Hài kịch - một phạm trù của Mỹ học

Website: Email : Tel : 0918.775.368
Hài kịch - một phạm trù của Mỹ học
Ngay từ thời thơ ấu của nhân loại đã từng biết đến cả nước mắt lẫn tiếng
cười. Con người là một động vật biết cười bởi đó là dấu hiệu của ý thức và tư
duy. Từ đó, hài kịch là một phạm trù của mỹ học mang những đặc điểm bản chất
như sau:
I. Cái hài kịch là một hiện tượng thẩm mỹ khách quan
Các quy luật của đời sống thẩm mỹ rất phong phú, hình thức biểu hiện
của nó rất đa dạng nhưng những diễn biến phức tạp của đời sống thẩm mỹ vẫn
có thể quy về bản chất của con người.
Trước cuộc đời con người thường có:
- Hai thái độ chính trị cơ bản: Đồng tình hoặc phản đối.
- Hai thái độ triết học chủ yếu: Khẳng định hay phủ định.
- Hai mặt tâm lý quan trọng: Yêu và ghét.
- Hai tình cảm thẩm mỹ lớn: Ngợi ca hoặc giễu cợt.
Như vậy, sự giễu cợt là một mặt quan trọng để biểu hiện thái độ sống và
định giá nhân cách con người. Điểm tựa của đời sống thẩm mỹ là cái đẹp. Con
người dựa vào tiêu chuẩn của cái đẹp để định giá đời sống con người và xã hội.
Nhân loại sáng tạo ra văn minh nhưng đồng thời cũng đẻ ra cảnh người bóc lột
người.
Xuất phát từ thực tiễn ấy, con người phải tìm cách khắc phục những lỗi
lầm của mình. Ở phương diện này, về mặt thẩm mỹ, người ta thông qua cái bi
kịch để lấy nước mắt mà dăn đời, dùng hài kịch để qua tiếng cười mà uốn nắn
cuộc sống.
Như vậy, hài kịch có một vai trò quan trọng là dùng tiếng cười để uốn nắn
cuộc sống. Tiếng cười chân chính một mặt tống vào quá khứ, vào thế giới của
những bóng ma tất cả những gì đã lỗi thời và trở thành xấu, và mặt khác khẳng
định cái mới, cái tiến bộ. Cái cười giúp bóc trần tính ươn hèn bên trong của một
hiện tượng nhất định, sự huênh hoang vô bổ của nó nhằm tỏ ra trọng đại nhưng
thực chất hoàn toàn không phải thế.
1

Website: Email : Tel : 0918.775.368
Chúng ta cần phân biệt cái cười sinh học với cái cười thẩm mỹ. Nếu như
cái cười sinh học mang tính tự phát, vô ý thức và ngẫu nhiên thì cái cười thẩm
mỹ mang ý nghĩa tinh thần và nhân văn sâu sắc, góp phần thúc đẩy sự tiến bộ xã
hội.
Nhiệm vụ của cái hài kịch là đi sâu vào những mặt trái của cuộc sống,
phát hiện những gì còn mập mờ, phanh phui nó ra, tống tiễn những gì giả dối, lỗi
thời xuống mồ. Hơn hết, qua đó con người nhằm khẳng định cái đẹp, vun đắp
cho cái mới, cái tiến bộ đâm chồi nảy lộc.
Từ những tiền đề trên chúng ta có thể xác định cái hài kịch về mặt mỹ
học.
Cái hài có cơ sở trong đời sống thực tế nhưng không phải là toàn bộ cái
xấu. Như vậy, chỉ có một bộ phận ma mãnh nhất của cái xấu đã không đành
phận xấu, lại còn tìm cách lọt vào vương quốc của cái đẹp, thậm chí lọt vào rồi
nó còn tìm cách hoành hành ngang ngửa, bắt cái đẹp và mọi người phải công
nhận và sùng bái nó. Chỉ khi cái đẹp tỉnh ra, đủ sức rọi ánh sáng chân lý vạch
trần chân tướng giả mạo của cái xấu, khi đó nhân loại được cười một trận thỏa
thuê.
Một trong những cơ sở của cái hài là cái cũ đã lỗi thời. Chúng thường tìm
cách thổi phồng mình lên, mang mặt nạ để tự bảo tồn, kéo dài sự sống dù không
đáng sống nữa. Vậy là có sự mâu thuẫn giữa bản chất hiện tượng và hình thức
bên ngoài của nó tạo ra tính hài kịch của hiện tượng. Cái hài cũng có thể nằm
trong cái mới. Một hiện tượng mới, tiến bộ trong một giai đoạn lịch sử nhất định
ngay khi nảy sinh vốn đã mang trong mình những dấu ấn của sự mỏi mòn, của
cái cũ và trong một thời gian nhất định vẫn giữ mối liên hệ với cái cũ, mượn ở
cái cũ những thuộc tính nhất định ngay cả hình thức biểu hiện. Những mâu
thuẫn đó bao hàm nhân tố của cái hài kịch. Ví dụ như: giai cấp tư sản trong xã
hội tư sản nảy sinh ở Pháp khoảng cuối thế kỉ XVIII trong tác phẩm của Ban-
dắc và Đô-mi-ê có thế là ví dụ cho cái hài kịch thuộc loại này.
Khi xác định bản chất của cái hài, chúng ta cần chú ý tới thời điểm tạo

nên tình huống bộc lộ bản chất của hiện tượng. Khi mối liên hệ giả tạo giữa cái
2
Website: Email : Tel : 0918.775.368
bộ phận xấu không đành phận xấu mà núp dưới cái đẹp, và mối liên hệ giả tạo
đó đột ngột bị lột trần, đây là thời điểm đáng chú ý nhất của sự khai thác cái hài
kịch về phương diện mỹ học và cũng là kinh nghiệm cho những ai muốn sáng
tác hài kịch.
II. Hài kịch với tính cách là một phương tiện để phát hiện những xung đột,
những mâu thuẫn xã hội, giai cấp, và là hình thái phê phán đặc biệt có cảm
xúc
1. Hài kịch là một phương tiện để phát hiện những xung đột, những mâu
thuẫn xã hội, giai cấp
Cái hái kịnh có liên quan tới trình độ lý tưởng xã hội. Một xã hội quá sơ
khai, các smâu thuẫn xã hội chưa phát triển đầy đủ có thể có cái cười thông
thường chứ chưa có thể nhận thức hài kịch với ý nghĩa mỹ học hoàn chỉnh của
nó. Lý tưởng xã hội là tiêu chuẩn đánh giá bản chất thẩm mỹ của sự vật. Muốn
thực hiện lý tưởng, con người phải biết phát hiện ra mâu thuẫn xung đột. Từ đó,
chúng ta có thể giải quyết và dọn đường cho xã hội phát triển. Đồng thời, nó
mang tính giai cấp sâu sắc, quyết liệt không khoan nhượng.
Như vậy trong hài kịch người ta rất chú ý tới phương diện lịch sử và giai
cấp của đối tượng, phải vạch trần nó ra ánh sáng để con người cảnh giác. Vì thế,
về phương diện lịch sử, đối tượng của hài kịch phải bộc lộ ra ở ba bình diện:
- Về chính trị: nó là cái mất ý nghĩa, cái lỗi thời, cái lạc hậu, cái phản
động.
- Về triết học: nó là mặt trái, là cái phủ định.
- Về mỹ học: nó đối lập với cái đẹp, cái trác tuyệt, bản chất của nó là cái
xấu được ngụy trang một cách khéo léo.
Xem vậy, muốn phát hiện được các hiện tượng lịch sử mang tính hài kịch
là phải dựa vào thuyết xung đột. Các nhà mỹ học trước đây đã có nhiều công lao
tìm kiếm vấn đề này, tiêu biểu như: Aritxtốt thời cổ đại Hy Lạp cho rằng hài

kịch nằm trong mâu thuẫn giữa cái xấu và cái đẹp. I. Kant cuối thế kỷ XVIII lại
tìm thấy cái hài kịch nằm trong mâu thuẫn giữa cái nhỏ nhen và cái cao thượng.
P.Hêghen cho rằng cái hài kịch nằm ở mâu thuẫn giữa hình tượng và ý
3
Website: Email : Tel : 0918.775.368
niệm..vv.. Như vậy, phát hiện quan trọng của các nhà mỹ học trước Mác là đã
nhận thấy cái hài kịch chứa đựng ở các mặt đối lập của các hiện tượng xã hội, do
đó nó có tính khách quan. Song, mặt chủ quan của con người ở đây có vai trò rất
to lớn, thể hiện ở chỗ con người biết cách phát hiện ra những mặt đối lập của
hiện tượng.
Những hình thái biểu hiện cụ thể của mâu thuẫn hài kịch rất đa dạng như:
mâu thuẫn giữa hình thức và nội dung, tình trạng mục đích không phù hợp với
biện pháp thực hiện, mâu thuẫn giữa hành động và kết quả của hành động, tình
trạng đối lập giữa cái cũ và cái mới, tình trạng không ăn khớp giữa bản chất
nghèo nàn bên trong của một hiện tượng và tham vọng của hiện tượng này tự
gán ghép cho nó một ý nghĩa trọng đại, mâu thuẫn giữa nguyên nhân và kết
quả..vv…Mâu thuẫn giữa hoàn cảnh của cuộc sống và lô-gic của hành động của
con người là một trong những nguồn gốc của hài kịch.
Ngoài thuyết xung đột, mâu thuẫn, phạm vi của cái hài kịch còn được mở
rộng hơn nhiều. Chỉ bó hẹp trong phạm vi của cái mâu thuẫn, xung đột, chúng ta
không thể nắm bắt hết được bản chất cái hài kịch. Bởi vì, trong cuộc sống cái
hài kịch còn nằm trong cái mới, cái tiến bộ đang lên. Đó là trường hợp cái mới
mang theo những tỳ vết; nghĩa là khi nảy sinh, nó có dấu hiệu không đầy đủ,
thiếu hợp lý, cần uốn nắn kịp thời cho tốt hơn. Ở đây, cái hài kịch chỉ ra những
thiếu sót của cái mới, chỉ ra những tỳ vết bên cạnh mặt lành mạnh của nó buộc
nó phải hoàn thiện hơn, do đó đẹp hơn.
Bên cạnh nhiệm vụ đánh địch, uốn nắn sửa chữa những sai lầm, hài kịch
còn có nhiệm vụ góp phần mài sắc cảm thụ tinh tế cho con người. Trường hợp
này, tiếng cười có tính chất nhẹ nàng, lành mạnh thậm chí mang tính bong đùa,
nhưng vẫn ẩn sâu một ý định kín đáo qua việc góp phần miêu tả thế giới tươi vui

của con người. Thế giới đó tốt đẹp về bản chất nhưng có chút gì đó không đúng
chỗ. Cái thế giới của sự hiểu lầm, có điểm suyết những nét không tinh anh, thậm
chí khờ khạo bỗng sinh động hẳn lên, hoàn chỉnh thêm lên bởi sự bỗng nhận ra
qua tiếng cười vui vẻ. Tất cả các hiên tượng này được phát hiện không phải do
4
Website: Email : Tel : 0918.775.368
xung đột, mâu thuẫn, mà do nhiệm vụ làm sắc thêm, nhậy bén thêm cảm thụ tinh
tế cho con người.
2. Cái hài kịch là hình thái phê phán đặc biết có cảm xúc
Cái hài kịch là một hình thái phê phán thẩm mỹ. Nó phủ định dứt khoát
một hiện tượng bằng cách khẳng định một lý tưởng không biểu hiện chút nào
qua hiện tượng bị chế giễu; và ngược lại cái hài kịch có thể khẳng định một hiện
tượng bằng cách giúp đỡ nó phát triển tốt đẹp, thanh toán những khuyết điểm sai
lầm để đi gần tới lý tưởng.
Hễ xã hội bắt đầu cười nhạo một điều gì, thì xã hội thường tìm cách uốn
nắn lại điều đó, hoặc tiêu hủy nó. Cái cười càng giòn giã bao nhiêu thì sức công
phá của nó càng ghê gớm bấy nhiêu, sức phê phán, huỷ diệt của nó càng quyết
liệt bấy nhiêu. Thông qua tiếng cười để phê phán những thói hư tật xấu, vạch
trần những mâu thuẫn, xung đột đang còn giấu mặt ra trước dư luận để con
người kịp thời xử trí. Qua đó, xã hội ngày càng tốt đẹp hơn, và tiến gần tới lý
tưởng hơn.
Tiếng cười có lúc mang sắc thái nhẹ nhàng nhưng có lúc lại sâu sắc, quyết
liệt. Mũi nhọn của hài kịch chĩa thẳng vào kẻ thù của lịch sử, chống cái ác, chỉ ra
thói ươn hèn của con người. Qua đó, nó tiếp sức cho con người, chuẩn bị cho sự
thắng lợi toàn diện của con người trước sự cản trở của hoàn cảnh.
III. Tính dân tộc của cái hài kịch
Phải thừa nhận các hiện tượng thẩm mỹ là các hiện tượng có tính phổ
biến. Nhiều nhà lý luận gọi đó là tính toàn nhân loại. Nhờ ở cùng bình diện con
người và cùng phát triển theo những quy luật cơ bản của xã hội loài người, các
dân tộc đi đến hình thành một số quan niệm chung về bản chất của các hiện

tượng hài kịch: họ cùng chế giễu thói hà tiện, sự ngu ngốc, sự tráo trở, tính tham
lam, hành động độc ác..vv…
Nhưng mặt khác, những biện pháp và phương tiện để cười nhạo, những
cách so sánh hài kịch có thể rất khác nhau, vì chúng bao giờ cúng gắn liền với
những đặc điểm trong nếp sống, truyền thống dân tộc, với tính đặc thù của nền
văn hoá dân tộc.
5