 Hiến pháp
Bungari quy định: “trẻ em ngoài giá thú có quyền tương tự như trẻ em trong
giá thú”. Hay ở Việt Nam Hiến pháp năm 1992 cũng quy định: “Nhà nước
và xã hội không thừa nhận sự phân biệt đối xử giữa các con”.
Trong vấn đề nuôi con nuôi:
Xung đột pháp luật phát sinh trong vấn đề nuôi con nuôi xuất phát từ
những quy định khác nhau của pháp luật các nước về: Độ tuổi được nhận
làm con nuôi, thủ tục nhận nuôi con nuôi, quyền và nghĩa vụ của người nhận
nuôi và con nuôi...thậm chí trong pháp luật của một số nước như Pháp, Thụy
Sỹ còn quy định thời gian kết hôn nếu cả hai vợ chồng cùng nhận nuôi con
nuôi (được quy định là 5 năm). Pháp luật Việt Nam không quy định về vấn
đề này.
Phương pháp chung để giải quyết xung đột pháp luật trong lĩnh vực
hôn nhân và gia đình:
Như chúng ta đã biết, tùy theo điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội...mà
pháp luật của các nước có những quy định khác nhau trong lĩnh vực hôn
nhân và gia đình. Để điều chỉnh lĩnh vực này thì pháp luật của hầu hết các
nước đều áp dụng hai phương pháp chủ yếu là phương pháp xung đột và
phương pháp thực chất. Hai phương pháp này được kết hợp hài hòa và tác

động tương hỗ với nhau trong điều chỉnh quan hệ hôn nhân và gia đình có
yếu tố nước ngoài nhằm đảm bảo một trật tự pháp lý dân sự quốc tế ổn định
trong điều kiện hội nhập hiện nay.
Phương pháp xung đột (hay còn gọi là phương pháp điều chỉnh gián
tiếp)
2
là phương pháp điều chỉnh dựa vào các quy tắc được ấn định để áp
dụng pháp luật của một nước được chỉ định nhằm giải quyết quan hệ hôn
nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài phát sinh thông qua các quy phạm
pháp luật. Và các quy phạm pháp luật này sẽ quy định pháp luật của nước
nào cần được áp dụng để điều chỉnh quan hệ cụ thể đó. Ví dụ: Trong đoạn 1
khoản 1 Điều 104 của Luật hôn nhân và gia đình Việt Nam năm 2000 quy
định: “Việc ly hôn giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài, giữa
người nước ngoài với nhau thường trú tại Việt Nam được giải quyết theo
quy định của Luật này”.
Hiện nay, để xây dựng các quy phạm xung đột thì các nước thường sử
dụng các kiểu hệ thuộc (quy tắc lựa chọn pháp luật) như: luật nhân thân gồm
hai biến dạng là luật quốc tịch và luật nơi cư trú; luật nơi có tài sản; luật nơi
thực hiện hành vi và luật tòa án. Ví dụ: Ở Anh áp dụng pháp luật nơi cư trú
của người cha để điều chỉnh quan hệ giữa cha mẹ và con trong giá thú.
Phương pháp thực chất (hay còn gọi là phương pháp điều chỉnh trực
tiếp) là phương pháp điều chỉnh dựa vào việc nhất thể hóa các quy phạm
thực chất, cách thức giải quyết quan hệ dân sự theo nghĩa rộng có yếu tố
nước ngoài trong pháp luật của từng nước, đình rõ quyền và nghĩa vụ của
các chủ thể trong quan hệ này dưới dạng định ra các quy phạm luật thực chất
thống nhất. Và các quy phạm này được áp dụng để giải quyết quan hệ hôn
nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài trong hai trường hợp là:
Được áp dụng để điều chỉnh quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố
nước ngoài. Ví dụ tại khoản 2 Điều 100 Luật hôn nhân và gia đình Việt Nam
năm 2000 quy định “Trong quan hệ hôn nhân và gia đình với công dân Việt

2
Hoàng Phước Hiệp và Lê Hồng Sơn, (2001), Các ngành luật trong hệ thống pháp luật
Việt Nam, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 233
Nam, người nước ngoài tại Việt Nam được hưởng các quyền và có nghĩa vụ
như công dân Việt Nam”.
Được áp dụng khi có quy phạm xung đột dẫn chiếu đến. Ví dụ theo
Điều 17 Bộ luật dân sự Đức, việc ly hôn được giải quyết theo luật quốc tịch
của người chồng vào thời điểm xin ly hôn, nhưng tòa án Đức được phép
chấp nhận dẫn chiếu ngược trở lại luật Đức và dẫn chiếu đến luật nước thứ
3.