Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn địa lý lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh

LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn này, chúng tôi đã nhận được sự giúp đỡ vô cùng
quý báu của các tập thể và cá nhân.
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban giám hiệu trường ĐHSP Hà
Nội, các thầy cô giáo khoa Địa lý, tổ Lý luận và phương pháp dạy học địa lí –
trường ĐHSP Hà Nội đã tận tình giảng dạy, hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong
quá trình học tập và nghiên cứu tại trường.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Sở giáo dục và đào tạo Nam Định, đặc biệt là
Ban giám hiệu, giáo viên bộ môn Địa lý và học sinh trường THPT Nguyễn
Bính đã tạo mọi điều kiện cho chúng tôi tiến hành điều tra, thực nghiệm sư
phạm trong quá trình làm luận văn.
Đặc biệt, xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc thầy giáo –
PGS.TS Đặng Văn Đức, người thầy đã tận tình giúp đỡ, trực tiếp chỉ bảo và
hướng dẫn tôi nghiên cứu. Trong quá trình làm luận văn, thầy đã động viên
và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tôi nghiên cứu, tìm tòi tư liệu để hoàn
thành luận văn.
Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn và tình cảm yêu thương nhất đến gia đình,
bạn bè đã luôn sát cánh , động viên giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập
và nghiên cứu.
Mặc dù đã rất cố gắng và tận tâm nghiên cứu, học tập song luận văn khó
tránh khỏi những hạn chế và thiếu sót. Kính mong Thầy / Cô giáo và những
người quan tâm đóng góp ý kiến để đề tài được hoàn thiện hơn.
Hà Nội, tháng 6 năm 2015
Tác giả luận văn: Trần Thị Hồng Hạnh


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

DHKP

Dạy học khám phá

DHĐL

Dạy học địa lí

GV

Giáo viên

ĐC

Đối chứng

GD

Giáo dục

GD & ĐT

Giáo dục và đào tạo

HS

Học sinh

NXB

Nhà xuất bản

THPT

Trung học phổ thông

TN

Thực nghiệm

SGK

Sách giáo khoa

PP

Phương pháp

PPDH

Phương pháp dạy học

PHT

Phiếu học tập

PTNL

Phát triển năng lực

KTDH

Kỹ thuật dạy học

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài. .......................................................................................... 1
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................ 3
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................. 4
4. Giả thuyết khoa học ...................................................................................... 4
5. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu. ................................................................. 4
6. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ..................................................... 11
7. Đóng góp mới của đề tài ............................................................................. 14
8. Ý nghĩa của đề tài........................................................................................ 14
9. Cấu trúc của đề tài. ...................................................................................... 15
Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC
DẠY HỌC KHÁM PHÁ TRONG MÔN ĐỊA LÝ LỚP 11 - THPT THEO
ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH ........................ 16
1.1. Cơ sở lý luận ............................................................................................ 16
1.1.1. Những vấn đề đổi mới PPDH ở trường phổ thông theo định hướng phát
triển năng lực ................................................................................................... 16
1.1.2. Dạy học khám phá................................................................................. 18
1.1.2.1. Khái niệm về dạy học khám phá ........................................................ 18
1.1.2.2. Bản chất của dạy học khám phá ......................................................... 24
1.1.2.3. Đặc điểm của dạy học khám phá ........................................................ 26
1.1.2.4. Những ưu điểm và nhược điểm của DHKP ....................................... 30
1.1.2.5. Những điều kiện để tổ chức dạy học khám phá ................................. 35
1.1.2.6. Mối liên hệ giữa dạy học khám phá và dạy học định hướng PTNL cho
HS .................................................................................................................... 37
1.2. Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 39
1.2.1. Đặc điểm tâm lý và trình độ nhận thức của học sinh THPT ................. 39

1.2.2. Cấu trúc và nội dung chương trình Địa lý lớp 11 – THPT ................... 40
1.2.2.1. Cấu trúc ............................................................................................... 40
1.2.2.2. Nội dung .............................................................................................. 40
1.2.2.3. Hình thức trình bày ............................................................................. 43
1.2.3. Thực trạng của việc vận dụng phương pháp khám phá trong dạy học
Địa lí 11 ở trường THPT ................................................................................. 44
1.2.3.1. Về phía GV ........................................................................................ 45
1.2.3.2. Về phía HS ......................................................................................... 50
1.2.3.3. Nguyên nhân và định hướng khắc phục những hạn chế .................... 52
Tiểu kết chương 1............................................................................................ 54
Chƣơng 2 THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC KHÁM PHÁ TRONG
MÔN ĐỊA LÝ 11 – THPT THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG
LỰC HỌC SINH ........................................................................................... 56
2.1.Yêu cầu và nguyên tắc tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý 11
theo định hướng phát triển năng lực học sinh ................................................. 56
2.1.1.Yêu cầu................................................................................................... 57
2.1.1.1.Những yêu cầu cơ bản của dạy học Địa lí lớp 11 ............................... 57
2.1.2.Nguyên tắc.............................................................................................. 61
2.2. Quy trình thiết kế và tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý 11 .... 67
2.2.1.Quy trình ................................................................................................ 67
2.2.2. Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11 ........................... 73
2.3. Thiết kế và tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý 11 ................... 78
2.3.1.Vận dụng phương pháp dạy học khám phá vào thiết kế các bài học Địa
lí 11 .................................................................................................................. 78
2.3.2.Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý 11 ................................... 88
Tiểu kết chương 2.......................................................................................... 101


CHƢƠNG 3 THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ............................................... 102

3.1.1. Mục đích.............................................................................................. 102
3.1.2. Nhiệm vụ ............................................................................................. 102
3.1.3. Nguyên tắc........................................................................................... 102
3.2. Tổ chức thực nghiệm.............................................................................. 103
3.2.1.Đối tượng thực nghiệm ........................................................................ 103
3.2.2. Nội dung thực nghiệm ......................................................................... 103
3.2.3. Phương pháp thực nghiệm .................................................................. 103
3.3. Nhận xét kết quả thực nghiệm ............................................................... 104
3.3.1. Kết quả thực nghiệm ........................................................................... 104
3.3.2. Nhận xét kết quả thực nghiệm ............................................................ 105
Tiểu kết chương 3.......................................................................................... 107
PHẦN KẾT LUẬN ...................................................................................... 108
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 111
PHỤ LỤC


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài.
Trong giai đoạn hiện nay, nước ta đang trong công cuộc công nghiệp
hóa-hiện đại hóa đất nước. Cùng với bước chuyển mình mạnh mẽ của nền
kinh tế, khoa học công nghệ của nhân loại, vì vậy đòi hỏi của xã hội phải đào
tạo ra nguồn nhân lực có trình độ cao, có khả năng nắm bắt và làm chủ tri
thức mới nhất trong thời đại, nhằm hình thành nền kinh tế tri thức để theo kịp
các cường quốc năm châu.
Xác định được tầm quan trọng đặc biệt của giáo dục trong thời kì đổi
mới, văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XI đã xác định rõ “ Phát
triển giáo dục là quốc sách hàng đầu. Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục

Việt Nam theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa, dân chủ hóa và hội
nhập quốc tế, trong đó đổi mới cơ chế quản lí giáo dục , phát triển đội ngũ
giáo viên và cán bộ quản lí là khâu then chốt. Tập trung nâng cao chất lượng
giáo dục , đào tạo, coi trọng giáo dục đạo đức , lối sống, năng lực sáng tạo,
kỹ năng thực hành, kết hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và xã hội” .
Quan điểm chỉ đạo trên đây của Đảng đã đặt ra hệ thống tổng hợp của nhiệm
vụ giáo dục và đào tạo, trong đó việc nâng cao chất lượng giáo dục, đào tạo,
coi trọng năng lực sáng tạo, khả năng tìm tòi khám phá, kỹ năng thực hành
cho HS là một trong những nhiệm vụ quan trọng.
Trong một bài viết của mình cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng cũng đã
nhấn mạnh “ Trong nhà trường điều chủ yếu không phải là nhồi nhét một mớ
kiến thức hỗn độn tuy rằng kiến thức là cần thiết. Điều chủ yếu là hình thành
cho học sinh phương pháp suy nghĩ, phương pháp suy luận, phương pháp tự
nghiên cứu, phương pháp học tập”.
Thấm nhuần quan điểm, định hướng chỉ đạo của Đảng và Nhà Nước , từ
đầu năm 90 đến nay, Việt Nam và một số nước trong khu vực cũng như trên
thế giới không ngừng rà soát, đổi mới chương trình giáo dục theo 4 trụ cột của

1


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

giáo dục thế kỷ XXI do UNESCO đề xướng: Học để biết, học để làm, học để
chung sống , học để tự khẳng định mình. Nước ta đã quan tâm đến đầu tư phát
triển cho sự nghiệp đào tạo nhằm thực hiện mục tiêu “nâng cao dân trí, đào
tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài”. Tuy nhiên “ Bây giờ so với nhiều nước
trong khu vực thì phải thừa nhận sự phát triển giáo dục nước ta còn nhiều
mặt thua kém” , đang có nguy cơ bị tụt hậu. Để phát triển giáo dục nước nhà,

tạo ra những chuyển biến sâu sắc trong đổi mới tổ chức quy trình dạy học,
nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục để đào tạo ra “ những con người lao
động tự chủ , năng động và sáng tạo” đáp ứng được nhu cầu của thời đại, có
năng lực hành động và làm việc.
Tuy nhiên để thực hiện được mục tiêu trên, thì đổi mới phương pháp dạy
học là một tất yếu “ Phát huy tính tích cực, tự giác chủ động, sáng tạo của học
sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp
tự học, tự rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình
cảm, đem lại niềm vui,hứng thú cho học sinh”[luật giáo dục điều 42.2]
Dạy học khám phá là một phương pháp dạy học tích cực, lấy học sinh
làm trung tâm. Với sự đổi mới phương pháp dạy học ngày nay thì phương
pháp này trở thành một phương pháp dạy học quan trọng để nâng cao chất
lượng dạy học. Dạy học khám phá có vai trò nhằm biến kinh nghiệm của học
sinh thành kiến thức, giúp học sinh phát triển các năng lực: phân tích, tổng
hợp, so sánh...phát triển các kĩ năng thực hành ( đo đạc, vẽ hình, phân tích số
liệu, ...), kĩ năng khảo sát hiện tượng địa lí ngoài thực địa, kĩ năng làm việc
với máy tính, kĩ năng tra cứu thông tin...Ngoài ra phương pháp này còn phát
triển cho các em một số năng lực như: năng lực ngôn ngữ, năng lực giao tiếp,
năng lực tự học, tự sáng tạo, năng lực quản lí, năng lực giải quyết được các
vấn đề đặt ra...Do đó mà phương pháp khám phá có thể áp dụng dạy ở tất cả
các môn học, các cấp học khác nhau. Tùy thuộc vào tính chất của từng môn
học, từng bài học mà có kiểu khám phá phù hợp.

2


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

Thực tiễn dạy học trong những năm gần đây, cùng với sự đổi mới về nội

dung dạy học, trang thiết bị dạy học được cải tiến đặc biệt là với sự hỗ trợ của
CNTT tạo điều kiện cho giáo viên được thiết kế nhiều hình thức học tập giúp
học sinh phát huy năng lực sáng tạo, tìm tòi, khám phá tri thức..Giáo viên các
trường THPT nói chung, giáo viên Địa lí nói riêng đã được biết đến các
phương pháp trong hệ thống các phương pháp tích cực như: dạy học hợp tác
theo nhóm, Phương pháp báo cáo, Dạy học dự án, Phương pháp dạy học kiến
tạo.... Tuy nhiên, trên thực tế hiện nay vẫn còn nhiều giáo viên chưa nắm rõ
được bản chất, quy trình thực hiện của một số phương pháp dạy học tích cực
như đã nêu trên. Vì vậy, giáo viên vẫn quen với cách dạy truyền thống : dạy
thuyết trình, thông báo, cung cấp sẵn kiến thức cho học sinh...từ đó không
phát huy được năng lực của các em, không kích thích được tính tò mò, khám
phá cũng như hứng thú học tập...Do đó, mà hiệu quả giờ học không cao.
Từ đó, chúng ta thấy được việc đổi mới trong giáo dục nói chung và đổi
mới phương pháp dạy học nói riêng đang trở nên cấp thiết trong các bậc học.
Trong quá trình nghiên cứu và tìm hiểu cơ sở lý luận của phương pháp dạy
học tích cực, xét thấy phương pháp dạy học khám phá là một phương pháp
dạy học phù hợp với xu hướng đổi mới dạy học hiện nay nên chúng tôi chọn
đề tài: “ Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo
định hƣớng phát triển năng lực học sinh”
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu cách thức tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa Lý 11THPT nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, năng lực của học sinh,
góp phần đổi mới phương pháp dạy học và nâng cao chất lượng dạy học môn
Địa lý ở trường trung học phổ thông.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục đích trên, đề tài cần hoàn thành nhiệm vụ cơ bản sau:

3

Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

a. Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc tổ chức dạy học khám
phá trong môn Địa lí lớp 11 theo định hướng phát triển năng lực học sinh tại
trường THPT.
b. Đề ra yêu cầu và nguyên tắc trong việc thiết kế và tổ chức dạy học
khám phá trong môn Địa lí 11
c. Thiết kế và tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lí lớp 11 theo
định hướng phát triển năng lực học sinh
d. Thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của
đề tài nghiên cứu.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tƣợng nghiên cứu
Vận dụng phương pháp khám phá trong dạy học Địa lí lớp 11 THPT
3.2. Phạm vi nghiên cứu
e. Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa Lí 11- THPT ở một số bài
học trong chương trình chuẩn
f. Địa bàn thực nghiệm: tại một số trường THPT của Hà Nội, Nam Định
4. Giả thuyết khoa học
Nếu vận dụng phương pháp dạy học khám phá trong môn Địa lí lớp 11THPT một cách hợp lí, đảm bảo các yêu cầu đổi mới phương pháp theo định
hướng phát triển năng lực học sinh thì sẽ phát huy được tính tích cực, tự giác,
chủ động, sáng tạo và hình thành các năng lực cần thiết của học sinh góp phần
nâng cao chất lượng dạy học Địa lí ở trường phổ thông.
5. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu.
5.1. Trên thế giới
Ngay từ thời cổ đại, giáo dục đã chú ý tới tính sáng tạo, chủ động tích
cực khám phá của học sinh:
Socrat, Hy Lạp ( 469-390 TCN ) cho rằng phương pháp vấn đáp đi từ
những gì trẻ biết để giúp trẻ vận dụng trực giác, khả năng và tinh thần của

4


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

mình khám phá ra những sự thật quá hiển nhiên.Ở đây chúng ta nhận thấy
manh nha của khoa sư phạm hoạt động, sư phạm dựa vào sự quan sát thế giới
bên ngoài giúp trẻ khám phá ra cái bản chất của những hiện tượng, sự vật
được quan sát. Nói như cách của Socrat quan niệm là dựa vào sự quan sát thế
giới bên ngoài đó để giúp trẻ đi vào thế giới những ý niệm.
Khổng Tử ( 55-479 TCN ) bậc thầy vĩ đại của giáo dục phương Đông cổ
đại rất coi trọng vai trò của giáo dục, đòi hỏi người ta phải học và tìm tòi, suy
nghĩ, đào sâu trong quá trình học.
Sang tới thời Phục Hưng có rất nhiều các nhà giáo dục tiến bộ đã nêu lên
những tư tưởng quan tâm đến học sinh và chú ý đến việc phát huy khả năng
tìm tòi, khám phá của học sinh trong việc chiếm lĩnh tri thức:
Lốc-cơ ( John Locke,1632), ông yêu cầu người thầy giáo phải gợi ý sự tò
mò của học sinh. Ông nói “ Tò mò là cái lợi lớn nhất mà tự nhiên dùng để sửa
chữa những cái dốt nát của chúng ta”. Qua đó, ta nhận thấy được ý tưởng của
một phương pháp dạy học đi từ sự tò mò của học sinh để từ đó kích thích khả
năng khám phá của học sinh.
Rút xô J.J, nhà tư tưởng, nhà giáo dục Pháp, kế tục triết học giáo dục của
Cômenski là giáo dục thích ứng với thiên nhiên và phát triển tư tưởng đó bằng
quan điểm “ tôn trọng thiên nhiên bao hàm sự tự do”. Ông cũng nói “ Đừng
cho trẻ khoa học, mà phải để nó tự phát minh ra”. Trên cơ sở đó, ông đã đề ra
trong giáo dục phải dựa vào tính tò mò tự nhiên, lòng khao khát hiểu biết của
trẻ mà không phải dạy cho trẻ chân lí mà là chỉ cho trẻ cách phải làm sao để
lúc nào cũng có thể khám phá ra chân lí. Điều đó khẳng định rằng quan điểm

quan trọng của dạy học không phải là nhồi nhét kiến thức cho nhiều, mà là sự
cố gắng của cá nhân nắm vững phương pháp khai thác tri thức.
Ta- lây-răng (1791) rất chú trọng đến việc phát huy óc sáng tạo và tính
độc lập suy nghĩ của học sinh. Ông viết “ Người ta đã chứng minh hàng nghìn
lần rằng, chỉ khi nào người ta tự tìm tòi, tự phát minh điều gì thì người ta mới

5


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

thực sự là biết, thực sự nhìn rõ điều đó. Nếu không, ý kiến có thể đến mới ta
mà không phải của ta...”
Và sau này Distecvec nhà giáo dục người Đức đã có một câu nói vĩ đại
“Người giáo viên tồi là người cung cấp cho học sinh chân lí, còn người giáo
viên giỏi là người dạy cho học sinh đi tìm chân lí”.
Cuối thế kỉ XIX nửa đầu thế kỉ XX John Dewey đã đề ra những nguyên
tắc giáo dục cho việc xây dựng “ nhà trường cho ngày mai”. Theo ông, chủ
chương giáo dục phải dựa vào kinh nghiệm thực tế của trẻ em. Việc giảng dạy
phải kích thích được hứng thú, phải để trẻ độc lập tìm tòi, hành động bằng
cách sáng kiến, khám phá, phát hiện. Còn thầy giáo là người tổ chức, thiết kế,
người cố vấn.
Cousinet Roger, nhà giáo dục người Pháp vào nửa đầu thế kỉ XX, đứng
trên quan điểm dạy học hoạt động, ông đã đề ra phương pháp làm việc tự do
theo nhóm trong quá trình dạy học. Theo ông làm việc theo nhóm là học sinh
phải tìm tòi, khám phá, phải thực hiện những cuộc khảo cứu hay quan sát,
phải cố gắng phân tích, tìm hiểu, diễn đạt. Cần phải làm sao đòi hỏi ở trẻ một
sự cố gắng sáng tạo cá nhân để giáo viên đưa trẻ đến việc tự mình khám phá
trong các tình huống khác nhau, nhằm khơi dậy ở trẻ tinh thần nghiên cứu.

Khi đề cập đến tính tích cực trong học tập của học sinh, Sukina G.I đã
phân ra làm 3 cấp độ : cấp độ thứ nhất là bắt chước tái hiện, cấp độ thứ hai là
tích cực tìm tòi, cấp độ thứ ba là tích cực sáng tạo. Đối với học sinh THPT
tính tích cực tìm tòi, sáng tạo là rất mạnh.
Với ý tưởng lấy người học làm trung tâm, J.Piaget ( 1896-1980) đã bày tỏ
rõ ràng và sâu sắc quan điểm của mình về mục đích giáo dục. Theo ông, mục
đích giáo dục là phát huy đầy đủ nhân cách, hình thành những cá thể có khả
năng tự chủ trí tuệ và đạo đức. Tự chủ trí tuệ là học cách tự mình chiếm lĩnh lấy
chân lí, tự mình suy luận và tự mình xây dựng các khái niệm một cách tự do.
Nếu trẻ em thụ động về mặt trí tuệ thì nó không thể tự do về mặt đạo đức.

6


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

Saymour Papert cũng đã nói “ Bạn không thể dạy cho học sinh mọi thứ
mà chúng cần. Cách tốt nhất bạn có thể làm là đặt chúng vào nơi chúng có
thể tìm ra những thứ đó; giúp chúng xác định được cái mình cần biết là gì và
khi nào thì cần đến nó”.
I.F.Kharlamop trong “ Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như
thế nào” (1978),Nxb Giáo dục, Hà Nội. Tác giả đã khẳng định : dạy học là
quá trình lĩnh hội một cách vững chắc kiến thức của học sinh, song việc nhận
thức của học sinh không phải do giáo viên hình thành mà là quá trình tự lĩnh
hội của các em “Học sinh chỉ thực sự nắm vững cái mà bản thân giành được
bằng lao động của chính mình”. Từ đó ta có thể thấy được ông đã đề ra yêu
cầu về quá trình lĩnh hội kiến thức của học sinh, trong đó nhấn mạnh việc học
sinh phải tự tìm tòi, khám phá kiến thức mới bằng chính lao động của bản
thân mình.

Trong cuốn “Lý luận dạy học hiện đại” của GS Bernd Meier và TS
Nguyễn Văn Cường do trường ĐHSP Hà Nội và ĐH Possdam ( Cộng hòa
Liên bang Đức) phối hợp xuất bản năm 2009 đã đưa ra một số biện pháp đổi
mới phương pháp dạy học. Trong đó có hình thức dạy học dự án, trong dạy
học dự án có thể vận dụng nhiều lí thuyết và quan điểm dạy học hiện đại như
lí thuyết kiến tạo, dạy học theo định hướng học sinh, dạy học hợp tác, dạy học
tích hợp, dạy học khám phá, sáng tạo.
Đặc biệt, bộ sách đổi mới phương pháp dạy học của Tổ chức ASCD Hoa
Kỳ được Nhà xuất bản Giáo DỤC Việt Nam mua bản quyền và dịch (2011)
đã mang đến cho các nhà nghiên cứu, nhà quản lí giáo dục và GV có cách tiếp
cận mới mẻ về phương pháp dạy học.
Robert J.Marzano, Debra J.Pickering và Jane E.Pollock với tác phẩm “
Các phương pháp dạy học hiệu quả”, hay “ Đa trí tuệ trong lớp học” của
Thomas Armstrong, đã nêu lên những phương pháp dạy học hiệu quả để phát
huy được trí tuệ, năng lực của học sinh, khuyến khích các em say mê tìm tòi,

7


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

khám phá và sáng tạo qua các hoạt động học tập trên lớp. Trong đó có các
phương pháp như học nhóm, giải quyết vấn đề.
Trong cuốn “ Dạy học ngày nay” của tác giả Geoffrey Petty được xuất
bản lần đầu năm 1993 bởi Nhà xuất bản Stanley Thornes, tác giả cho rằng có
hai cách tiếp cận trong dạy học đó là : Dạy học bằng cách giải thích và dạy
học bằng cách đặt câu hỏi. Dạy học bằng cách giải thích, học sinh được giáo
viên giảng kiến thức mới, học sinh phải sử dụng và ghi nhớ kiến thức mới
này. Còn dạy học bằng cách đặt câu hỏi, giáo viên đặt câu hỏi hoặc giao bài

tập yêu cầu học sinh phải tự tìm ra kiến thức mới mặc dù vậy vẫn có sự hướng
dẫn của giáo viên. Kiến thức mới này được giáo viên chỉnh sửa và khẳng định
lại. Ta có thể nhận thấy Khám phá có hướng dẫn là một ví dụ của cách tiếp
cận này. Dạy học khám phá chỉ có thể được sử dụng nếu người học có khả
năng rút ra được bài học mới từ kiến thức và kinh nghiệm sẵn có của mình.
Phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn là cách dạy học bằng cách đặt
câu hỏi. Ông đã chỉ ra rằng “Phương pháp khám phá được nhiều giáo viên
tiểu học và giáo viên khoa học sử dụng- thí dụ : chương trình Khoa học
Nuffield sử dụng rất nhiều phương pháp này. Tuy nhiên, khám phá có thể
được sử dụng cho giáo viên của tất cả các môn” [12; tr.278]. Trong cuốn
sách này, ông đã nêu ra những ưu điểm và nhược điểm của phương pháp dạy
học khám phá. Và khẳng định rằng dạy học khám phá rất thú vị, thúc đẩy
động cơ học tập và phát triển kĩ năng tư duy cho học sinh.
Năm 1995, dựa trên cơ sở khoa học của sự tìm tòi - nghiên cứu giáo
sư Georger Charpak ( người Pháp ), đã sáng tạo và phát triển kĩ thuật dạy
học bàn tay nặn bột nhằm kích thích tính tò mò, ham mê khám phá, say mê
khoa học và rèn luyện kĩ năng nói và viết cho học sinh. Thực chất, kĩ thuật
này thể hiện tư tưởng của phương pháp dạy học khám phá với những hoạt
động dạy học như: học nhóm, giải quyết vấn đề, quan sát mô tả thí nghiệm,
mô hình, dự án...

8


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

Như vậy, dạy học khám phá đã được nhắc đến từ rất lâu dưới nhiều quan
niệm khác nhau nhưng cùng đề cập tới một đối tượng là học sinh, với cùng
một mục đích đó là làm thế nào để học sinh nắm bắt, chiếm lĩnh được nhiều

kiến thức nhất, và phát huy được năng lực một cách toàn vẹn nhất.
5.2.Ở Việt Nam
Ở Việt Nam vào những năm 1960, nhiều nghiên cứu về các biện pháp tổ
chức học sinh hoạt động tự lực, chủ động, sáng tạo ra kiến thức mới đã được
đặt ra. Nhưng các nghiên cứu hạn chế ở mức lí thuyết.
Từ năm 1970 trở đi, phương pháp dạy học khám phá được quan tâm và
nghiên cứu đồng bộ hơn. Các nhà giáo dục học, tâm lí học, giáo dục Địa Lí đã
đưa ra những công trình nghiên cứu trong các giáo trình Giáo dục học, Tâm lí
học, phương pháp giảng dạy bộ môn.
Các công trình nghiên cứu dưới nhiều khía cạnh khác nhau về tính tích
cực nhân thức – học tập như: khái niệm về tính tích cực, tính độc lập nhận
thức, những biện pháp, hình thức dạy học nhằm kích thích tính tích cực chủ
động, độc lập nhận thức của học sinh...
Trong cuốn Giáo Dục Học của Hà Thế Lữ - Đặng Vũ Hoạt đã nhấn
mạnh những phẩm chất quan trọng của hoạt động nhận thức tự giác, tính tích
cực, chủ động tìm tòi, sáng tạo và tác dụng của nó đối với kết quả học tập của
học sinh.
Các tác phẩm của Thái Duy Tuyên như “ Những vấn đề cơ bản của giáo
dục hiện đại” , “ Phương pháp dạy học truyền thống và đổi mới” (2008) đã
tập trung nghiên cứu các phương pháp dạy học hiện đại được sử dụng rộng rãi
trên toàn thế giới như dạy học nêu vấn đề, dạy học tương tác, dạy học theo
thuyết kiến tạo...qua đó rèn luyện và phát triển cho học sinh năng lực học tập.
Trong cuốn “ Dạy học và phương pháp dạy học trong nhà trường” của
Phan Trọng Ngọ, tác giả đã đề cập đến: các hướng tiếp cận trong việc xây
dựng chương trình dạy học ( tiếp cận theo mục tiêu,tiếp cận theo sự phát

9


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng

phát triển năng lực học sinh

triển...), các cách thiết kế chương trình dạy học ( thiết kế theo dự án, thiết kế
theo mô đun...). Đồng thời, tác giả cũng đưa ra các phương pháp dạy học
trong nhà trường hiện nay. Theo tác giả “ Coi cá nhân người học là một thực
thể độc lập suy nghĩ và giúp học phát triển được tính tự chủ trong việc quyết
định mọi hành động và số phận của mình. Chú trọng đến người học thực chất
là chú trọng đến nhu cầu và hứng thú học tập của người học” [32; tr.112]
Năm 2010, Bộ Giáo Dục và Đào tạo đã xuất bản cuốn “ Dạy và học tích
cực” – Dự Án Việt Bỉ, trong đó nêu lên một số phương pháp và kĩ thuật dạy
học tích cực hiện nay. Các tác giả cũng đã chỉ ra rằng, một trong những đặc
trưng của dạy và học tích cực là coi trọng hướng dẫn tìm tòi “ Việc coi trọng
hướng dẫn tìm tòi là giúp học sinh phát triển kĩ năng giải quyết vấn đề...Dạy
và học coi trọng hướng dẫn tìm tòi đòi hỏi về phía người học sự học tập tích
cực để tìm lời giải đáp cho vấn đề đặt ra và về phía người dạy cần có hướng
dẫn kịp thời giúp cho sự tìm tòi của người học đạt kết quả”
Cuốn “ Phương pháp dạy học Địa lí theo hướng tích cực” của tác giả
Đặng Văn Đức- Nguyễn Thu Hằng (2003), đã đưa ra những cơ sở lí luận quan
trọng về phương pháp dạy học tích cực lấy học sinh làm trung tâm. Đồng thời,
tác giả cũng nêu ra những phương pháp dạy học tích cực được vận dụng có
hiệu quả trong dạy học Địa lí như: dạy học giải quyết vấn đề,phương pháp
hướng dẫn học sinh khai thác bản đồ, phương pháp thảo luận, phương pháp
khảo sát điều tra trong dạy học địa lí, phương pháp dự án, phương pháp đóng
vai...Tất cả các phương pháp trên đều nhằm mục đích phát huy tính tích cực,
chủ động trong học tập của học sinh. Đồng thời mỗi phương pháp góp phần
phát triển được một số năng lực của học sinh thông qua quá trình học sinh tìm
tòi, khám phá và lĩnh hội tri thức.
Mới đây nhất, năm 2011 Bộ GD&ĐT đã triển khai thử nghiệm và chính
thức triển khai ở các trường phổ thông từ năm học 2013-2014 kĩ thuật bàn tay
nặn bột. Như đã nói ở trên, “ bàn tay nặn bột” mang bản chất của dạy học

khám phá.

10


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

Tài liệu tập huấn về Đổi mới Phương pháp dạy học và Kiểm tra đánh giá
theo định hướng phát triển năng lực học sinh của Bộ GD&ĐT năm 2014 cũng
hướng tới đổi mới công tác giáo dục đào tạo ở nước ta.
Như vậy có thể nói phương pháp dạy học khám phá đã được nghiên cứu
và tìm hiểu ở cả các công trình trong và ngoài nước. Nhìn chung, các tác giả
đều khẳng định được vai trò và ý nghĩa quan trọng của phương pháp trong
việc phát triển năng lực cho học sinh. Đồng thời, một số công trình còn đề
xuất một số biện pháp tiến hành dạy học khám phá sao cho có hiệu quả. Tuy
nhiên, cho đến nay chưa có một công trình nào trình bày một cách tập trung,
trực tiếp, chuyên biệt và có hệ thống về việc áp dụng phương pháp dạy học
khám phá trong dạy học Địa lí. Mặc dù vậy, trên đây là những tài liệu quý giá,
là cơ sở nền tảng để chúng tôi tiếp tục đi sâu nghiên cứu, để áp dụng phương
pháp này một cách có hiệu quả nhất trong dạy học môn Địa Lí 11 ở trường
phổ thông.
6. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu
6.1. Quan điểm nghiên cứu
6.1.1. Quan điểm hệ thống
Quan điểm hệ thống đòi hỏi tài liệu phải có tính hệ thống, logic. Tuân
thủ quan điểm trên, đề tài nhiên cứu được xem là một hệ thống lớn với các bộ
phận cấu thành có mối quan hệ chặt chẽ với nhau từ cơ sở lí luận tới việc thiết
kế và tổ chức thực hiện.
Dạy học khám phá là một trong những phương pháp dạy học tích cực. Vì

vậy, khi thiết kế và thực hiện cần đảm bảo đặc trưng ưu việt của nó. Áp dụng
phương pháp phù hợp vơi nội dung bài học sẽ đem lại lợi ích rất nhiều cho
HS trong việc phát triển toàn diện nhận thức, kĩ năng, giá trị...Đây cũng là
mục tiêu và yêu cầu của GD trong thời kì đổi mới.

11


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

6.1.2. Quan điểm giáo dục vì sự phát triển bền vững
Như ta đã biêt, Địa lí là môn học có “ môi trường” thuận lợi nhất để tiến
hành giáo dục phát triển bền vững cho HS trong nhà trường phổ thông. Dạy
học khám phá là một trong những phương pháp dạy học phát huy được tương
đối đầy đủ nhất kĩ năng, cũng như năng lực của các em. Đó cũng là mục tiêu
của giáo dục phát triển bền vững nhằm tạo ra những thế hệ HS có đầy đủ
phẩm chất và năng lực để sống bền vững. Đó là các năng lực như: khả năng
giao tiếp có hiệu quả, khả năng hợp tác làm việc tập thể, khả năng tư duy phê
phán, khả năng tư duy hệ thống...
6.1.3. Quan điểm định hƣớng phát triển năng lực cho học sinh.
Dạy học theo quan điểm định hướng phát triển năng lực yêu cầu trong
quá trình dạy học không chỉ chú ý đến tích cực hóa HS về hoạt động trí tuệ
mà còn chú ý rèn luyện năng lực, gắn hoạt động trí tuệ với hoạt động thực
hành thực tiễn. Trên quan điểm này, ta thấy dạy học khám phá phát huy được
các năng lực cần thiết cho HS thông qua việc các em tự học, tự khám phá tri
thức. Cũng theo quan điểm này, nội dung dạy học không chỉ giới hạn trong tri
thức và kỹ năng chuyên môn mà gồm những nhóm nội dung nhằm phát triển
các lĩnh vực năng lực. Từ đó, khi tiến hành các hoạt động khám phá trong dạy
học Địa lí lớp 11, GV có thể dẫn dắt HS khám phá nhiều hơn những nội dung

có trong SGK đặc biệt là những kiến thức địa lí mới mẻ, những bài học thực
tế của các quốc gia khác nhau trong quá trình phát triển.
6.1.4. Quan điểm công nghệ dạy học
Quan điểm này chỉ đạo việc xây dựng và thiết kế các bài học Địa lí theo
các định hướng cơ bản sau:
 Chuẩn hóa : đặc trưng này đòi hỏi mỗi hoạt động trong dạy học khám
phá ngay từ khâu thiết kế phải chuẩn hóa về mục tiêu, xác lập các điều kiện
tối ưu trong học tập cũng như sản phẩm cần đạt được. Mỗi hoạt động học tập
theo phương pháp khám phá đều có những đặc điểm riêng về HS ( lứa

12


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

tuổi,tâm lí, trình độ, số lượng...) ; về thời gian, về các điều kiện khác như cơ
sở vật chất...
 Quy trình hóa: theo quan điểm của công nghệ dạy học thì việc tổ chức
dạy học khám phá là một quy trình bao gồm các bước: thiết kế, thực hiện và
đánh giá. Nhằm mục tiêu hướng dẫn cho trẻ bắt đầu từ cái chưa biết sau các hoạt
động khám phá để chiếm lĩnh tri thức nhân loại thành tri thức của bản thân.
 Điện tử hóa : Ứng dụng công nghệ thông tin là một trong những đặc
điểm nổi bật của công nghệ dạy học. Theo định hướng này, đề tài triệt để sử
dụng công nghệ thông tin và ứng dụng của nó trong việc thực hiện các hoạt
động khám phá phù hợp với trình độ HS lớp 11. Hiện nay, internet với nguồn
thông tin khổng lồ đa dạng về cả hình ảnh, màu sắc, âm thanh...nó như thư
viện khổng lồ hỗ trợ đắc lực cho HS trong quá trình khám phá tri thức. Đồng
thời nó cũng hỗ trợ việc phát triển năng lực sử dụng công nghệ thông tin và
truyền thông của HS.

6.2. Phƣơng pháp nghiên cứu
Đề tài sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu như sau:
g. Phương pháp thu thập, phân tích và tổng hợp tài liệu
Để thực hiện đề tài này, tác giả đã tìm hiểu, nghiên cứu những tài liệu cơ
bản để xây dựng cơ sở lí luận, thực tiễn chặt chẽ làm tiền đề cho việc thiết kế
và thực hiện các hoạt động khám phá của HS. Như các tài liệu cơ bản về Giáo
dục học, Tâm lí học, Triết học, các công trình nghiên cứu về lí luận và phương
pháp dạy học, các văn kiện của Đảng và Nhà nước có liên quan đến đề tài
h. Phương pháp phân loại
Dùng phương pháp phân loại tài liệu tham khảo, phân loại đối tượng
học sinh...
i. Phương pháp quan sát
Được sử dụng trong suốt quá trình nghiên cứu đề tài và tổ chức thực hiên
dạy học khám phá. GV quan sát HS trong quá trình làm việc.

13


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

j. Phương pháp điều tra, khảo sát thực tế
Đề tài sử dụng phương pháp điều tra GV và HS ở một số trường THPT (
gồm GV Địa lí và HS lớp 11 ) thông qua phiếu điều tra.
k. Phương pháp chuyên gia
Trao đổi một số chuyên gia để tham khảo một số định hướng cho đề tài
cũng như trong việc đánh giá khách quan kết quả nghiên cứu.
l. Phương pháp thống kê toán học
Sử dụng phương pháp thống kê toán học để xử lí kết quả thực nghiệm sư
phạm và kiểm định giả thiết thống kê về kết quả học tập của hai lớp đối chứng

và thực nghiệm.
m. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Phương pháp này được trình bày kĩ trong chương III của luận văn với
việc sử dụng lớp đối chứng và lớp thực nghiệm để kiểm chứng các kết quả
nghiên cứu của đề tài. Kết quả thực nghiệm sẽ được trực quan hóa bằng bảng
thống kê, biểu đồ.
7. Đóng góp mới của đề tài
n. Làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của việc tổ chức dạy học khám phá
trong môn Địa lí 11 – THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh
o. Xây dựng quy trình thiết kế và tổ chức dạy học khám phá trong môn
Địa Lí 11 – THPT
p. Thiết kế và tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lí lớp 11- THPT
8. Ý nghĩa của đề tài.
8.1.Ý nghĩa khoa học
- Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần làm phong phú thêm lí luận
dạy học bộ môn về việc tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lí ở trường
THPT theo định hướng phát triển năng lực của học sinh.

14


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

8.2. Về thực tiễn
- Nghiên cứu đề tài giúp bản thân hiểu được những nét cơ bản về thực
tiễn dạy học Địa lí ở trường THPT hiện nay, có thể vận dụng phương pháp
dạy học khám phá vào việc dạy học có hiệu quả.
- Kết quả nghiên cứu là tài liệu tham khảo cho giáo viên phổ thông và
sinh viên sư phạm.

9. Cấu trúc của đề tài.
Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, nội dung của
luận văn bao gồm ba chương:
Chƣơng 1 : Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc tổ chức dạy học khám phá
trong môn Địa lí 11 – THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh.
Chƣơng 2 : Thiết kế và tổ chức thực dạy học khám phá trong môn Địa lí
11 – THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh
Chƣơng 3 : Thực nghiệm sư phạm.

15


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

Chương 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC DẠY
HỌC KHÁM PHÁ TRONG MÔN ĐỊA LÝ LỚP 11 - THPT THEO
ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH

1.1. Cơ sở lý luận
1.1.1. Những vấn đề đổi mới PPDH ở trường phổ thông theo định
hướng phát triển năng lực
Phương pháp dạy học là một phạm trù của khoa học giáo dục. Việc đổi
mới PPDH cần dựa trên những cơ sở khoa học và thực tiễn giáo dục. Có rất
nhiều các quan niệm khác nhau về đổi mới PPDH, tuy nhiên có thể hiểu “ Đổi
mới PPDH là cải tiến những hình thức và cách thức làm việc kém hiệu qur
của GV và HS, sử dụng những hình thức và cách thức hiệu quả hơn nhằm
nâng cao chất lượng dạy học, phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo, phát
triển năng lực học sinh”

Đứng trước bối cảnh thời đại mới của nhân loại, đã đặt ra vai trò mới cho
giáo dục thế giới nói chung và giáo dục Việt Nam nói riêng. Tư duy mới về
giáo dục thế kỷ XXI đó là xây dựng một nền giáo dục “ Mọi người đều được
học và học suốt đời”. Chúng ta cũng đã xây dựng mô hình giáo dục của Việt
Nam trong tương lai với việc thỏa mãn ba điều kiện : Không gây xáo trộn lớn
thực trạng nền giáo dục đang tồn tại; đáp ứng được những đòi hỏi của thời
cuộc, tương thích về cơ bản với các nền giáo dục tiên tiến trong khu vực và
trên thế giới; phù hợp với văn hóa, tín ngưỡng đặc điểm kinh tế - xã hội Việt
Nam. Mục tiêu của đổi mới PPDH trong giáo dục nước ta hiện nay suy cho
cùng cũng đều hướng đến việc đào tạo con người Việt Nam phát triển được
năng lực cá nhân một cách tốt nhất để phục vụ cho đất nước, cho xã hội và
cho bản thân một cách có hiệu quả nhất. Nói một cách khác, trong giáo dục
đào tạo phải khơi gợi phát triển được năng khiếu, bộc lộ được sở trường và

16


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

thể hiện được năng lực từng cá nhân. Từ đó, giáo dục Việt Nam đã xác định
mục tiêu đổi mới PPDH theo định hướng phát triển năng lực.
Giáo dục định hướng năng lực nhằm đảm bảo chất lượng đầu ra của việc
dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú
trọng năng lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm
chuẩn bị cho con người năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và
nghề nghiệp. Chương trình này nhấn mạnh vai trò của người học với tư cách
chủ thể của quá trình nhận thức.
Khác với chương trình định hướng nội dung, chương trình dạy học định
hướng năng lực tập trung vào việc mô tả chất lượng đầu ra, có thể coi là “sản

phẩm cuối cùng” của quá trình dạy học. Việc quản lý chất lượng dạy học
chuyển từ việc “điều khiển đầu vào” sang “điều khiển đầu ra”, tức là kết quả
học tập của học sinh.
Chương trình dạy học định hướng năng lực không quy định những nội
dung dạy học chi tiết mà quy định những kết quả đầu ra mong muốn của quá
trình giáo dục, trên cở sở đó đưa ra những hướng dẫn chung về việc lựa chọn
nội dung, phương pháp, tổ chức và đánh giá kết quả dạy học nhằm đảm bảo
thực hiện được mục tiêu dạy học tức là đạt được kết quả đầu ra mong muốn.
Trong chương trình định hướng năng lực, mục tiêu học tập, tức là kết quả học
tập mong muốn thường được mô tả thông qua hệ thống các năng lực
(Competency). Kết quả học tập mong muốn được mô tả chi tiết và có thể
quan sát, đánh giá được. Học sinh cần đạt được những kết quả yêu cầu đã quy
định trong chương trình. Việc đưa ra các chuẩn đào tạo cũng là nhằm đảm bảo
quản lý chất lượng giáo dục theo định hướng kết quả đầu ra.
Ưu điểm của chương trình giáo dục định hướng năng lực là tạo điều kiện
quản lý chất lượng theo kết quả đầu ra đã quy định, nhấn mạnh năng lực vận
dụng của học sinh. Tuy nhiên nếu vận dụng một cách thiên lệch, không chú ý
đầy đủ đến nội dung dạy học thì có thể dẫn đến các lỗ hổng tri thức cơ bản và

17


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

tính hệ thống của tri thức. Ngoài ra chất lượng giáo dục không chỉ thể hiện ở
kết quả đầu ra mà còn phụ thuộc quá trình thực hiện.
Đổi mới PPDH ở trường phổ thông theo định hướng phát triển năng lực
nói chung , trong môn Địa lý nói riêng có rất nhiều vấn đề cần bàn luận. Song,
điều quan trọng là đổi mới như thế nào? Áp dụng PPDH nào phù hợp để phát

triển năng lực cho các em HS trong các môn học cụ thể? Trên tinh thần đó,
chúng tôi đã nghiên cứu việc áp dụng PPDH Khám phá trong dạy học Địa lý
lớp 11, với mong muốn thông qua các hoạt động học tập có thể giúp các em
HS phát triển tốt nhất các năng lực của bản thân.

1.1.2. Dạy học khám phá
1.1.2.1. Khái niệm về dạy học khám phá
 Khái niệm khám phá
Có rất nhiều các tác giả, các nhà giáo dục học đã thảo luận về bản chất
của khám phá và sử dụng những từ ngữ như : suy nghĩ quy nạp, suy nghĩ sáng
tạo, dạy học tự phát hiện, phương pháp khoa học và những từ ngữ tương tự.
Tuy nhiên, để hiểu rõ khái niệm cũng như bản chất của dạy học khám phá
chúng ta cần nắm được khám phá là gì?
Theo từ điển Tiếng Việt, Khám phá có nghĩa là tìm ra
Khám phá ( Inquiry ) là một quá trình có mục đích của việc chiếm lĩnh
tri thức, giải quyết các vấn đề. Lý thuyết này là bản kê khai nhiều dạng khám
phá khác nhau và chỉ ra con đường tìm kiếm nhằm đạt được mục đích đề ra.
Khám phá là cách thức, con đường tìm kiếm những điều kì diệu và các
vấn đề khó giải quyết để từ đó nhận biết được thế giới khách quan.
Khám phá là một thuật ngữ sử dụng chủ yếu trong dạy học các môn khoa
học trong nhà trường. Nó đề cập đến cách đặt câu hỏi, cách tìm kiếm kiến
thức hoặc thông tin, tìm hiểu về các hiện tượng phát hiện ra các điều ẩn dấu ,
bí mật trong các sự vật hiện tượng.
J.Richard Suchman, cha đẻ của chương trình dạy học khám phá được sử

18


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

dụng rộng rãi khắp nước Mỹ, đã từng nói rằng “ Khám phá là cách mọi người
học khi họ đơn độc”. Đối với Suchman, khám phá là một cách tự nhiên mà
loài người tìm hiểu về môi trường quanh mình.
Từ những khái niệm trên, ta có thể thấy hoạt động khám phá trong học
tập chỉ là sự phát hiện lại, khám phá lại những điều mà loại người đã tìm kiếm
bằng con đường nghiên cứu khoa học và đã để lại trong di sản văn hóa của
loài người, của dân tộc. Trong dạy học, hoạt động khám phá không phải là
hoạt động tìm tòi, mò mẫm mà có sự hướng dẫn của GV.
 Khái niệm về dạy học khám phá
Thuật ngữ dạy học khám phá ( Inquiry Teaching ) hay còn gọi là dạy học
dựa trên sự khám phá ( Inquiry – Based Teaching ) được sử dụng và xuất hiện
với tư cách là một PPDH tích cực, chủ động và sáng tạo. Xung quanh phương
pháp dạy học này hiện vẫn còn nhiều ý kiến tranh luận khác nhau về nội hàm
khái niệm của nó cũng như việc sử dụng phương pháp này trong các môn học ở
nhà trường. Dưới góc độ bao hàm trong các PPDH tích cực khác nhau như :
dạy học tự phát hiện, dạy học giải quyết vấn đề, khám phá quy nạp, khám phá
diễn dịch, dạy học dự án...sau đây, chúng tôi sẽ làm rõ vấn đề này.
Khi nghiên cứu về DHKP nhóm tác giả Jackc Richards, John Platt and
Heidi Platt đã quan tâm tới vai trò của cả người dạy và người học trong đó HS
là người tự đánh giá, là người tự đưa ra kết quả và GV là người chính xác hóa
các sản phẩm đó. Mặt khác, nhóm này còn chú ý tới nguồn thông tin đến với
HS nên cho rằng : DHKP ( Discovery Learning ) là phương pháp dạy và học
dựa trên những quy luật sau:
 Người học phát triển quá trình tư duy liên quan đến việc khám phá và
tìm tìm hiểu thông qua quá trình quan sát, phân loại, đánh giá, tiên đoán, mô
tả và suy luận.
 Giáo viên sử dụng một phương pháp giảng dạy đặc trưng hỗ trợ quá
trình khám phá và tìm hiểu.

19


Đề tài: Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11- THPT theo định hƣớng
phát triển năng lực học sinh

 Giáo trình giảng dạy không phải là nguồn duy nhất cho người học.
 Kết luận được đưa ra với mục đích thảo luận chứ không phải là cuối cùng.
 Người học phải lập kế hoạch, tiến hành và đánh giá quá trình học của
mình với sự hỗ trợ của GV.
Ferriere Jerome Bruner cho rằng : Dạy học khám phá là “ lối tiếp cận
dạy học mà qua đó, học sinh tương tác với môi trường của họ bằng cách khảo
sát, sử dụng các đối tượng giải đáp những thắc mắc bằng tranh luận hay biểu
diễn thí nghiệm”. Theo tác giả, việc học tập khám phá xảy ra khi cá nhân phải
sử dụng quá trình tư duy để phát hiện ra ý nghĩa của điều gì đó trong bản thân
họ. Để có được điều này, người học phải kết hợp quan sát, rút ra kết luận,
thực hiện so sánh, làm rõ ý nghĩa số liệu để tạo ra một sự hiểu biết mới mà
học sinh chưa từng biết trước đó. Giáo viên cần cố gắng và khuyến khích học
sinh tự khám phá ra các nguyên lí, cả giáo viên và học sinh cần phải thực sự
hòa nhập trong quá trình dạy học. Tuy nhiên, ông cũng khẳng định : trong dạy
học khám phá, không phải là học sinh tự khám phá tất cả các dữ liệu thông tin
mà họ khám phá ra sự liên quan giữa các ý tưởng và các khái niệm bằng cách
sử dụng những cái đã học. Bên cạch đó, J. Bruner đã chỉ ra 4 lí do cho việc sử
dụng phương pháp khám phá như sau:
+ Thúc đẩy tư duy
+ Phát triển động lực bên trong hơn là tác động bên ngoài
+ Học cách khám phá
+ Phát triển trí nhớ
Về nghĩa của sự thúc đẩy tư duy: Bruner cho rằng một cá nhân chỉ có
thể học và phát triển trí óc của mình bằng việc dùng nó.

Đối với lí do thứ 2, ông tin rằng khi đã thành công với PPKH, người
học cảm thấy thỏa mãn với những gì mình đã làm. Học sinh nhận được sự
kích thích trí tuệ thỏa đáng, phần thưởng bên trong đó chính là động lực bên
trong. Thường thì GV tác động bên ngoài thông qua những lời khen, phần
thưởng bên ngoài. Nhưng nếu như họ muốn người học tìm được động lực

20