Giá trị của dân ca quan họ trong đời sống tinh thần người Bắc Ninh

0

Đại học Quốc gia Hà Nội
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn
Khoa tâm lý học
---------------






Báo cáo thực tập


Giá trị của dân ca quan họ
trong đời sống tinh thần người Bắc Ninh











THÖ VIEÄN ÑIEÄN TÖÛ TRÖÏC TUYEÁN

1

PHẦN MỞ ĐẦU

Ca hát là một hình thức sinh hoạt văn nghệ rất phổ biến của nhân
dân Việt Nam. Khắp nước trước kia làng nào cũng tổ chức hát và thường
có lối hát hò độc đáo của mình. Điều đó chứng tỏ rằng nhân dân ta rất
thích dân ca, rằng dân ca là một nhu cầu khơng thể thiếu được trong đời
sống tinh thần của họ. Do đó dân ca các loại ở nước ta có một lịch sử lâu
đời và phát triển một cách phong phú qua nhiều chặng đường trong đó có
Quan họ.
Quan họ là một trong số dân ca hay và đẹp nhất ở nước ta. Cho đến
trước Cách mạng tháng Tám Quan họ đã phát triển đến độ hồn chỉnh.
Nghiên cứu một dân ca phát triển cao thì sẽ có thể có những kinh nghiệm
để sau đó tiếp tục tìm hiểu nhiều dân ca khác. Mặt khác, nghiên cứu một
dân ca tiêu biểu như thế sẽ tìm hiểu được nhiều vấn đề phong phú. Quan
họ là một trong những dân ca tiêu biểu, một trong những niềm tự hào về
truyền thống văn hố tốt đẹp của dân tộc ta. Dân ca Quan họ đã phản ánh
cái đẹp của tâm hồn Việt Nam về nhiều phương diện. Nghiên cứu Quan
họ là để kế thừa và phát huy truyền thống tốt đẹp đó. Qua đó góp phần
xây dựng con người mới Việt Nam Xã hội Chủ nghĩa.
THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN


2
PHẦN NỘI DUNG

Theo từ điển “Việt Nam văn hố tín ngưỡng phong tục”, tác giả GS.

Vũ Ngọc Khánh, Phạm Minh Thảo - NXB Văn hố thơng tin tháng 1/2005
cho rằng: Quan họ là dân ca gắn liền với đời sống văn hố và tinh thần
của người dân Bắc Ninh. Một số dạng hát Quan họ: Hát Quan họ ở Hội
(hát Hội), hát Quan họ ở đám (hát mừng), hát Quan họ ở cửa đình, cửa
đền ( hát thờ, hát cầu), hát Quan họ ở nhà giữa hai nhóm Quan họ trai gái
mời nhau (hát canh).
Trong những hình thức ca hát Quan họ trên thì hát hội và hát canh
là hai hình thức hát nổi bật có giá trị văn hố nghệ thuật cao.
Trang phục hát Quan họ: Trai áo lụa, áo the, quần ống sớ, khăn xếp;
gái mớ bẩy mớ ba, áo tứ thân nhiễu điều, nhiễu tía, yếm đào xẻ con nhạn,
thắt lưng hoa đào hoa lý, đeo khun vàng, xà tích. Khi hát ở ngồi trời
nam thường che ơ, nữ che nón thúng quai thao.
Trong Quan họ bao giờ cũng hát đơi. Khi một đơi của Quan họ bạn
hát thì bên kia cũng chuẩn bị một đơi để hát đối lại. Thơng thường hát ở
trong nhà hai người ngồi trên phản đối mặt nhau, chân co chân duỗi. Chân
nào co tay bên ấy để khuỷu tay lên đầu gối, bàn tay chống cằm. Người ca
chính bắt giọng trước, người ca luồn bắt giọng sau. Nếu ngồi ở tràng kỷ
thì có thể tựa lưng vào tràng kỷ, một chân để lên tràng kỷ, đầu gối co,
khuỷu tay chống gối, bàn tay chống cằm. Nếu đứng hát thì đơi hát quay
mặt vào nhau, tay cầm quạt để che miệng khi hát. Khi hát dù đứng hay
ngồi mắt đều nhìn xuống, thỉnh thoảng mới nhìn miệng bạn để ca cho đều.
Hát xong mười giọng lề lối, Quan họ chuyển sang giọng xổng, giọng vặt
và cuối cùng hát giã bạn. Từ ngày mùng 4 tết trở đi các làng Quan họ rầm
rộ mở hội. Mỗi làng Quan họ có một nét riêng. (tr.928).
1. Văn hố_ con người Bắc Ninh
Về lịch sử phát triển văn hố, kinh Bắc cũng là một vùng có những
đặc điểm tương đối riêng và nổi bật. Khảo cổ học đã chứng minh kinh
THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN

3
Bc cú s t c ln lt c nhiu lung dõn c t lõu i, trong ú cú yu
t vn hoỏ Vit gi vai trũ ch th. Tin trỡnh phỏt trin vn hoỏ bn a
trờn t ny khụng din ra ờm , xuụi dũng m ó ng u trc din vi
s ng hoỏ vn hoỏ gn lin vi mu sỏt nhp lónh th ca mt k thự
mnh, k thng trn v ụ h quờ hng ny, t nc ny khi t khi ni
hng nghỡn nm.Trong cuc ng u lch s hng nghỡn nm y, kt qu
lch s ó chng minh nn vn hoỏ bn a trờn quờ hng ny khụng
nhng khụng b ng hoỏ, tiờu dit m ngc li nn vn hoỏ y vn tip
tc phỏt trin giỏ tr, bn sc riờng ri khi t nc c lp vựng vn
hoỏ dõn gian x kinh Bc li tr thnh vựng vn hoỏ nn tng ca vn hoỏ
vn minh Thng Long nc i Vt th k XI. Cuc th thỏch ln lao v
kộo di trong trn chin gi gỡn phỏt trin giỏ tr, bn sc vn hoỏ ngh
thut quờ hng ó cú nhng cng hin ln lao trong cụng cuc xõy dng
vn hoỏ t nc quờ hng.
Trong sinh hot vn hoỏ Quan h tht s tn ti mt tỡnh ngi
thm thit thu chung. Cựng vi s bỡnh ng tng thõn tng ỏi, ngi
Quan h rt coi trng ngi i trc, cỏc lp Quan h trc bit cỏch ng
x cú trờn cú di. Nhng vic lm, nhng li rn bo khuyờn can, ch
dn ca ngi i trc thng c tụn trng. S cú mt ca cỏc Quan h
lp trc trong mi cuc xum hp ca xng Quan h thng l nim t
ho,nim vui ca Quan h lp tr. Bao gi cỏc bc i trc cng c i
x mt cỏch quý trng, chõn thnh. Mi quan h ny liờn quan n s bo
tn v phỏt trin cỏc thnh tu vn hoỏ ngh thut Quan h núi chung,
mu sc phong cỏch a dng ca mi lng núi riờng. Ngy xa ngi
vựng khụng cú quan h n vi quan h thng cú nhn xột: Ngi Quan
h núi nh cú vn cú sỏch.Ngụn ng ca Quan h l ngụn ng giu cht
thi ca ca ca dao tc ng, chuyn nụm nht l truyn Kiu. Ngụn ng giỏo
tip Quan h tuy mm mi, khộo lộo tinh t nhiu khi búng by, lng l
nhng khụng gi lờn nhng n ý di trỏ, la lc m m tỡnh ngi, s

tụn trng gia ngi vi ngi luụn hng ti s giu p ca ngụn ng.
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN


4
Vỡ vy ngi Quan h khụng thớch, khụng chp nhn s thụ kch vng v
trong ngụn ng. Ngi Quan h rt coi trng s lch thip, thanh nhó
trong mi c ch giao tip. T vic ụ, nún khi ún bn, nõng ci
tru mi bn, nõng chộn nc chộn ru n dỏng i dỏng ng th ngi,
cỏi ming, ụi mt, t th khi chuyn trũ cựng bn gn nh u cú
chun mc, th ny l phi, l duyờn, th kia l khụng phi, vụ duyờn.
Mt chựm hoa bi t trong ci tru, mt nhnh hoa súi ci lờn mỏi túc
nộp kớn vo vnh khn, hoc du trong khn tay vn l s tinh t ca
ngi Quan h.
Khi nhc n Quan h khụng th khụng k n cỏc hi hố, c bit
trong ú l hi Lim. Hi Lim m ngy 13 thỏng Giờng õm lch trựng vi
ngy hi ch u nm. Lỳc ny l thi gian tt nht m hi, vỡ hi cú
trng, mt s hi ó m ly mi ngi va n tt xong cụng vic ng
ỏng, bỏn buụn ang ri rói, giao thụng thun li.
Chựa Lim c lm t hi no khụng rừ. Theo truyn thuyt cú mt
ngi n b tờn l B M , ngi Du ụng n tu ú. B tu c o
nờn cú phộp hụ phong hon v. Mi khi hn hỏn, nhõn dõn thng cu b
lm ma. Do b linh ng nh th nờn lng Lim tụn b lm Thnh Hong
lng v ngy hi Chựa Lim t chc vo ngy mt ca b. B va l Thn
lng, va l ngi nh chựa cú phộp lm ma, giú, sm, chp, cú phn
ging nh hnh trng v thn tớch ca b Man Nng (chựa Dõu).
Trong Hi Lim cú hai hỡnh thc t chc hỏt: Mt l hỏt trong nh
ca nhng ngi cú kt ngha. Hai l hỏt ngoi i ca nhng ngi m
xem hi gúp vui v tỡm bn. Gỏi trai i hi u mc nhng b qun ỏo p
nht, nhng ngi hỏt Quan h li cú qun ỏo c bit nh l l phc

riờng. Gia tri t mựa Xuõn ma phựn giú nh, cõy ci õm chi ny
lc, t xa nhỡn vo ỏm hi n mc mu sc ti dúi, trụng rt rc r.
Cỏc trũ ua vui, ua ti t chc gia i Lim nh: ỏnh u, ỏnh c
ngi, tri chim, tri g, bt vt lm khụng khớ ngy hi tng bng nỏo
nc.
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN


5
Hi th hai tiờu biu c k n l Hi ể. (lng ể tờn ch l Xuõn
nay thuc Tiờn Sn, Bc Ninh). Ch ể cú cỏi sm ut cũn vng li
trong bi hỏt Quan h c truyn theo iu hỏt ỳm nh sau:
Mựng nm ch ú
Quan h dn v
Hi vui lm lm
Cha kp i tm
Cha kp gi u
Tru cha kp tờm
Cau cha kp b
Ming lnh ming s
Ming li quờn vụi
Ngi cú yờu tụi
Thỡ ngi cm ly
Bi hỏt t li ngy hi Quan h ch ể. Hi vui quỏ, hp dn qỳa
n ni cỏc cụ gỏi Quan h lỳ ln vi vng n khụng kp c tờm tru.
Cỏi ch ể ngy mựng 5 thỏng Giờng õm lch ú, cỏc c gi l ngy
hi ch bỏn g (cú sỏch cũn gi l ch m dng). Ti sao li gi l hi
ch bỏn g? Lng ể cú tc t g en cho Thnh Hong lng. G en nh
no c chn lm vt t, nh ú s c hng nhiu may mn trong
nm y. Cỏc gia ỡnh trong lng v cỏc lng bờn cnh thi nhau em g en

n ch bỏn vi giỏ r mong g ca mỡnh c lm vt t. Ch hp
vo lỳc chng vng ti. y l khong thi gian giao tip gia ngy v
ờm, theo quan nim dõn gian ú l lỳc õm dng giao tip, lỳc trao i
gia ngi v ma, gia cừi õm v dng gian. Vỡ vy gi l ch m
dng. Lỳc ch hp cng l lỳc tt c mi vt trờn i chỡm vo mn
ờm. G en s thõm nhp c vo sõu th gii cừi õm xem xột iu
lnh, iu d v bỏo li vi Thnh Hong, Thnh Hong s liu m phự
h trỡ cho dõn chỳng. c bit trong ngy ch ny, ngoi g ra, ai cú
vt gỡ c k thỡ em bỏn, bỏn vi giỏ r, ngi mua khụng mc c,
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN


6
ngi bỏn khụng m tin. Ngi bỏn trao vt núi s tin. Ngi mua
im lng m dõy tin ng rỳt ra mt on c chng b vo tay ngi
bỏn. Ngi bỏn lng l b tin vo b cúi. Cuc trao i thm lng y
ngi ta gi l Mua may bỏn ri. ng xa ch nhỡn thy nhng búng
en i li v nghe ting xm xỡ. Cuc mua bỏn din ra nhanh chúng.
Ngi ta quan nim rng mua bỏn nh th ma s hp chung vi ngi, hai
bờn trao i hng hoỏ cho nhau. Trong khi mua bỏn nht nh s xy ra
ngi hn k thit. Nhng ngi thit li chớnh l k c hn vỡ h ó
cú dp lm phỳc. Mi ngi u mun lm phỳc, nht l lm phỳc cho cừi
õm. Cho nờn cui cựng mi ngi u thanh thn vỡ s thit, m cng vui
v vỡ s hn. Cú l ú l du vt ca mt ký c thi nguyờn thu v vic
mua bỏn, nú phự hp vi quan nim ch m dng v vic mua bỏn cỏc
ch vi quan nim may - ri nh th ny cng cú t chc nhiu ni
khỏc.
Khong 7 gi n 7 gi 30 phỳt ti thỡ ch tan. Tng tp con trai
con gỏi ó r nhau, ch sn t lõu. Cỏc lu hng trong ch hụm ú bng
ốn lờn (hng ngy khụng cú) v xut hin nhng b c bỏn hng tru

nc. Th l bui hỏt Quan h ch ể bt u. Con trai, con gỏi hỏt mi
nhau vo ung nc xi tru. B bỏn hng cng hỏt mi trai gỏi hỏt vui
xuõn cho dõn lng khang thnh. Trai gỏi tỳm tm ngi hỏt trong cỏc hng
nc. Trong quỏn khụng ch thỡ mt s tp nhng bn quỏn nc, r
nhau ra tri chiu gia ch, mt s i xa hn ra hỏt cỏc cỏnh ng. Hỏt
Quan h ch ể kộo di sut ờm hụm y ti sỏng mựng 6 Quan h dó bn
kộo sang hi khỏc.
2. Mt vi truyn thuyt v ngun gc Quan h
+ Vit Bỏo s 1059 ngy 21/2/1940, Nguyn Duy Kin cú ghi li
mt truyn thuyt nh sau: ó lõu lm t thi thng c nhõn dõn hai
lng Lng Giang v Tam Sn giao ho vi nhau rt thõn mt. H lng no
cú vic quan, hụn, tang, t thỡ bỏo cho lng kia bit dõn lng c vi
ngi lm i biu em l sang hoc biu hoc mng nh hu s. Lng
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN


7
Tam Sn hng nm c thỏng giờng cú ỏm l vo ỏm th cỳng Thnh
Hong, trong lng m hi. Cỏc c bờn Lng Giang sang chi. Sỏng ngy
13 thỏng Giờng, h hp nm, by c ụng, nm, by c b v mt s
ụng nam n bit hỏt Quan h kộo sang Tam Sn d hi. Bờn Tam Sn
cng c mt s ngi ra phự tip bn. Sau khi ó ngụi trờn di th t ti
ỡnh thỡ bt u hỏt. Trai bờn ny hỏt, gỏi bờn kia ỏp, cũn cỏc c thỡ ngi
nghe. T thu ban s c i, hai lng c theo tc ny m di truyn. ú
cng l ngun gc ca hỏt Quan h.
+ Lờ Vn Ho trớch trong Bc Ninh tnh kho d (bn vit tay, th
vin Paris, tp 1, quyn 5) mt on nh sau: Lng Viờm Xỏ kt ngha vi
lng Hoi Bóo. Viờm Xỏ m hi th thn vo mựng 4 thỏng giờng v
mựng 10 thỏng 8 õm lch. Mi ln cú hi Viờm Xỏ mi mt on trai Hoi
Bóo sang. Sau khi t l song thỡ t chc ca hỏt. Bờn Viờm Xỏ ton n, bờn

Hoi Bóo ton nam. Trai gỏi hai lng hỏt i ỏp vi nhau. Dõn Viờm Xỏ
quan nim rng nm no lng khụng c hnh nh vy thỡ trong lng s
xy ra nhiu s bt an, ngi - vt b m, mựa mng tht bỏt, buụn thua
bỏn l, dõn lng cói c nhau, trai gỏi sinh ra tt h nt xu. Vỡ vy m cú
hỏt Quan h.
Truyn thuyt ny a ta lờn mt thi k xa xa hn. Quan nim v
vic cn thit phi t chc cho trai gỏi giao duyờn cu ngi an vt
thnh cũn ph bin trờn nhng min t c nh Vnh Phỳc, Bc Ninh
trong cỏc tc th M Lỳa. Ngi ta cho rng: Cõy ci mun ti tt phi
cú õm dng ho hp. Mun cú õm dng ho hp thỡ trai gỏi phi giao
ho cho mựa mng bt chc. Tớn ngng nụng nghip ny c
thuyt minh bng hin tng Viờm Xỏ ton n, Hoi Bóo ton nam, vỡ
ngy ú nh Thnh Hong Viờm Xỏ l vua b - Mt nhõn vt lng tớnh
va nam va n, t mỡnh cú th ny n sinh sụi.
Nhng truyn thuyt do nhúm Lu Khõm su tm:
+ ễng Tp Viờm Xỏ (Vừ Ging nay Yờn Phong Bc Ninh) cho
bit: Cỏch õy 12 i, cú hai ngi lm quan th v trong triu, mt
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN


8
ngi quờ Dim, mt ngi quờ Bu. Hin nay Dim cũn di tớch
lng m, Bu khụng cũn. Hi lm quan hai ngi cú chi vi nhau, n
khi v hu thỡ giao c kt bn i li, nu lng ai cú vui nh ci xin,
khao lóo thỡ mi c hai h v d. Hi ú, nhõn dõn vn cú hỏt ỳm nhng
t khi hai h ny kt bn thỡ ngi ta em nhng cõu hỏt ỳm vo ca
hỏt trong nhng ngy vui ú. T y lu truyn tc l ny c hi Dim
thỏng 8, hi Bu thỏng 1 ngi ta t hp ngi xung quanh mt ngn ốn
ln ca hỏt v Quan h do ú sinh tờn (hai h nh quan hỏt vi nhau). T
y gi Quan h thay th cho hỏt ỳm.

+ ễng Thanh Bu Sim k: Cỏch õy gn 300 nm Bu Sim cú
trng Bu vinh quy v lng, chiờu dõn lp p. Nhng nm c mựa, nhõn
dõn hỏt ỳm vi nhau, nhng vỡ gn c Trng nờn i tờn hỏt ỳm thnh
Quan h cho thanh lch v chc cng va lũng c Trang.
+ ễng Ngm Chõu Khờ k: Ngy xa cú cụ Tun Khanh gi trai
i hc, kt bn vi Ti Chung. Ti Chung c i thi, cũn Tun Khanh l
n phi v quờ, nhng hai ngi vn gi tỡnh bn c. H i li, chi bi,
ca hỏt, ho th vi nhau. Dn dn lu truyn nhng cõu hỏt ca h gi
l Quan h.
+ Anh Trng Chi Ngi thỡ tht xu, hỏt thỡ tht hay l mt dõn
chi trờn dũng Tiờu Tng v sụng Cu. M Chõu l con quan mờ ging
hỏt ca Trng Chi, cũn Trng Chi tng t M Chõu v nhan sc. Anh
lỏi ũ t ra nhng cõu hỏt Tng t mong nh, nhng cõu hỏt ú
truyn n ngy nay thnh Quan h.
+ C T La Th Cu k: Thi nh Lý cú Lý Cụng Un chy gic
(gic gỡ khụng rừ) qua vựng Bc Ninh. Nhõn dõn ra hỏt ỳm, quõn gic
dng li nghe nờn Lý Cụng Un chy thoỏt. T y hỏt ỳm gi l hỏt
Quan h.
+ Truyn thuyt cho Nguyn ỡnh Phỳc su tm Bũ Sn: Cú mt
cụ gỏi ly ci trờn nỳi Chố, cụ ct ting hỏt: Tay cm bỏn nguyt xờnh
xang - Bao nhiờu cõy c lai hng tay ta, lỳc y chỳa Trnh ang i kinh
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN