Giai thoại văn học Việt Nam

VÙN HỔC CƯÍ CÊÅN ÀẨI VIÏÅT NAM
GIAI THOẨI
VÙN HỔC VIÏÅT NAM

HOÂNG NGỔC PHẤCH
KIÏÌU THU HOẨCH
Sûu têìm biïn soẩn
(In lêìn thûá tû, cố sûãa chûäa)
NHÂ XËT BẪN VØN HỔC
HÂ NƯÅI - 2000
LÚÂI NHÂ XËT BẪN
GIAI THOẨI vùn hổc lâ nhûäng giai thoẩi nối riïng vïì
cấc nhâ vùn, nhâ thú, nhûäng nhên vêåt cố tïn tíi trong xậ
hưåi hóåc àưng àẫo nhûäng ngûúâi u thđch thú vùn vâ sấng
tấc thú vùn nối chung. Nhû vêåy giai thoẩi vùn hổc lâ mưåt
loẩi vùn chûúng vûâa cố tđnh chêët bấc hổc, lẩi vûâa cố tđnh
chêët truìn miïång mang trong cưët cấch ca nố nhiïìu nết
dên tưåc àưåc àấo àêìy sûác hêëp dêỵn.
Nùm 1965, Nhâ xët bẫn Vùn hổc àậ cho ra mù’t bẩn
àổc trïn miïìn Bù’c cën “Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam” do
Hoâng Ngổc Phấch - Kiïìu Thu Hoẩch biïn soẩn vâ Trêìn
Thanh Mai giúái thiïåu. Sấch in lêìn àêìu vúái sưë lûúång 3.600
cën, ra àúâi chûa àûúåc bao lêu, àậ cố nhûäng kiïën trong
vâ ngoâi nûúác àïì cêåp àïën viïåc cho nố àûúåc tấi bẫn. Ngây
nay àïí àấp ûáng lông mong mỗi êëy, Nhâ xët bẫn lêìn nây
cho tấi bẫn cën “Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam” vúái mc
àđch cung cêëp cho cấc bẩn mưåt tâi liïåu vùn hổc gổn nhể,
xc tđch, bao gưìm nhûäng giai thoẩi chổn lổc bưí đch vâ hêëp
dêỵn. Cng vúái mc àđch trïn, ngoâi viïåc lûúåc ài mưåt sưë
giai thoẩi, chng tưi ch trûúng khưng in lẩi phêìn giúái
thiïåu àêìu sấch vâ phêìn sấch bấo tham khẫo.

NHÂ XËT BẪN VĂN HỔC

BẤC LẤI ÀÔ HAY CHÛÄ
Àúâi vua Lï Àẩi Hânh (980 - 1005) cố sû Àưỵ Thån lâ
ngûúâi hổc rưång thú hay, am hiïíu viïåc àúâi, gip dêåp nhâ
vua cố cưng lao lúán, nhûng mưỵi lêìn nhâ vua àõnh phong
chûác cho thò sû àïìu khưng nhêån. Vò thïë, Lï Àẩi Hânh
câng kđnh trổng, nhâ vua thûúâng chó gổi lâ Àưỵ phấp sû
chûá khưng gổi tïn thêåt.
Khoẫng nùm Thiïn Phc thûá tấm (987), vua nhâ Tưëng
sai qëc tûã giấm bấc sơ lâ L Giấc sang sûá Viïåt Nam. Vua
Lï Àẩi Hânh bên sai sûá Thån giẫ lâm ngûúâi chêo àô ra
àốn sûá úã bïn búâ sưng Sấch Giang
(1)
, L Giấc vưën lâ mưåt
tay sđnh thú khi ngưìi àô nhên trưng thêëy xa xa trïn mùåt
nûúác cố hai con ngưỵng trúâi, liïìn ngêm hai cêu thú rùçng:
Nga nga lûúäng nga nga,
Ngûúäng diïån hûúáng thiïn nha
Dõch:
Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 5

(1) Sấch Giang: thåc vng Nam Sấch, Hẫi Dûúng.
Ngưỵng ngưỵng hai con ngưỵng
Chên trúâi nghïín cưí trưng.
Sû Thån nghe xong tay vêỵn chêo nhõp nhâng, miïång
tûúi tù’n nưëi vêìn ngêm tiïëp hai cêu cho thânh mưåt bâi tûá
tuåt:
Bẩch mao phư lc thy
Hưìng trẩo bậi thanh ba.

(1)
Dõch:
Lưng trù’ng phúi nûúác biïëc,
Sống xanh qåy chêo hưìng.
Thêëy mưåt tay lấi àô mâ cng hay chûä nhû vêåy, L Giấc
hïët sûác kinh ngẩc vâ cẫm phc.
HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 6

(1) Bâi nây ngun gưëc úã bâi thú “Vơnh nga” ca Lẩc Tên vûúng nhâ
thú àúâi Àûúâng lâm lc 10 tíi.
Nga, nga, nga!
Khc hẩng hûúáng thiïn ca
Bẩch mao ph lc thy,
Hưìng chûúãng bất thanh ba,
(Nghơa tûúng tûå nhû trïn)
ÚÃ àêy L Giấc cng nhû Àưỵ Thån àïìu chó lâ ngêm lẩi bâi thú
ca Lẩc Tên vûúng, chûá khưng phẫi lâ tûå sấng tấc ra. Song nhû
vêåy cng khưng hẩi gò àïën àưì ca ngûúâi kïí thoẩi: “Mưåt tay lấi
àô mâ cng hổc rưång àïën thïë, à biïët nûúác Nam cố lù’m ngûúâi
tâi” Xët xûá bâi thú xin xem Toân Àûúâng thi ca Trung Hoa thû
cc xët bẫn. Thûúång Hẫi 1960 - quín 79. tr.864.
Vïì sau, vua nhâ Tưëng côn sai L Giấc sang sûá Giao
Chêu mưåt lêìn nûäa. Lc vïì, L Giấc cố tùång sû Thån mưåt
bâi thú lûu biïåt trong àố cố hai cêu:
Thiïn ngoẩi hûäu thiïn ûng viïỵn chiïëu,
Khï àâm ba tơnh kiïën thiïìm thu,
(Ngoâi trúâi côn cố trúâi nïn chiïëu,
Sống lùång khe àêìm rổi mẫnh thu)
(1)
Sû Thån àûa bâi thú cho Lï Àẩi Hânh. Vua triïåu sû

Khng Viïåt
(2)
vâo giẫi thđch hưå. Khng Viïåt nối: “Àêy lâ
sûá Trung Hoa tỗ kđnh trổng bïå hẩ cng ngang vúái hoâng
àïë ca ưng ta”. Vua hâi lông lù’m, liïìn sai sû Khng Viïåt
lâm mưåt bâi ca tiïỵn L Giấc. Bâi ca lâm theo àiïåu “Tưëng
vûúng lang qui” nhû sau:
Trûúâng quang phong hẫo cêím phâm trûúng,
Giao vổng thêìn tiïn phc àïë hûúng
Vẩn trng sún thy thiïåp thûúng lûúng
Cûãu thiïn qui lưå trûúâng,
Nhên tònh thẫm thiïët, àưët ly thûúng.
Phan luën sûá tònh lang,
Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 7

(1) Xem toân vùn bâi thú úã phêìn Tiïíu lån.
(2) Sû Khng Viïåt tïn thêåt lâ Ngư Chên Lûu, qụ úã lâng Cất Lúåi,
qån Thûúâng Lẩc (chûa rộ nay thåc núi nâo) sinh nùm 959, mêët
nùm 1041. Vua Lï Àẩi Hânh ban hiïåu lâ Khng Viïåt àẩi sû,
phâm
cấc viïåc qn qëc trổng sûå àïìu àem bân lån vúái nhâ
sû.
Nguån tûúng thêm võ Nam cûúng,
Phên minh bấo ngậ hoâng.
Dõch:
Trúâi lẩnh giố tưët cấnh bìm trûúng,
Ngi ngống ngûúâi tiïn lẩi àïë hûúng.
Mn trng non nûúác sống mïnh mang.
Chđn trúâi thùm thùèm dùåm trûúâng.
Nhòn chến biïåt ly tònh thẫm thûúng.

Vin xe sûá lông vêën vûúng,
Xin àem thêm vò Nam cûúng;
Phên minh bấo thấnh hoâng.
BÕ TRỐI VÊỴN LÂM THÚ
Theo truìn thuët, L Cưng ín
(1)
ngûúâi lâng Cưí
Phấp, ph Tûâ Sún, tónh Bù’c Ninh (nay thåc Hâ Bù’c) lâ
mưåt nhên vêåt khấ k dõ.
Tûúng truìn ưng khưng cố cha; bâ mể lâ Phẩm Thõ
Nhên ài chúi cha Tiïu Sún, úã ph Tûâ Sún, Bù’c Ninh,
nùçm mưång thêëy ài lẩi vúái thêìn nhên rưìi vïì cố thai mâ sinh
HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 8

(1) Lâm vua tûâ 1005 àïën 1009.
ra ưng. Nhûng cố thuët lẩi nối Phẩm Thõ lâ mưåt bâ gốa
chưìng àïën lâm thụ úã cha Cưí Phấp, ngûúâi tr trò cha êëy
lâ sû L Khấnh Vùn “ài lẩi” vúái bâ, àïën khi bâ th thai
thò àíi bâ ài núi khấc. Àïën ngây sinh àễ, bâ Phẩm Thõ
bổc con trong manh ấo c rưìi mang bỗ ngoâi cûãa tam quan
cha Cưí Phấp, L Khấnh Vùn nghe tiïëng trễ khốc bên ra
nhùåt àem vâo ni vâ àùåt tïn lâ L Cưng ín. Bêëy giúâ cố
cêu ca dao cố chêm chổc nhể nhâng L Khấnh Vùn nhû
sau:
Con ai àem bỗ cha nây,
Nam mư di phêåt con thêìy, thêìy ni.
Cưng ín lâ mưåt ch bế khưi ngư, rù’n rỗi vâ rêët thưng
minh, nïn àûúåc bưë ni u q vâ chùm sốc dẩy dưỵ. Lc
Cưng ín lïn sấu tíi hổc àậ tinh thưng mâ tđnh lẩi hay
tinh nghõch. Mưåt hưm, nhâ sû sai Cưng ín àem oẫn lïn

cha cng Hưå phấp, ch bế liïìn khoết oẫn ùn trûúác. Àïën
àïm, Hưå phấp bấo mưång cho sû biïët. Sấng hưm sau, sû gổi
Cưng ín lïn mù’ng. Ch bế tûác lù’m, lïn cha àấnh cho
Hưå phấp ba cùèng tay, rưìi viïët vâo sau lûng pho tûúång mêëy
chûä: “Àưì tam thiïn l” (àây ba ngân dùåm). Àïm hưm àố,
nhâ sû lẩi thêëy Hưå phấp àïën, mùåt óu xòu, ngỗ lúâi tûâ biïåt:
“Hoâng àïë àậ àây tưi ài xa, xin cố lúâi châo ưng”. Sấng hưm
sau, nhâ sû lïn xem pho tûúång Hưå phấp thêëy sau lûng quẫ
cố mêëy chûä “àưì tam thiïn l” thêåt. Nhâ sû bên sai tiïíu lêëy
nûúác rûãa, nhûng khưng sao rûãa sẩch. Sau phẫi bẫo Cưng
Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 9

ín vâo rûãa thò ch bế chó lêëy ngốn tay xoa xoa lâ sẩch
ngay.
Khi ín àậ húi lúán, L Khấnh Vùn thêëy àïí úã cha
mònh khưng tiïån, bên gûãi sang cha Tiïu Sún nhúâ sû Vẩn
Hẩnh dẩy bẫo. Vẩn Hẩnh lâ em råt Khấnh Vùn mưåt nhâ
sû cố tâi vùn hổc vâ cố cẫ tâi kinh ln. ÚÃ àêy Cưng ín
vêỵn khưng àưíi tđnh nïët xûa, vêỵn hổc đt chúi nhiïìu. Mưåt
hưm Cưng ín trưën hổc, bõ Vẩn Hẩnh trối lẩi cẫ àïm úã
tam quan. Canh khuya mỵi àưët khưng ng àûúåc, Cưng
ín tûác cẫnh ngêm bưën cêu thú rùçng:
Thiïn vi khêm chêím, àõa võ chiïn,
Nhêåt nguåt àưìng song àưëi ngậ miïn
Dẩ thêm bêët cẫm trâng thên tc,
Chó khng sún hâ xậ tù’c àiïn.
Dõch:
Trúâi lâm mân gưëi àêët lâm chiïn,
Nhêåt nguåt cng ta mưåt giêëc n.
Àïm khuya chùèng dấm dang chên dỵi

Chó súå sún hâ xậ tù’c nghiïng.
Vẩn Hẩnh nghe thú cho lâ Cưng ín cố khđ tûúång àïë
vûúng, rêët mûâng, tûâ àố ra cưng dẩy dưỵ vâ lo toan cho Cưng
ín nïn nghiïåp lúán. Nhâ sû “tc trđ àa mûu” êëy àûa àûúåc
Cưng ín vâo lâm quan trong triïìu. Khưng bao lêu, nhúâ
tâi trđ ca mònh, L Cưng ín thùng lïn àïën chûác Tẫ thên
vïå àiïån tiïìn chó huy sûá lâ mưåt àõa võ cêån thêìn cûåc to lc
HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 10

bêëy giúâ. Khi Lï Long Àơnh (Ngổa triïìu) chïët (1009), nhêån
thêëy lông dên rêët oấn ghết nhâ Lï vò nhûäng tưåi ấc ca
Ngổa triïìu. Sû Vẩn Hẩnh cng vúái bổn Àâo Cam Mưåc bên
mûu thay àưíi triïìu àẩi, tưn L Cưng ín lïn lâm vua.
Nhâ L bù’t àêìu tûâ àêëy.
NAM QËC SÚN HÂ NAM ÀÏË CÛ
L Thûúâng Kiïåt, ngûúâi phûúâng Thấi Hôa, Thùng Long,
sinh nùm 1036, mêët nùm 1105, lâm quan àïën Thấi y, lâ
ngûúâi vùn vộ kiïm toân.
Àúâi L Nhên Tưng (1072 - 1127), qn Tưëng sang xêm
lûúåc nûúác ta. Vua sai L Thûúâng Kiïåt àem qn cûå àõch.
L Thûúâng Kiïåt hẩ lïånh cho dên úã phđa bù’c sưng Nhû
Nguåt (tûác lâ sưng Cêìu ngây nay) di cû sang phđa nam
àïí trấnh sûå khng bưë ca giùåc, rưìi lêåp doanh trẩi úã phđa
nam sưng àïí chưëng giûä. Qn hai bïn cêìm cûå hâng thấng.
Qn giùåc thïë mẩnh nhûng mêëy lêìn vûúåt sưng àïìu bõ
àấnh lui. Tuy vêåy, qn ta cng dêìn dêìn nng thïë. Tònh
trẩng hïët sûác khêín cêëp.
Àïí cưí v qn sơ, L Thûúâng Kiïåt bên nghơ ra mưåt kïë.
Ưng lâm mưåt bâi thú tûá tuåt, àang àïm sai ngûúâi bđ mêåt
Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 11

vâo àïìn thúâ thấnh Tam Giang
(1)
ngêm vang lïn. Bâi thú
nhû sau:
Nam qëc sún hâ Nam àïë cû,
Tiïåt nhiïn àõnh phêån tẩi thiïn thû.
Nhû hâ nghõch lưỵ lai xêm phẩm,
Nhûä àùèng hânh khan th bẩi hû.
Dõch:
Nûúác Nam vưën ca vua Nam,
Sấch trúâi kia àậ rộ râng à
õnh phên
Giùåc cìng sao dấm lêën xêm.
L bay rưìi sệ chëc phêìn bẩi vong.
Thïë lâ tûâ hưm sau, bâi thú àûúåc truìn tng trong toân
qn, vâ ngûúâi ngûúâi àưìn àẩi lâ thêìn àậ lâm ra bâi thú àố
àïí bấo trûúác viïåc qn giùåc têët bẩi, qn ta têët thù’ng. Do
àố, lông tin tûúãng vâo thù’ng lúåi cëi cng àûúåc cng cưë.
Qn sơ ai nêëy hùm húã tiïën lïn phđa trûúác àïí giïët giùåc.
Khđ thïë àậ hùng, L Thûúâng Kiïåt bên múã cåc tiïën cưng,
HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 12

(1) Thấnh Tam Giang: hai anh em Trûúng Hưìng, Trûúng Hất, tûúáng
ca Triïåu Quang Phc àậ tûâng gip Triïåu Quang Phc khấng
chiïën chưëng giùåc Lûúng (thïë k thûá VI. Nhiïìu àïìn thúâ hai võ àûúåc
dûång úã chưỵ húåp lûu ba con sưng Cêìu, sưng Thûúng vâ sưng Lc
Nam; vò vêåy ngûúâi ta quen gổi anh em hổ Trûúng lâ thấnh Tam
Giang (ba sưng).
àấnh cho giùåc Tưëng àẩi bẩi, phẫi cêìu hôa vâ rt vïì nûúác.

(1)
LAN PHU NHÊN
Vua L Thấnh Tưng (1054 - 1072), tïn thûåc lâ Nhêåt
Tưn, àậ 40 tíi mâ khưng cố con, nïn hïët sûác lo lù’ng cho
viïåc kïë võ sau nây. Theo lúâi khun ca cấc quan, vua ài
cêìu tûå úã cha Siïu Loẩi, lâng Thưí Lưỵi, huån Vùn Giang,
tónh Hûng n. Nghe vua àïën, dên lâng àưí xư ra àûáng
xem àêìy àûúâng; duy chó cố mưåt ngûúâi con gấi cù’t cỗ, thêëy
kiïåu vua ài qua, vêỵn cûá àûáng dûåa vâo gưëc mưåt cêy lan, úã
trïn mưåt cấi àưìi vù’ng, chûá khưng thêm chẩy ra xem. Vua
ngưìi trïn kiïåu trưng thêëy lêëy lâm lẩ, truìn gổi lẩi hỗi,
ngûúâi con gấi ûáng àưëi trưi chẫy mẩch lẩc, khưng cố vễ gò
lâ lëng cëng súå hậi. Qua cêu chuån, vua L hïët sûác
ch àïën giổng nối thanh thoất nhû tiïëng chng ca cư
ta, vâ khi vua tỗ lúâi khen, thò nâng móm cûúâi mâ hất mưåt
cêu hất nhû sau:
Ngûúâi thanh thò tiïëng cng thanh,
Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 13

(1) Nùm 1072.
Chng kïu àấnh úã gốc àònh cng kïu.
L Nhêåt Tưn rêët lêëy lâm vûâa lông, àûa nâng vïì cung,
phong lâ Lan phu nhên ( Lan: tûåa cêy lan). Àûúåc đt
lêu, Lan phu nhên cố thai, sinh ra mưåt trai khưi ngư
tën t: àố lâ thấi tûã Cân Àûác, sau nây sệ trúã thânh vua
L Nhên Tưng (1072 - 1127), mưåt trong nhûäng võ vua lúán
ca nhâ L.
CHÛÚNG DÛÚNG - HÂM TÛÃ
Trêìn Quang Khẫi lâ con thûá vua Trêìn Thấi Tưng, ngûúâi
lâng Tûác Mùåc, huån M Lưåc, tónh Nam Àõnh, sinh nùm

1241, mêët nùm 1294. Ưng lâ ngûúâi hổc rưång vâ thưng hiïíu
nhiïìu thûá tiïëng, tâi kiïm vùn vộ, cố cưng lúán trong viïåc
phấ qn Ngun úã àúâi Trêìn.
Khoẫng cëi nùm Giấp thên (1284), trûúác sûác têën cưng
ưì ẩt ca qn xêm lûúåc nhâ Ngun dûúái quìn tưíng chó
huy ca Thoất Hoan, qn ta thua liïn tiïëp trêån nây àïën
trêån khấc, cëi cng phẫi bỗ kinh àư Thùng Long cho giùåc
chiïëm àống. Tiïët chïë thưëng lơnh toân qn lâ Hûng Àẩo
Vûúng Trêìn Qëc Tën àûa vua chẩy vïì Thanh Hốa, vâ
sù’p xïëp viïåc khấng chiïën chưëng ngoẩi xêm.
HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 14

Ma xn nùm sau, ÊËt dêåu (1285), àẩo qn Ngun do
Toa Àư thưëng lơnh ài àûúâng Chiïm Thânh tiïën ra àõnh
àấnh chiïëm àêët Nghïå An, nhûng àûúåc thûúång tûúáng Trêìn
Quang Khẫi chưëng giûä rêët vûäng, Toa Àư khưng àấnh nưíi,
lẩi thïm lûúng thûåc ngây mưåt cẩn dêìn, Toa Àư bên bân
vúái Ư Mậ Nhi dêỵn qn xëng thuìn vûúåt bïí ra Bù’c àïí
húåp binh vúái Thoất Hoan. Àûúåc tin êëy, Trêìn Quang Khẫi
phi bấo ra Thanh Hốa cho Trêìn Hûng Àẩo biïët. Hûng Àẩo
liïìn sai Chiïu vùn vûúng Trêìn Nhêåt Dåt àem qn ra
àốn àûúâng àấnh Toa Àư úã vng Hẫi Dûúng vâ cho Trêìn
Quang Khẫi mang mưåt àẩo qn thûá hai kếo thùèng ra
Thùng Long, chúâ lc nâo Trêìn Nhêåt Dåt diïåt xong qn
Toa Àư thò cng húåp binh àấnh p Thùng Long.
Quẫ nhiïn thấng tû nùm êëy (ÊËt dêåu) qn Trêìn Nhêåt
Dåt gùåp àoân chiïën thuìn ca Toa Àư úã bïën Hâm Tûã
(thåc huån Àưng An, tónh Hûng n). Qn ta àấnh rêët
hùng, Toa Àư tûã trêån, Ư Mậ Nhi trưën lïn mưåt chiïëc thuìn
con chẩy thoất.

Trêìn Quang Khẫi àûúåc tin àẩi thù’ng, liïìn chia qn
mưåt mùåt àấnh chiïën thuìn ca Thoất Hoan úã bïën Chûúng
Dûúng, mùåt khấc bưí vêy Thùng Long vâ giẫi phống àûúåc
kinh àư. Qn Thoất Hoan chẩy trưëi chïët sang àûúåc sưng
Hưìng vâ cưë giûä àêët Kinh Bù’c (Bù’c Ninh).
Trêìn Quang Khẫi kếo qn vâo thânh múã tiïåc khao
qn. Giûäa lc cêët chến vui vễ, cấc tûúáng sơ àïì nghõ
Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 15

thûúång tûúáng ngêm mưåt bâi thú. Trêìn Quang Khẫi tay
bûng chến rûúåu, ûáng khêíu ngêm rùçng:
Àoẩt sấo Chûúng Dûúng àưå,
Cêìm hưì Hâm Tûã quan.
Thấi bònh tu nưỵ lûåc,
Vẩn cưí thûã giang san.
Dõch:
Chûúng Dûúng cûúáp giấo giùåc,
Hâm Tûã bù’t qn th.
Thấi bònh nïn gù’ng sûác,
Non nûúác vêỵn nghòn thu.
TRẨNG NGUN VÏÌ HỔC LÏỴ
Nguỵn Hiïìn qụ úã lâng Hâ Dûúng, huån Thûúång
Ngun, tónh Nam Àõnh, àưỵ th khoa nùm Bđnh Ngổ
(1246) àúâi Trêìn Thấi Tưng, àïën nùm sau thi àònh àưỵ trẩng
ngun.
Hiïìn vưën thưng minh, lc sấu, bẫy tíi theo hổc mưåt
nhâ sû úã cha lâng, mưỵi ngây sû cho hổc hai mûúi trang
sấch, Hiïìn chó àổc qua lâ thåc. Nùm mûúâi mưåt tíi Hiïìn
àậ nưíi tiïëng lâ thêìn àưìng. Lc àưỵ trẩng múái mûúâi hai tíi.
HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 16

Khi vâo ra mù’t vua, vua thêëy bế ló’t chó’t mâ ùn nối lẩi
hâm hưì, chûa cố phếp tù’c gò cẫ, bên bù’t vïì hổc lïỵ ba nùm
rưìi sệ bưí dng lâm quan.
Trẩng vïì àûúåc đt lêu thò cố sûá nhâ Ngun sang, sûá àûa
ra mưåt bâi thú ng ngưn àïí thûã nhên tâi nûúác Nam:
Lûúäng nhêåt bònh àêìu nhêåt,
Tûá sún àiïn àẫo sún.
Lûúäng vûúng tranh nhêët qëc,
Tûá khêíu tung hoânh gian.
Nghơa lâ:
Hai mùåt trúâi, mùåt trúâi bùçng àêìu,
Bưën trấi ni, trấi ni àiïn àẫo.
Hai ưng vua tranh nhau mưåt nûúác,
Bưën cấi miïång úã trong khoẫng dổc ngang.
Thêåt lâ k qúåc, cẫ triïìu àònh àïìu chõu, khưng ai hiïíu
ra sao cẫ. Cố ngûúâi têu vua thûã cho múâi trẩng Hiïìn àïën
hỗi xem. Vua àânh phẫi y lúâi.
Khi sûá nhâ vua túái lâng trẩng, gùåp mưåt thùçng bế àang
àa nghõch úã àêìu lâng liïìn hỗi thùm vâo nhâ Hiïìn, nhûng
thùçng bế cûá lâm thinh chùèng nối chùèng rùçng. Sûá bûåc mònh
lẩi nhên thêëy thùçng bế cố vễ ngưå nghơnh, bên àổc mưåt cêu
rùçng:
- Tûå lâ chûä, cêët giùçng àêìu, tûã lâ con, con ai con êëy?
Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 17

Thùçng bế thêëy sûá trïu chổc bêëy giúâ múái chõu múã miïång;
nhûng khưng phẫi àïí trỗ nhâ Hiïìn mâ àïí àưëi lẩi nhû sau:
- Vu lâ chûng, bỗ ngang lûng, àinh lâ àûáa, àûáa nâo àûáa
nây?

Àưëi xong chẩy biïën. Nghe cêu àưëi xûúåc mâ tâi tònh, sûá
àoấn chù’c àố lâ trẩng Hiïìn, liïìn theo ht vâo nhâ. Túái
sên, thêëy trẩng àang àûáng trong bïëp, sûá lẩi àổc trïu mưåt
cêu nûäa:
- Ngư vùn qn tûã viïën bâo tr, hâ tu mõ tấo?
(Ta nghe ngûúâi qn tûã thûúâng lấnh xa núi bïëp nc, sao
lẩi ài nõnh ưng bïëp?)
Nhûng trẩng àêu chõu lếp, biïån bẩch ngay:
- Ngậ bẫn hûäu quan cû àónh nẩi, khẫ tẩm àiïìu canh!
(Ta vưën lâ chûác quan vâo hâng tïí tûúáng, nhûng hậy tẩm
nïm canh!)
(1)
Sûá triïìu àònh khêm phc vư cng, liïìn múâi ngay trẩng
vïì kinh àïí hỗi bâi thú kia.
Song múâi mậi mâ trẩng cng chùèng ài, nối rùçng:
- “Trûúác vua bẫo ta khưng biïët lïỵ phếp, nay chđnh nhâ
vua cng khưng biïët lïỵ phếp!” Thò ra trong lc vưåi vâng sûá
HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 18

(1) Àiïìu canh: nïm canh, cố nghơa bống lâ lâm tïí tûúáng, do cêu ca
vua Cao Tưn nhâ Thûúng nối vúái Phố Duåt, lc cûã Duåt lâm tïí
tûúáng.
àậ qụn cẫ nghi thûác. Sau phẫi mang xe ngûåa, nghi
trûúång àïën àốn thêåt long trổng, trẩng múái chõu ài cho.
Túái triïìu, vua àem bâi thú ng ngưn ca sûá nhâ Ngun
ra hỗi. Trẩng Hiïìn liïëc mù’t qua rưìi giẫng rùçng àố lâ chûä
àiïìn. Thò ra bâi thú êëy phẫi hiïíu lâ:
Hai nhêåt bùçng àêìu àïí sống hâng,
Bưën sún xấo lưån dổc cng ngang.
Hai vûúng nghiïng ngûãa lo tranh nûúác,

Bưën khêíu liïìn nhau ghếp vûäng vâng.
Lc bêëy giúâ vua quan múái vúä nhệ, cẫ triïìu àònh ai cng
phc trẩng, vâ khi àûa cêu trẫ lúâi lẩi cho sûá nhâ Ngun,
sûá cng hoẫng hưìn khưng côn dấm lïn mùåt nûäa.
TO ÀÊÌU MÂ DẨI
Hưìi múái lïn bẫy tíi, trẩng Hiïìn thûúâng hay chúi nùån
àêët vúái bổn trễ con.
Mưåt lêìn trẩng nùån con voi àêët, rưìi lêëy bưën con cua àïí
vâo bưën chên, lêëy àóa lâm vôi, lêëy bûúám lâm tai thânh ra
voi àêët mâ cng cûã àưång àûúåc, khiïën bổn trễ vui thđch reo
hô êìm ơ. Chúåt mưåt ưng quan ài qua àûáng lẩi xem vâ hỗi
Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 19

chuån Hiïìn. Thêëy Hiïìn khếo lếo lẩi lấu lónh, ưng quan
liïìn àổc búän mưåt cêu:
Àưìng tûã ng lc nhên, vư nhû nhơ xẫo!
Nghơa lâ:
Bổn trễ nùm sấu àûáa, khưng àûáa nâo khếo
bùçng mây.
Trẩng thêëy vêåy, hỗi ưng quan rùçng: “Trûúác hïët xin ưng
cho biïët ưng lâm chûác quan gò?”. Quan nối: “Ta lâ quan
thấi th ùn lûúng hai ngân hưåc”. Thêëy quan cố khoe
khoang, Hiïìn liïìn àổc rùçng:
Thấi th nhõ thiïn thẩch, mẩc nhûúåc cưng
Nghơa lâ:
Quan thấi th ùn lûúng hai ngân hưåc,
chùèng ai bùçng ưng.
Quan cûúâi bẫo: “Àưëi côn thiïëu mưåt chûä!” Hiïìn nâi cho
tiïìn rưìi sệ àưëi nưët. Quan cho tiïìn xong, Hiïìn liïìn bưí sung
rùçng:

Thấi th nhõ thiïn thẩch, mẩc nhûúåc
cưng liïm
Nghơa lâ:
Quan thấi th ùn lûúng hai ngân hưåc,
chùèng ai liïm bùçng ưng.
Quan chõu lâ giỗi, nhûng vui miïång hỗi thïm:
- Thïë nïëu ta khưng cho tiïìn, thò ch àưëi chûä gò?
HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 20

Hiïìn trẫ lúâi:
- Khố gò? Nïëu ưng khưng cho tiïìn thò tưi chó viïåc àiïìn
chûä “tham” vâo thưi.
Quan biïët thùçng bế lấu cấ, àânh phẫi bỗ ài khưng dấm
trïu chổc gò nûäa, kễo lẩi mang tiïëng “to àêìu mâ dẩi”!
NƯỴI OAN CA NHÂ SÛ
Huìn Quang tưn giẫ tïn thûåc lâ L Àẩo Tấi, qụ úã
lâng Vẩn Tẫi, huån Gia Àõnh (Gia Bònh), tónh Bù’c Ninh
sinh nùm 1254, mêët nùm 1334. Nùm 19 tíi, àưỵ khoa tam
giấo àúâi vua Trêìn Thấnh Tưng
(1)
. Nùm 1317 sû Phấp Loa
lc sù’p lêm chung àem bất ca Àiïìu ngûå giấc hoâng
(tûác Trêìn Nhên Tưng) àậ truìn cho mònh mâ truìn lẩi
cho L Àẩo Tấi. Tûâ àố L àûúåc gổi lâ Huìn Quang tưn
giẫ, vïì tu úã ni n Tûã vâ trúã thânh võ tưí thûá ba ca phấi
Trc Lêm (tưí thûá nhêët lâ Trêìn Nhên Tưng, tưí thûá hai lâ
Phấp Loa). L lâ ngûúâi hay chûä cố tiïëng; vua Anh Tưng àậ
Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 21

(1) Tûúng truìn sû nhâ nghêo, lc chûa thânh àẩt hỗi con gấi lâng

chẫ ai thêm gẫ. Àïën khi sû àưỵ trẩng, cấc nhâ quìn qu múái
tranh nhau gẫ con gấi cho. Àúâi sau cố cêu hất: Khố khùn thò
chùèng ai nhòn; Àïën khi àưỵ trẩng chđn nghòn nhên dun.
tûâng khen: “Phâm nhûäng vùn tûâ àậ qua tay Tưn giẫ thò
mưåt chûä cng khưng thïí búát, mưåt chûä cng khưng thïí
thïm”.
Mưåt lêìn, mën thûã àûác àưå ca nhâ sû, vua sai chổn mưåt
cung nûä tïn lâ Nguỵn Thõ Àiïím Bđch, nhan sù’c tuåt vúâi,
lẩi cố tâi thú ph, cho àïën thùm sû vâ nhúâ sû xem lẩi mưåt
têåp thú vùn. Vua dùån hïỵ lâm cho sû àưång tònh àûúåc, thò
phẫi nâi xin lêëy mưåt lẩng vâng àïí vïì lâm tin, vò trûúác àố
vua cố tùång sû ba lẩng vâng.
Àiïím Bđch lâ mưåt ngûúâi con gấi àểp ngûúâi xêëu nïët, gian
ngoan thêm àưåc. Thõ àïën ni n Tûã, gùåp mưåt àïm Huìn
Quang mẫi ngêm thú túái khuya chûa ng, liïìn lổt vâo
phông, giúã trô trïu ghểo. Nhûng Huìn Quang cûå tuåt,
thết mù’ng àíi ra. Sấng hưm sau, Àiïím Bđch lẩi lêåp mûu
khấc: Thõ vâo lẩy lc khốc lốc vúái nhâ sû, nối hưm qua súã
dơ liïìu lơnh nhû vêåy, vò thõ àang lêm vâo mưåt tònh trẩng
rêët nguy cêëp: bưë thõ mù’c oan sù’p bõ xûã tûã, nïëu khưng cố
ba lẩng vâng àt lốt cho quan àïí giẫm ấn xëng, thò sệ bõ
hânh hònh; nïn thõ phẫi tđnh kïë vng dẩi lâ hiïën thên cho
Tưn giẫ àïí cố dõp kïí rộ sûå tònh sau. Huìn Quang nghe
xong, thûúng tònh, liïìn múã trấp lêëy cẫ ba lẩng vâng vua
àậ cho mònh mâ sệ khưng bao giúâ dng àïën, àûa cho Àiïím
Bđch.
Àûúåc vâng rưìi, Àiïím Bđch hđ hûãng trúã vïì kinh àư, têu
rùçng: “Tưn giẫ khưng phẫi lâ ngûúâi tưët. Tiïëng àẩo àûác xûa
HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 22

nay ca Tưn giẫ, chùèng qua lâ ngoa truìn. Bùçng chûáng
lâ àêy!” Rưìi thõ chòa ba lẩng vâng ca Huìn Quang (tûác
lâ ca vua) cho vua xem. Àiïím Bđch nối thïm:
“Thiïëp àïën thò thêëy Huìn Quang tiïëp àốn niïìm núã
khấc thûúâng. Tưn giẫ múâi cng ùn cúm cng ëng rûúåu.
Àïën tưëi múâi cng xem trùng, ngêm thú. Tưn àậ lâm tùång
thiïëp mưåt bâi thú nhû sau:
Vùçng vùåc trùng mai ấnh nûúác
Hiu hiu giố trc ngêm sïnh
Ngûúâi hôa tûúi tưët, cẫnh hôa àểp,
Mêu Thđch Ca nâo th hûäu tònh.
Rưìi Tưn giẫ múâi thiïëp vâo phông riïng. Àïën sấng thò
cho thiïëp ba lẩng vâng nây vâ dùån thiïëp phẫi hïët sûác giûä
kđn"
Vua Anh Tưng lâ ngûúâi nống tđnh, nghe chuån, nhòn
vâng, lẩi thêëy bâi thú àêìy giổng phong tònh, lẫ lúi vâ cố
vễ bấng bưí Phêåt giấo nhû vêåy, tûác thò nưíi giêån àng àng,
xëng lïånh àíi Huìn Quang ra khỗi cha. Àûúåc tin
nhên dên àõa phûúng nhao nhao phẫn àưëi. Vò chđnh nhên
dên àõa phûúng àậ thêëu rộ nưỵi oan ca sû.
Bêëy giúâ ngûúâi ta cố cêu hất:
D mâ tất cẩn Bònh Than
Rûãa lâm sao sẩch tiïëng oan cho thêìy?
Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 23

Sưë lâ àïm hưm Àiïím Bđch vïì n Tûã, mưåt bâ mể trong
lâng, nhên con ưëm nùång, àõnh àïën gộ cûãa cha xin sû
thëc ëng, nhû dên lâng xûa nay vêỵn lâm àưëi vúái Tưn
giẫ: vûâa vâo àïën núi thò nghe trong bìng sû cố tiïëng nối
xùéng, bâ mể khưng dấm vâo nûäa, mâ àûáng np nghe thò

ra sû Huìn Quang àang cûå tuåt thấi àưå khïu gúåi ca
mưåt ẫ con gấi rêët àểp. Cëi cng, bâ thêëy sû giêån quấ,
chưåp lêëy giấ gưỵ àïí àên nếm vâo ngûúâi cư ẫ, dêìu xưëi vâo
loang lưí cẫ chiïëc ëm Thêëy vêåy, bâ àânh ài vïì, vâ sấng
hưm sau, àem cêu chuån lc àïm kïí cho têët cẫ dên lâng
àïìu biïët. Ai nêëy àïìu thấn phc àûác àưå ca Tưn giẫ. Nay
nhên dên nghe chuån Tưn giẫ bõ àíi ra khỗi cha thò
rêët bêët bònh, liïìn phấi mưåt àoân lïn ngay kinh àư xin bấi
ët nhâ vua àïí trònh bây sûå thûåc. Ài àêìu lâ bâ mể cố con
ưëm. Nghe xong sûå viïåc, vua Trêìn Anh Tưng cho tra hỗi lẩi
Àiïím Bđch. Ngûúâi ta tòm lẩi àûúåc cẫ chiïëc ëm lêëm àêìy
dêìu ca thõ.
Vua vûâa giêån Àiïím Bđch vûâa thûúng Huìn Quang, lêåp
tûác thên hânh vïì ni n Tûã xin lưỵi Tưn giẫ vâ phong cho
lâm qëc sû, côn thõ Bđch thò vua giao cho triïìu àònh xûã
tưåi giẫo giam hêåu
(1)
. Sau àố tra hỗi k, thò ra bâi thú kia
chđnh lâ Àiïím Bđch àậ sấng tấc ra àïí vu khưëng Huìn
Quang.
HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 24

(1) Tưåi thù’t cưí nhûng côn àûúåc giam àïí chúâ xết lẩi.
NGÛÅA ÀẤ LÊËM BN
Vua Trêìn Nhên Tưng tïn thûåc lâ Trêìn Khêm, qụ úã
lâng Tûác Mùåc, huån M Lưåc, Nam Àõnh; sinh nùm 1258,
mêët nùm 1308, lâm vua àûúåc 14 nùm rưìi ài tu úã ni n
Tûã, khai sấng ra phấi Trc Lêm trong Phêåt giấo Viïåt
Nam. Nhâ vua sấng tấc khấ nhiïìu thú vùn.
Sau khi àẩi thù’ng trêån Bẩch Àùçng nùm 1288 vâ kïët

thc vễ vang cưng cåc khấng chiïën chưëng qn xêm lûúåc
nhâ Ngun, Trêìn Hûng Àẩo rûúác vua Nhên Tưng cng
Thûúång hoâng Thấnh Tưng vïì Thùng Long. Vua múã tiïåc
khao thûúãng tûúáng sơ, vâ truìn cho dên chng múã hưåi vui
chúi ba ngây àïm, gổi lâ “Thấi bònh diïn ën”.
Tûúng truìn rùçng trong mêëy hưm àố, ngûúâi ta thêëy úã
chên cấc con ngûåa àấ tẩc ra àïí chêìu hêìu trûúác cấc miïëu,
àiïån àïìu cố dđnh bn. Ngûúâi ta cho rùçng chđnh cấc ngûåa
àấ vâ mn vêåt vư tri ca àêët nûúác àïìu cố tham gia àấnh
giùåc. Viïåc àïën tai vua Trêìn Nhên Tưng. Nhên lc vui
mûâng, vua liïìn ûáng khêíu ngêm hai cêu thú rùçng:
Xậ tù’c lûúäng hưìi lao thẩch mậ,
Sún hâ thiïn cưí àiïån kim êu.
Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 25

Dõch:
Xậ tù’c hai phen bon ngûåa àấ;
Non sưng nghòn thã vûäng êu vâng.
HOA SEN TRONG GIÏËNG NGỔC
Mẩc Àơnh Chi, tûå lâ Tiïët Phu, ngûúâi lâng Lng Àưång,
huån Chđ Linh, tónh Hẫi Dûúng, sưëng vâo khoẫng àêìu thïë
k XIV, khưng rộ nùm sinh vâ mêët.
Tc truìn lâng ưng cố mưåt gô àêët lúán, vưën lâ khu lùng
têím àậ lêu àúâi, cêy cưëi mổc um tm, rêåm rẩp thânh rûâng,
hûúu, khó rêët nhiïìu. Mưåt bûäa mể ưng vâo àố kiïëm ci, bõ
mưåt con khó àưåc hiïëp rưìi cố mang. Bưë ưng tûác giêån, cẫi
trang lâm àân bâ ài kiïëm ci vâ giïët chïët con khó êëy. Àûúåc
vâi hưm, úã chưỵ xấc con khó bưỵng thêëy mưëi àn lïn thânh
mưåt ngưi mưå. Sau àêëy đt lêu thò bưë ưng mêët, lc hêëp hưëi
dùån ngûúâi nhâ chưn mònh vâo chưỵ mưå con khó.

Khi Mẩc Àơnh Chi sinh ra, tûúáng mẩo vư cng xêëu xđ:
ln, àen, mưìm rưång, mi tểt, trấn dư. Ngûúâi lâng thûúâng
bẫo àố lâ con tinh khó nghiïåm vâo. Nhûng ưng lẩi rêët
thưng minh, ngay tûâ nhỗ àậ nưíi tiïëng thêìn àưìng. Àúâi Trêìn
Anh Tưng, niïn hiïåu Hûng Long thûá 2 (1304), ưng ài thi,
HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 26

vùn bâi lâm trưåi hún mổi ngûúâi nhûng vò mùåt mi xêëu xđ
nïn nhâ vua khưng mën cho ưng àưỵ. Ưng bên dêng bâi
ph “Ngổc tónh lïn” (Hoa sen trong giïëng ngổc) àïí nối lïn
cấi phêím giấ thanh cao ca mònh. Trong bâi ph cố nhûäng
cêu nhû:
Phi àâo l chi thư tc; phi mai trc cư hân; phi tùng
phông chi cêìu k; phi Lẩc thưí chi mêỵu àún; Phi Àâo
lïånh àưng ly chi cc; phi Linh qn cûãu uín chi lan.
Nậi Thấi Hoa phong àêìu ngổc tónh chi liïn
Nghơa lâ:
Chùèng phẫi nhû àâo trêìn, l tc; chùèng phẫi nhû trc
cưỵi, mai gêìy
(1)
Cêíu k phông tùng khố sấnh; mêỵu àún àêët Lẩc nâo
bò
(2)
Giêåu Àâo lïånh cc sao vđ àûúåc; vûúân Linh qn lan sấ
kïí gò
(3)
.
Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 27

(1) Àâo Trêìn, l tc: Do cêu thú cưí: “Àâo l mêỵu sún tưíng thư tc”

(Hoa àâo hoa mêån àêìu ni àïìu lâ thûá thư tc).
(2) Cêíu k phông tùng: cêíu k lâ tïn mưåt cêy thëc. Àúâi Àûúâng, Lûu
V Tđch võnh cêy cêìu k cố cêu: “Tùng phông dûúåc th y hân
tónh” (Cêy thëc ca nhâ cha nûúng bïn giïëng lẩnh). Mêỵu àún
àêët Lẩc: Àêët Lẩc Dûúng, Trung Qëc lâ núi cố hoa mêỵu àún àểp
nhêët, nïn ngûúâi ta cng thûúâng gổi lâ “hoa Lẩc Dûúng”.
(3) Giêåu Àâo lïånh: Àâo lïånh tûác Àâo Tiïìm àúâi Têën, lâm quan lïånh
úã Bânh Trẩch. Thú Àâo Tiïìm cố cêu: “Thấi cc àưng ly hẩ” (hấi
hoa cc úã dûúái giêåu phđa àưng
).