TÀI LIỆU TẬP HUẤN NÂNG CAO NHẬN THỨC BẢOVỆ MÔI TRƯỜNG VÀ KĨ NĂNG TRUYỀN THÔNGCHO CÁN BỘ QUẢN LÍ

ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH ĐỒNG NAI
SỞ TÀI NGUYÊN MÔI TRƯỜNG
--------------------

TÀI LIỆU TẬP HUẤN NÂNG CAO NHẬN THỨC BẢO
VỆ MÔI TRƯỜNG VÀ KĨ NĂNG TRUYỀN THÔNG
CHO CÁN BỘ QUẢN LÍ

Đồng Nai, 07/2012


ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH ĐỒNG NAI
SỞ TÀI NGUYÊN MÔI TRƯỜNG
--------------------

TÀI LIỆU TẬP HUẤN NÂNG CAO NHẬN THỨC BẢO
VỆ MÔI TRƯỜNG VÀ KĨ NĂNG TRUYỀN THÔNG
CHO CÁN BỘ QUẢN LÍ

ĐƠN VỊ CHỦ TRÌ THỰC HIỆN

Đồng Nai, 07/2012

ĐƠN VỊ TƯ VẤN THỰC HIỆN


NỘI DUNG

3

DANH MỤC HÌNH

4


DANH MỤC BẢNG

5


LỜI MỞ ĐẦU
Ngày nay, vấn đề ô nhiễm môi trường đang là vấn đề quan trọng của xã hội.
một trong những giải pháp để ngăn ngừa các vấn đề môi trường là phải trực tiếp làm
thay đổi nhận thức cộng đồng về môi trường và việc bảo vệ môi trường sống xung
quanh. Vì vậy, công tác giáo dục môi trường được quan tâm và đẩy mạnh phát triển
trong nhiều năm qua. Trong đó, nhóm cán bộ quản lí là thành phần quan trọng cần
nắm vững về công tác môi trường. Vì họ là người trực tiếp đưa ra các quyết định ảnh
hưởng đến từng khía cạnh xã hội, do đó, nắm vững kiến thức về môi trường là yếu tố
quan trọng giúp đưa ra các quyết định đúng đắn, giúp đất nước ngày càng phát triển.
Hiện nay, Việt Nam đang trong giai đoạn Hiện đại hóa – Công Nghiệp Hóa mạnh mẽ,
việc phát triển kinh tế cũng đồng nghĩa với việc bảo vệ môi trường càng gặp nhiều
khó khăn thách thức. Việc bồi dưỡng kiến thức môi trường cho cán bộ làm công tác
quản lí trở nên quan trọng và cấp bách. Nếu người cán bộ có chuyên môn cao kết hợp
với kiến thức môi trường vững vàng, sẽ giúp ích trong việc bảo vệ môi trường đồng
thời với phát triển kinh tế xã hội, góp phần vào công cuộc phát triển bền vững.
Thông qua những kiến thức được tích hợp trong nội dung tài liệu tập huấn, cán
cán bộ quản lí sẽ nhận thức được vai trò quan trọng của mình trong công tác bảo vệ
môi trường cũng như vai trò của môi trường đối với sự phát triển của đất nước. qua
đó, góp phần thay đổi các tác động tiêu cực đối với môi trường do hoạt động phát
triển kinh tế và xã hội.

6


GIỚI THIỆU
Mục tiêu tập huấn:
Cuốn “Tài liệu tập huấn giáo dục bảo vệ môi trường cho nhóm cán bộ công tác
quản li” là công cụ và tài liệu để tổ chức một khóa tập huấn về Giáo dục môi trường
cho các cán bộ làm công tác quản lí. Khóa tập huấn hướng tới mục đích giúp các cán
bộ nắm vững về kiến thức môi trường, giúp việc đưa ra quyết định có đánh giá tới các
khía cạnh về môi trường, góp phần vào sự phát triển bền vững của quốc gia và xã hội.

7


KIẾN THỨC VỀ MÔI TRƯỜNG

8


PHẦN 1

KIẾN THỨC VỀ MÔI TRƯỜNG

1.1 Khái niệm:
Môi trường là một tập hợp các yếu tố xung quanh hay là các điều kiện bên ngoài
có tác động qua lại (trực tiếp, gián tiếp) tới sự tồn tại và phát triển của sinh vật.
Theo điều 3 Luật Bảo vệ Môi trường (2005) “Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên
và vật chất nhân tạo bao quanh con người, có ảnh hưởng đến đời sống, sản xuất, sự
tồn tại, phát triển của con người”

1.2 Phân loại theo chức năng:
Môi trường sống của con người theo chức năng được chia thành các loại:
Môi trường tự nhiên bao gồm các nhân tố thiên nhiên như vật lý, hoá học,
sinh học, tồn tại ngoài ý muốn của con người, nhưng cũng ít nhiều chịu tác động của
con người. Đó là ánh sáng mặt trời, núi sông, biển cả, không khí, động, thực vật, đất,
nước... Môi trường tự nhiên cho ta không khí để thở, đất để xây dựng nhà cửa, trồng
cấy, chăn nuôi, cung cấp cho con người các loại tài nguyên khoáng sản cần cho sản
xuất, tiêu thụ và là nơi chứa đựng, đồng hoá các chất thải, cung cấp cho ta cảnh đẹp để
giải trí, làm cho cuộc sống con người thêm phong phú.
Môi trường xã hội là tổng thể các quan hệ giữa người với người. Đó là những
luật lệ, thể chế, cam kết, quy định, ước định... ở các cấp khác nhau như: Liên Hợp
Quốc, Hiệp hội các nước, quốc gia, tỉnh, huyện, cơ quan, làng xã, họ tộc, gia đình, tổ
nhóm, các tổ chức tôn giáo, tổ chức đoàn thể,... Môi trường xã hội định hướng hoạt
động của con người theo một khuôn khổ nhất định, tạo nên sức mạnh tập thể thuận lợi
cho sự phát triển, làm cho cuộc sống của con người khác với các sinh vật khác.
Ngoài ra, người ta còn phân biệt khái niệm môi trường nhân tạo, bao gồm tất cả
các nhân tố do con người tạo nên, làm thành những tiện nghi trong cuộc sống, như
ôtô, máy bay, nhà ở, công sở, các khu vực đô thị, công viên nhân tạo...
Môi trường theo nghĩa rộng là tất cả các nhân tố tự nhiên và xã hội cần thiết
cho sự sinh sống, sản xuất của con người, như tài nguyên thiên nhiên, không khí, đất,
nước, ánh sáng, cảnh quan, quan hệ xã hội...
Môi trường theo nghĩa hẹp không xét tới TNTN, mà chỉ bao gồm các nhân tố
tự nhiên và xã hội trực tiếp liên quan tới chất lượng cuộc sống con người. Ví dụ: môi
trường của học sinh gồm nhà trường với thầy giáo, bạn bè, nội quy của trường, lớp
học, sân chơi, phòng thí nghiệm, vườn trường, tổ chức xã hội như Đoàn, Đội với các
điều lệ hay gia đình, họ tộc, làng xóm với những quy định không thành văn, chỉ truyền
miệng nhưng vẫn được công nhận, thi hành và các cơ quan hành chính các cấp với
luật pháp, nghị định, thông tư, quy định.
9

Tóm lại : Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên và yếu tố vật chất nhân tạo có quan
hệ mật thiết với nhau, bao quanh con người, có ảnh hưởng tới đời sống, sản xuất, sự
tồn tại, phát triển của con người và thiên nhiên.
Môi trường nhà trường bao gồm không gian trường, cơ sở vật chất trong
trường như phòng học, phòng thí nghiệm, thầy giáo, cô giáo, học sinh, nội quy của
trường, các tổ chức xã hội như Đoàn, Đội
1.3 Chức năng của môi trường:
Chứa đựng các
nguồn tài nguyên
thiên nhiên

Không gian sống
của con người

MÔI
TRƯỜNG
Lưu trữ và cung
cấp các nguồn
thông tin

Chứa đựng các
phế thải do
con người tạo ra

Hình 1-1: Chức năng của môi trường
Môi trường cung cấp không gian sống của con người và các loài sinh vật:
– Khoảng không gian nhất định do môi trường tự nhiên đem lại, phục vụ cho các
hoạt động sống con người như không khí để thở, nước để uống, lương thực,
thực phẩm…

– Con người trung bình mỗi ngày cần 4m3 không khí sạch để thở, 2,5 lít nước để
uống, một lượng lương thực, thực phẩm để sản sinh ra khoảng 2000 -2400 calo
năng lượ ng nuôi sống con người.
Như vậy, môi trường phải có khoảng không gian thích hợp cho mỗi con người được
tính bằng m2 hay hecta đất để ở, sinh hoạt và sản xuất. Môi trường cung cấp các
nguồn tài nguyên cần thiết phục vụ cho đời sống và sản xuất của con người

10


1.3.1 Môi trường cung cấp các nguồn tài nguyên cần thiết phục vụ cho đời sống
và sản xuất của con người
Để tồn tại và phát triển, con người cần các nguồn tài nguyên để tạo ra của cải vật
chất, năng lượng cần thiết cho hoạt động sinh sống, sản xuất và quản lí. Các nguồn tài
nguyên gồm:
– Rừng: cung cấp gỗ, củi, dược liệu và cải thiện điều kiện sinh thái.
– Các hệ sinh thái nông nghiệp cung cấp lương thực, thực phẩm.
– Các thủy vực cung cấp nguồn nước, thuỷ hải sản, năng lượng, giao thông thuỷ
và địa bàn vui chơi giải trí…
– Không khí, nhiệt độ, năng lượng mặt trời, gió, mưa…
– Các loại khoáng sản, dầu mỏ cung cấp năng lượng và nguyên liệu cho mọi hoạt
động sản xuất và đời sống.
1.3.2 Môi trường là nơi chứa đựng và phân hủy các phế thải do con người tạo ra
trong cuộc sống
Con người đã thải các chất thải vào môi trường. Các chất thải dưới sự tác động
của các vi sinh vật và các yếu tố môi trường khác như nhiệt độ, độ ẩm, không khí... sẽ
bị phân huỷ, biến đổi. Từ chất thải bỏ đi có thể biến thành các chất dinh dưỡng nuôi
sống cây trồng và nhiều sinh vật khác, làm cho các chất thải trở lại trạng thái nguyên
liệu của tự nhiên. Nhưng sự gia tăng dân số, đô thị hoá, công nghiệp hoá làm số lượng chất thải tăng lên không ngừng dẫn đến nhiều nơi, nhiều chỗ trở nên quá tải, gây
ô nhiễm môi trường.

1.3.3 Môi trường là nơi lưu trữ và cung cấp các nguồn thông tin
Con người biết được nhiều điều bí ẩn trong quá khứ do các hiện vật, di chỉ phát
hiện được trong khảo cổ học; liên kết hiện tại và quá khứ, con người đã dự đoán được
những sự kiện trong tương lai. Những phản ứng sinh lí của cơ thể các sinh vật đã
thông báo cho con người những sự cố như bão, mưa, động đất, núi lửa… Môi trường
còn lưu trữ, cung cấp cho con người sự đa dạng các nguồn gen, các loài động vật, các
hệ sinh thái tự nhiên, cảnh quan thiên nhiên.
Môi trường gồm các thành phần sau:
– Thạch quyển hay địa quyển ( lớp vỏ đất đá ngoài cùng cứng nhất của trái đất)
– Thuỷ quyển (lớp vỏ lỏng không liên tục bao quanh trái đất: nước ngọt, nước
mặn)
– Sinh quyển (khoảng không gian có sinh vật cư trú- lớp vỏ sống của trái đất)
11


– Khí quyển
1.4 Ô nhiễm môi trường
1.4.1 Khái niệm ô nhiễm môi trường
Ô nhiễm môi trường là tình trạng môi trường bị ô nhiễm bởi các chất hóa học,
sinh học..gây ảnh hưởng đến sức khỏe con người, các cơ thể sống khác. Ô nhiễm môi
trường xảy ra là do con người và cách quản lí của con người.
1.4.2 Hiện tượng biến đổi khí hậu do ô nhiễm môi trường
Khái niệm
Biến đổi khí hậu Trái Đất là sự thay đổi của hệ thống khí hậu gồm khí quyển,
thuỷ quyển, sinh quyển, thạch quyển hiện tại và trong tương lai bởi các nguyên nhân
tự nhiên và nhân tạo trong một giai đoạn nhất định từ tính bằng thập kỷ hay hàng triệu
năm. Sự biển đổi có thế là thay đổi thời tiết bình quân hay thay đổi sự phân bố các sự
kiện thời tiết quanh một mức trung bình. Sự biến đổi khí hậu có thế giới hạn trong một
vùng nhất định hay có thế xuất hiện trên toàn Địa Cầu. Trong những năm gần đây, đặc
biệt trong ngữ cảnh chính sách môi trường, biến đổi khí hậu thường đề cập tới sự thay

đổi khí hậu hiện nay, được gọi chung bằng hiện tượng nóng lên toàn cầu
Nguyên nhân của biến đổi khí hậu
Nguyên nhân chính làm biến đổi khí hậu Trái đất là do sự gia tăng các hoạt động
tạo ra các chất thải khí nhà kính, các hoạt động khai thác quá mức các bể hấp thụ khí
nhà kính như sinh khối, rừng, các hệ sinh thái biển, ven bờ và đất liền khác. Nhằm hạn
chế sự biến đổi khí hậu, Nghị định thư Kyoto nhằm hạn chế và ổn định sáu loại khí
nhà kính chủ yếu bao gồm: CO2, CH4, N2O, HFCs, PFCs và SF6.
•

CO2 phát thải khi đốt cháy nhiên liệu hóa thạch (than, dầu, khí) và là nguồn khí
nhà kính chủ yếu do con người gây ra trong khí quyển. CO 2 cũng sinh ra từ các
hoạt động công nghiệp như sản xuất xi măng và cán thép.

•

CH4 sinh ra từ các bãi rác, lên men thức ăn trong ruột động vật nhai lại, hệ
thống khí, dầu tự nhiên và khai thác than.

•

N2O phát thải từ phân bón và các hoạt động công nghiệp.

•

HFCs được sử dụng thay cho các chất phá hủy ôzôn (ODS) và HFC-23 là sản
phẩm phụ của quá trình sản xuất HCFC-22.

•

PFCs sinh ra từ quá trình sản xuất nhôm.

12


•

SF6 sử dụng trong vật liệu cách điện và trong quá trình sản xuất magiê.

Các biểu hiện của biến đổi khí hậu
Sự nóng lên của khí quyển và Trái đất nói chung.
Sự thay đổi thành phần và chất lượng khí quyển có hại cho môi trường sống của con
người và các sinh vật trên Trái đất.
Sự dâng cao mực nước biển do băng tan, dẫn tới sự ngập úng ở các vùng đất thấp, các
đảo nhỏ trên biển.
Sự di chuyển của các đới khí hậu tồn tại hàng nghìn năm trên các vùng khác nhau của
Trái đất dẫn tới nguy cơđe dọa sự sống của các loài sinh vật, các hệ sinh thái và hoạt
động của con người.
Sự thay đổi cường độ hoạt động của quá trình hoàn lưu khí quyển, chu trình tuần hoàn
nước trong tự nhiên và các chu trình sinh địa hoá khác.
Sự thay đổi năng suất sinh học của các hệ sinh thái, chất lượng và thành phần của thuỷ
quyển, sinh quyển, các địa quyển.
Một số hiện tượng của biến đổi khí hậu
1. Mưa acid

13


Mưa axit được phát hiện ra đầu tiên năm 1948 tại Thuỵ Điển. Nguyên nhân là
vì con người đốt nhiều than đá, dầu mỏ. Trong than đá và dầu mỏ thường chứa một
lượng lưu huỳnh, còn trong không khí lại rất nhiều khí nitơ. Trong quá trình đốt có
thể sinh ra các khí Sunfua đioxit (SO2), Nitơ đioxit (NO2). Các khí này hoà tan với

hơi nước trong không khí tạo thành các hạt axit sunfuaric (H 2SO4), axit nitơric
(HNO3). Khi trời mưa, các hạt axit này tan lẫn vào nước mưa, làm độ pH của nước
mưa giảm. Nếu nước mưa có độ pH dưới 5,6 được gọi là mưa axit. Do có độ chua
khá lớn, nước mưa có thể hoà tan được một số bụi kim loại và ôxit kim loại có
trong không khí như ôxit chì,... làm cho nước mưa trở nên độc hơn đối với cây cối,
vật nuôi và con người.
Mưa axit ảnh hưởng xấu tới các thuỷ vực (ao, hồ). Các dòng chảy do mưa axit
đổ vào hồ, ao sẽ làm độ pH của hồ, ao giảm đi nhanh chóng, các sinh vật trong hồ,
ao suy yếu hoặc chết hoàn toàn. Hồ, ao trở thành các thuỷ vực chết.
Mưa axit ảnh hưởng xấu tới đất do nước mưa ngầm xuống đất làm tăng độ
chua của đất, hoà tan các nguyên tố trong đất cần thiết cho cây như canxi (Ca),
Magiê (Mg),... làm suy thoái đất, cây cối kém phát triển. Lá cây gặp mưa axit sẽ bị
"cháy" lấm chấm, mầm sẽ chết khô, làm cho khả năng quang hợp của cây giảm,
cho năng suất thấp.
Mưa axit còn phá huỷ các vật liệu làm bằng kim loại như sắt, đồng, kẽm,... làm
giảm tuổi thọ các công trình xây dựng.
2. Hiện tượng nóng lên toàn cầu

14


Nhiệt độ trung bình toàn cầu

Độ gia tăng nhiệt độ bất thường
Ấm lên toàn cầu hay hâm nóng toàn cầu là hiện tượng nhiệt độ trung bình của
không khí và các đại dương trên Trái Đất tăng lên theo các quan sát trong các thập
kỷ gần đây. Trong thế kỉ 20, nhiệt độ trung bình của không khí gần mặt đất đã tăng
0,6 ± 0,2 °C (1,1 ± 0,4 °F). Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (IPCC)
nghiên cứu sự gia tăng nồng độ khí nhà kính sinh ra từ các hoạt động của con
người như đốt nhiên liệu hóa thạch và phá rừng làm cho nhiệt độ Trái Đất tăng lên

kể từ giữa thế kỷ 20. IPCC cũng nghiên cứu sự biến đổi các hiện tượng tự nhiên
như bức xạ mặt trời và núi lửa gây ra phần lớn hiện tượng ấm lên từ giai đoạn tiền
công nghiệp đến năm 1950 và có sự ảnh hưởng lạnh đi sau đó. Các kết luận cơ bản
đã được chứng thực bởi hơn 45 tổ chức khoa học và viện hàn lâm khoa học, bao
gồm tất cả các viện hàn lâm của các nước công nghiệp hàng đầu.[
Các dự án thiết lập mô hình khí hậu được tóm tắt trong báo cáo gần đây nhất của
IPCC chỉ ra rằng nhiệt độ bề mặt Trái Đất sẽ có thể tăng 1,1 đến 6,4 °C (2,0 đến
11,5 °F) trong suốt thế kỷ 21. Các yếu tố không chắc chắn trong tính toán này tăng
lên khi khi các mô hình sử dụng nồng độ các khí nhà kính có độ chính xác khác
nhau và sử dụng các thông số ước tính khác nhau về lượng phát thải khí nhà kính
tương lai. Các yếu tố không chắc chắn khác bao gồm sự ấm dần lên và các biến đổi
liên quan sẽ khác nhau giữa các khu vực trên toàn thế giới. Hầu hết các nghiên cứu
tập trung trong giai đoạn đến năm 2100. Tuy nhiên, sự ấm dần lên sẽ tiếp tục diễn

15


ra sau năm 2100 cả trong trường hợp ngừng phát thải khí nhà kính, đều này là do
nhiệt dung riêng của đại dương lớn và carbon dioxide tồn tại lâu trong khí quyển.
Nhiệt độ toàn cầu tăng sẽ làm mực nước biển dâng lên và làm biến đổi lượng mưa,
có thể bao gồm cả sự mở rộng của các sa mạc vùng cận nhiệt đới. Hiện tượng ấm
lên được dự đoán sẽ diễn ra mạnh nhất ở Bắc Cực.
3. Hiệu ứng nhà kính

Năng lượng mặt
trời được Trái đất
hấp thụ 235

Bức xạ nhiệt vào
vũ trụ: 195

Phản xạ trực tiếp
từ mặt đất : 40

Khí nhà kính
hấp thụ: 350
Nhiệt và năng lượng
trong khí quyển

Hiệu ứng nhà
kính
Nhiệt độ bề mặt đất và đại
dương tăng trung bình 140C
Hiệu ứng nhà kính diễn ra khi khí quyển chứa khí đã hấp thụ tia cực quang. Khi
hơi nóng từ mặt trời vô Trái Đất đã bị giữ lại ở tầng đối lưu, tạo ra hiệu ứng nhà
kính ở bề mặt các hành tinh hoặc các Vệ tinh. Cơ cấu hoạt động này không khác
nhiều so với một nhà kính (dùng để cho cây trồng) thiệt, điều khác biệt là nhà kính
(cây trồng) có các cơ cấu cách biệt hơi nóng bên trong để giữ ấm không phải qua
quá trình đối lưu. Hiệu ứng nhà kính được khám phá bởi nhà khoa học Joseph
Fourier vào năm 1824, thí nghiệm đầu tiên có thể tin cậy được là bởi nhà khoa học
John Tyndall vào năm 1858, và bản báo cáo định lượng kĩ càng được thực hiện bởi
nhà khoa học Svante Arrhenius vào năm 1896. Một ví dụ về Hiệu ứng nhà kính
làm cho nhiệt độ của không gian bên trong của một nhà trồng cây làm bằng kính
tăng lên khi Mặt Trời chiếu vào. Nhờ vào sức ấm này mà cây có thể đâm chồi, ra
hoa và kết trái sớm hơn. Ngày nay người ta hiểu khái niệm này rộng hơn, dẫn xuất
16


từ khái niệm này để miêu tả hiện tượng nghẽn nhiệt trong bầu khí quyển của Trái
Đất được Mặt Trời chiếu sáng là hiệu ứng nhà kính khí quyển. Trong hiệu ứng nhà

kính khí quyển, phần được đoán là do tác động của loài người gây ra được gọi là
hiệu ứng nhà kính nhân loại (gia tăng). Hiện này thế kỷ thứ 21 loài người đang
phải đối mặt với tình trạng ấm lên do con người gây ra, tuy nhiên vấn đề vẫn đang
được tranh cãi, gây ra nhiều tác hại nguy hiểm.

17


PHẦN 2

CÁC NHÂN TỐ MÔI TRƯỜNG

2.1 Môi trường đất
2.1.1 Khái niệm môi trường đất:
"Đất hay thổ nhưỡng là lớp ngoài cùng của thạch quyển bị biến đổi tự nhiên
dưới tác động tổng hợp của nước, không khí, sinh vật".
Các thành phần chính của đất là chất khoáng, nước, không khí, mùn và các loại
sinh vật từ vi sinh vật cho đến côn trùng, chân đốt v.v...
2.1.2 Suy thoái đất
Suy thoái đất được xem như là suy giảm chất lượng đất đai, sự suy giảm này
ảnh hưởng đến năng suất và chất lượng của các sản phẩm nông nghiệp. tiến trình suy
thoái đất nhanh hay chậm phụ thuộc vào điều kiện thời tiết khí hậu, và trình độ hiểu
biết của chủ thể sử dụng và khai thác đất. Ngày nay, suy thoái đất là vấn đề môi
trường nan giải nhất ở các quốc gia đang phát triển, đặc biệt là ở những vùng sa mạc,
bán sa mạc cũng như những vùng khí hậu ẩm ướt.
Ước tính hàng năm 15% đất toàn cầu bị suy thoái vì lí do nhân tạo. trong đó,
suy thoái vì xói mòn do nước chiếm 55,7%, do gió 28%, 12,1% do mất chất dinh
dưỡng. Ở Trung Quốc, diện tích đất đã bị suy thoái là 280 triệu ha, chiếm 30% lãnh
thổ. Trong đó có 36,67% triệu ha đất đồi bị sói mòn nặng; 6,67 triệu ha bị chua mặn, 4
triệu ha bị úng lầy. Ở Ấn Độ, hàng năm mất 3,7 triệu ha đất trồng trọt.

2.1.3 Thực trạng suy thoái đất ở Việt Nam
Sự suy thoái chất lượng đất, gây ra do canh tác, sử dụng đất không phù hợp của
con người đưa đến những thay đổi lớn về tình trạng dưỡng chất, nguồn hữu cơ, nồng
độ các chất và độc tố.
• Làm giảm tiềm năng của hệ sinh thái
• Phá vỡ cân bằng nước, năng lượng, và chu trình vật chất trong hệ sinh thái
• Tác hại đến môi trường sinh thái như làm giảm giá trị đất, giảm khả năng dẫn
thủy, giảm sức chứa của các hồ.
• Ngoài tác động của suy thoái lên sản lượng nông nghiệp, môi trường nó còn
dẫn đến tình trạng bất ổn về xã hội, thúc đẩy sự thâm canh, gia tăng tốc độ khai
hoang, làm ô nhiễm nguồn nước, ảnh hưởng đến sức khỏe và cuộc sống cộng
đồng.
Vài số liệu đất bị suy thoái ở Việt Nam:
•

10 triệu ha đang bị xói mòn do nước
18


•

1,35 triệu ha đất nghèo kiệt dưỡng chất

•

Và các diện tích đất bị chua háo, phèn hóa, xói mòn do gió, có ngập úng…
khoảng 2 triệu ha

Thực trang suy thoái đất ở Đồng Bằng Sông Cửu Long:
Tài nguyên đất ở ĐBSCL đã được khai thác và sử dụng qua nhiều thế hệ, cùng

với thời gian con người định cư và sinh sống tại đây. Người dân địa phương đã áp
dụng nhiều biện pháp và kinh nghiệm: làm đất thủ công, làm đất bằng cơ giới, ém
phèn, rửa phèn, tưới tiêu, bón phân hoặc chỉ thuần túy dựa vào sức sản xuất tự nhiên
của đất trên từng vùng đất khác nhau nhầm đạt hiệu qủa cao nhất. Ngoài những tác
động của con người, đất ĐBSCL vẫn phát triển theo các tiến trình lý-hóa-sinh học tự
nhiên trong đất dưới ảnh hưởng của các điều kiện môi trường. Kết quả của những quátiến trình này đã làm cho đất ngày càng thay đổi, phát triển có khả năng dẫn đến
những suy thoái về dinh dưỡng, phèn hóa, mặn hóa, lý tính kém, nghèo về quần thể vi
sinh vật và cuối cùng làm cho đất giảm tiềm năng sản xuất, đưa đến sự phát triển nông
nghiệp không ổn định và lâu bền trên toàn vùng. Qua kết quả phân loại đất theo hệ
thống phân loại USDA/Soil taxonomy, đất ĐBSCL có khả năng bạc màu theo các
dạng sau đây:
- Đất có tiềm năng nén dẻ, hình thành tầng đất tích tụ sét có tính thấm và những đặc
tính vật lý khác kém, làm giới hạn tầng đất canh tác đối với sự phát triển của hệ thống
rễ cây trồng, xảy ra trên các các loại đất thuộc nhóm đất phù sa xa sông Tiền và sông
Hậu đang và đã phát triển mạnh.
- Đất có khả năng xảy ra hiện tượng khô cứng trên mặt đất, đối với các nhóm đất có
thànhphần cơ giới tầng mặt khá nhẹ thuộc nhóm đất phù sa ven sông Tiền và sông
Hậu.
- Tính cơ học của đất kém trở ngại cho việc làm đất, đất bị phèn hóa sinh ra nhiều độc
chất làm cho đất trở nên thích nghi kém hoặc không thích nghi tạm thời trong nông
nghiệp, nếu chưa được cải tạo. Có thể quan sát thấy ở các nhóm đất: đất phèn tiềm
tàng và đất phèn hoạt động.
- Đất có thể mặn hóa (dẫn đến sodic hóa) và úng thủy tạo điều kiện thuận lợi cho suy
thoái lý-hóa học hình thành. Dạng nầy có thể xảy ra ở các nhóm đất bị nhiễm mặn và
ngập mặn theo triều chưa phát triển hoặc phát triển yếu.
- Đất bị kiệt màu, thể tích đất có khả năng bị giới hạn trong tầng đất canh tác, độ sâu
tầng đất hoạt động của rể cây trồng mỏng dần và bị nước xói mòn.
Trên đây là những tiềm năng mang tính chất dự đoán, dự báo được đánh giá từ
đặc tính và chất lượng đất của từng nhóm, từng loại đất. Sự thoái hóa đất sẽ xảy ra
theo các tiến trình tự nhiên. Do đó, tùy thuộc vào tác động của con người trong sử

19


dụng, cải tạo đất có thể làm cho đất thay đổi theo hướng có lợi hoặc ngược lại và tất
nhiên cần phải trải qua thời gian lâu dài
2.2 Môi trường nước
2.2.1 Khái niệm tài nguyên nước:
Tài nguyên nước là các nguồn nước mà con người sử dụng hoặc có thể sử dụng
vào những mục đích khác nhau, xét về cả mặt chất và lượng. Nước được dùng trong
các hoạt động nông nghiệp, công nghiệp, dân dụng, giải trí và môi trường. Hầu hết các
hoạt động trên đều cần nước ngọt.
Nước là dạng tài nguyên đặc biệt. Nó vừa là thành phần thiết yếu của sự sống
và môi trường, quyết định sự tồn tại, phát triển của xã hội.

20


2.2.2 Vòng tuần hoàn nước:

21


Hình 2-2 Vòng tuần hoàn nước

22


V
òng tuần hoàn nước là sự tồn tại và vận động của nước trên mặt đất, trong lòng đất và

trong bầu khí quyển của Trái Đất. Nước trái đất luôn vận động và chuyển từ trạng thái
này sang trạng thái khác, từ thể lỏng sang thể hơi rồi thể rắn và ngược lại. Vòng tuần
hoàn nước đã và đang diễn ra từ hàng tỉ năm và tất cả cuộc sống trên Trái Đất đều phụ
thuộc vào nó, Trái Đất chắc hẳn sẽ là một nơi không thể sống được nếu không có
nước.
Vòng tuần nước có thể bắt đầu từ các đại dương. Mặt Trời điều khiển vòng tuần
hoàn nước bằng việc làm nóng nước trên những đại dương, làm bốc hơi nước vào
trong không khí. Những dòng khí bốc lên đem theo hơi nước vào trong khí quyển, gặp
nơi có nhiệt độ thấp hơn hơi nước bị ngưng tụ thành những đám mây. Những dòng
không khí di chuyển những đám mây khắp toàn cầu, những phân tử mây va chạm vào
nhau, kết hợp với nhau, gia tăng kích cỡ và rơi xuống thành mưa. Hạt mưa dưới dạng
tuyết được tích lại thành những núi tuyết và băng hà có thể giữ nước đóng băng hàng
nghìn năm. Trong những vùng khí hậu ấm áp hơn, khi mùa xuân đến, tuyết tan và
chảy thành dòng trên mặt đất, đôi khi tạo thành lũ. Phần lớn lượng mưa rơi trên các
đại dương; hoặc rơi trên mặt đất và nhờ trọng lực trở thành dòng chảy mặt. Một phần
dòng chảy mặt chảy vào trong sông theo những thung lũng sông trong khu vực, với
dòng chảy chính trong sông chảy ra đại dương. Dòng chảy mặt, và nước thấm được
tích luỹ và được trữ trong những hồ nước ngọt. Mặc dù vậy, không phải tất cả dòng
chảy mặt đều chảy vào các sông. Một lượng lớn nước thấm xuống dưới đất. Một
lượng nhỏ nước được giữ lại ở lớp đất sát bề mặt và được thấm ngược trở lại vào
23


nguồn nước mặt (và đại đương) dưới dạng dòng chảy ngầm. Một phần nước ngầm
chảy ra thành các dòng suối nước ngọt. Nước ngầm tầng nông được rễ cây hấp thụ rồi
thoát hơi qua lá cây.
2.2.3 Ô nhiễm môi trường nước:
Phiêu sinh
thực vật

Phiêu sinh
động vật

Nguồn nước
sạch

Chất dinh
dưỡng
(N,P,S), phù
sa..

Lớp sinh vật đáy
(sâu biền, ốc sên..)

SV phân hủy chất hữu cơ và
tiêu thụ oxi

Hình 2-3 Quá trình phú dưỡng hóa nguồn nước
Ô nhiễm nước là sự thay đổi theo chiều xấu đi các tính chất vật lý – hoá học – sinh
học của nước, với sự xuất hiện các chất lạ ở thể lỏng, rắn làm cho nguồn nước trở nên
độc hại với con người và sinh vật. Làm giảm độ đa dạng sinh vật trong nước. Xét về
tốc độ lan truyền và quy mô ảnh hưởng thì ô nhiễm nước là vấn đề đáng lo ngại hơn ô
nhiễm đất.
Nước bị ô nhiễm là do sự phú dưỡng xảy ra chủ yếu ở các khu vực nước ngọt và
các vùng ven biển, vùng biển khép kín. Do lượng muối khoáng và hàm lượng các chất
hữu cơ quá dư thừa làm cho các quần thể sinh vật trong nước không thể đồng hoá
được. Kết quả làm cho hàm lượng ôxy trong nước giảm đột ngột, các khí độc tăng lên,
tăng độ đục của nước, gây suy thoái thủy vực. Ở các đại dương là nguyên nhân chính
gây ô nhiễm đó là các sự cố tràn dầu Ô nhiễm nước có nguyên nhân từ các loại chất
thải và nước thải công nghiệp được thải ra lưu vực các con sông mà chưa qua xử lí

đúng mức; các loại phân bón hoá học và thuốc trừ sâu ngấm vào nguồn nước ngầm và
nước ao hồ; nước thải sinh hoạt được thải ra từ các khu dân cư ven sông gây ô nhiễm
trầm trọng,ảnh hưởng đến sức khỏe của người dân trong khu vực.

24


2.3 Môi trường không khí
2.3.1 Khái niệm môi trường không khí:
Khí quyển là lớp vỏ ngoài của trái đất với ranh giới dưới là bề mặt thuỷ quyển,
thạch quyển và ranh giới trên là khoảng không giữa các hành tinh. Khí quyển trái đất
được hình thành do sự thoát hơi nước, các chất khí từ thuỷ quyển và thạch quyển.
Bầu không khí này được tạo thành từ nhiều thành phần khí khác nhau đóng vai
trò như một lá chắn bảo vệ cho trái đất và cho phép sự sống trên hành tinh tồn tại. Nếu
không có bầu không khí, chúng ta sẽ bị đốt cháy bởi nhiệt độ cao của mặt trời vào ban
ngày hoặc đông lạnh bởi nhiệt độ rất cao vào ban đêm.
Hơn ba phần tư thành phần của bầu khí quyển được tạo thành từ khí Nitơ và hầu hết
phần còn lại là khí oxy, 1% còn lại là hỗn hợp của cacbon dioxide, hơi nước và ozon.
2.3.2 Các khí nhân tạo gây ô nhiễm không khí nguy hiểm nhất đối với con người
và khí quyển trái đất
Các khí nhân tạo nguy hiểm nhất đối với sức khoẻ con người và khí quyển trái
đất đã được biết đến gồm: Cacbon đioxit (CO2); Dioxit Sunfua (SO2).; Cacbon
monoxit (CO); Nitơ oxit (N2O); Clorofluorocacbon (còn gọi là CFC) và Mêtan (CH4).
1) Cacbon Dioxit (CO2): CO2 với hàm lượng 0,03% trong khí quyển là nguyên
liệu cho quá trình quang hợp để sản xuất năng suất sinh học sơ cấp ở cây xanh.
Thông thường, lượng CO2 sản sinh một cách tự nhiên cân bằng với lượng CO2
được sử dụng cho quang hợp. Hai loại hoạt động của con người là đốt nhiên
liệu hoá thạch và phá rừng đã làm cho quá trình trên mất cân bằng, có tác động
xấu tới khí hậu toàn cầu.
2) Dioxit Sunfua (SO2): Đioxit sunfua (SO2) là chất gây ÔNKK khí có nồng độ

thấp trong khí quyển, tập trung chủ yếu ở tầng đối lưu. Dioxit sunfua sinh ra do
núi lửa phun, do đốt nhiên liệu than, dầu, khí đốt, sinh khối thực vật, quặng
sunfua,.v.v... SO2 rất độc hại đối với sức khoẻ của người và sinh vật, gây ra các
bệnh về phổi khí phế quản.SO2 trong không khí khi gặp oxy và nước tạo thành
axit, tập trung trong nước mưa gây ra hiện tượng mưa axit.
3) Cacbon monoxit (CO):CO được hình thành do việc đốt cháy không hết nhiên
liệu hoá thạch như than, dầu và một số chất hữu cơ khác. Khí thải từ các động
cơ xe máy là nguồn gây ô nhiễm CO chủ yếu ở các thành phố. Hàng năm trên
toàn cầu sản sinh khoảng 600 triệu tấn CO. CO không độc với thực vật vì cây
xanh có thể chuyển hoá CO => CO2 và sử dụng nó trong quá trình quang hợp.
Vì vậy, thảm thực vật được xem là tác nhân tự nhiên có tác dụng làm giảm ô
nhiễm CO. Khi con người ở trong không khí có nồng độ CO lớn hơn 250 ppm
sẽ bị tử vong.
25