khóa luận tốt nghiệp ẩn dụ hoán dụ bộ phận cơ thể trong văn học dân gian Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

KHOA VĂN HỌC VÀ NGÔN NGỮ

Khóa luận tốt nghiệp
CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC

Đề tài:

ẨN DỤ, HOÁN DỤ CHỈ BỘ PHẬN CƠ THỂ NGƢỜI
TRONG VĂN CHƢƠNG DÂN GIAN VIỆT NAM
GVHD: PGS.TS Nguyễn Công Đức
SVTH: Bùi Thị Diệu Trang
LỚP:

Ngôn ngữ K12

MSSV: 1256010178

TP.HCM, ngày 20 tháng 06 năm 2016


MỤC LỤC
DẪN NHẬP .................................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài ...................................................................................................... 1
2. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................... 1
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 1
4. Lịch sử vấn đề .......................................................................................................... 2
5. Phƣơng pháp nghiên cứu ......................................................................................... 4
6. Ý nghĩa khoa học – thực tiễn ................................................................................... 4

7. Bố cục ...................................................................................................................... 4
1.1

Khái quát về ẩn dụ ................................................................................................ 6

1.1.1

Ẩn dụ theo quan điểm truyền thống .............................................................. 6

1.1.2

Ẩn dụ dƣới góc nhìn của ngôn ngữ học tri nhận ......................................... 10

1.2

Khái quát về hoán dụ .......................................................................................... 13

1.2.1

Hoán dụ theo quan điểm truyền thống ........................................................ 13

1.2.2

Hoán dụ dƣới góc nhìn của ngôn ngữ học tri nhận ..................................... 15

1.2.3

Phân biệt ẩn dụ và hoán dụ .......................................................................... 17

1.3

Khái quát về văn chƣơng dân gian Việt Nam .................................................... 17

1.4

Giới thiệu nguồn tƣ liệu khảo sát ....................................................................... 20

1.5

Ý niệm về bộ phận cơ thể ngƣời trong ẩn dụ và hoán dụ tri nhận ..................... 20

TIỂU KẾT .................................................................................................................... 25
2.1

Kết quả khảo sát ................................................................................................. 26

2.2

Phân loại ẩn dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời trong văn xuôi dân gian Việt Nam.. 28

2.2.1

Ẩn dụ từ vựng .............................................................................................. 28

2.2.1.1 Ẩn dụ hình dáng ....................................................................................... 29
2.2.1.2 Ẩn dụ vị trí ............................................................................................... 30
2.2.1.3 Ẩn dụ tính chất ......................................................................................... 32
2.2.1.4 Ẩn dụ chức năng ...................................................................................... 33
2.2.1.5 Ẩn dụ màu sắc .......................................................................................... 33
2.2.2

Ẩn dụ tu từ ................................................................................................... 34

2.2.2.1 Ẩn dụ tính chất ......................................................................................... 34
2.2.2.2 Ẩn dụ hành động ...................................................................................... 36


2.2.2.3 Ẩn dụ trạng thái ........................................................................................ 37
2.2.2.4 Ẩn dụ điển cố ........................................................................................... 39
2.2.3

Ẩn dụ tri nhận. ............................................................................................. 39

2.2.3.1 Ẩn dụ cấu trúc. ......................................................................................... 39
2.2.3.2 Ẩn dụ bản thể. .......................................................................................... 41
2.2.3.3 Ẩn dụ truyền tin/ kênh liên lạc. ................................................................ 42
2.2.3.4 Ẩn dụ định hƣớng..................................................................................... 42
2.3

Phân loại ẩn dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời trong văn vần dân gian Việt Nam…43

2.3.1

Ẩn dụ từ vựng. ............................................................................................. 44

2.2.1.1 Ẩn dụ hình dáng. ...................................................................................... 45
2.2.1.2 Ẩn dụ vị trí ............................................................................................... 51
2.2.1.3 Ẩn dụ tính chất. ........................................................................................ 60
2.2.1.4 Ẩn dụ chức năng. ..................................................................................... 61
2.2.1.5 Ẩn dụ màu sắc. ......................................................................................... 61

2.2.2

Ẩn dụ tu từ. .................................................................................................. 62

2.2.2.1 Ẩn dụ tính chất. ........................................................................................ 62
2.2.2.2 Ẩn dụ hành động. ..................................................................................... 63
2.2.2.3 Ẩn dụ trạng thái. ....................................................................................... 64
2.2.2.4 Ẩn dụ điển cố. .......................................................................................... 65
2.2.3

Ẩn dụ tri nhận. ............................................................................................. 65

2.2.3.1 Ẩn dụ cấu trúc. ......................................................................................... 66
2.2.3.2 Ẩn dụ bản thể. .......................................................................................... 71
2.2.3.3 Ẩn dụ truyền tin/ kênh liên lạc. ................................................................ 75
2.2.3.4 Ẩn dụ định hƣớng..................................................................................... 75
2.4 Nhận xét về ẩn dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời trong văn chƣơng dân gian Việt
Nam…………………………………………………………………………………..75
TIỂU KẾT .................................................................................................................... 76
3.1

Kết quả khảo sát. ................................................................................................ 77

3.2 Phân loại hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời trong văn xuôi dân gian Việt
Nam………….. ............................................................................................................ 78
3.2.1

Hoán dụ từ vựng .......................................................................................... 78

3.2.1.1 Toàn bộ - bộ phận..................................................................................... 79

3.2.2.2 Bộ phận - toàn bộ. .................................................................................... 79
3.2.2.3 Bộ phận cơ thể - bộ phận đồ vật............................................................... 80
3.2.2.4 Cơ quan chức năng - chức năng ............................................................... 80
3.2.2.5 Trạng thái, tƣ thế - nguyên nhân. ............................................................. 81
3.2.2.6 Kết quả - nguyên nhân . .......................................................................... 82
3.2.2.8 Tƣợng trƣng.............................................................................................. 82
3.2.2

Hoán dụ tu từ ............................................................................................... 83

3.2.2.1 Hoán dụ dựa trên quan hệ giữa bộ phận- toàn thể. .................................. 83
3.2.2.2 Hoán dụ dựa trên quan hệ vật chứa- đối tƣợng đƣợc chứa. ..................... 83
3.2.2.3 Hoán dụ dựa trên quan hệ cơ quan chức năng và chức năng. .................. 83
3.2.2.7 Hoán dụ dựa trên quan hệ giữa tƣ thế và nguyên nhân của tƣ thế ........... 85
3.2.3

Hoán dụ tri nhận. ......................................................................................... 86

3.2.3.1 Hoán dụ ý niệm tuyến tính. ...................................................................... 86
3.2.3.2 Hoán dụ ý niệm tiếp hợp. ......................................................................... 87
3.2.3.3 Hoán dụ ý niệm bao gộp .......................................................................... 88
3.3 Phân loại hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời trong văn vần dân gian Việt Nam
………………………………………………………………………………………..88
3.3.1

Hoán dụ từ vựng. ......................................................................................... 89

3.3.1.1 Toàn bộ - bộ phận .................................................................................... 90

3.3.1.2 Bộ phận - toàn bộ. .................................................................................... 90
3.3.1.3 Bộ phận cơ thể - bộ phận đồ vật............................................................... 91
3.3.1.4 Cơ quan chức năng - chức năng. .............................................................. 92
3.3.1.5 Trạng thái, tƣ thế - nguyên nhân . ............................................................ 94
3.3.1.6 Kết quả - nguyên nhân. ............................................................................ 94
3.3.1.7 Tƣợng trƣng.............................................................................................. 94
3.3.2

Hoán dụ tu từ. .............................................................................................. 95

3.3.2.1 Hoán dụ toàn thể- bộ phận. ...................................................................... 96
3.3.2.2 Hoán dụ bộ phận - toàn thể. ..................................................................... 96
3.3.2.3 Hoán dụ vật chứa - đối tƣợng đƣợc chứa. ................................................ 96
3.3.2.4 Hoán dụ cơ quan chức năng - chức năng. ................................................ 97
3.3.2.5 Hoán dụ tƣ thế - nguyên nhân tƣ thế. ....................................................... 98
3.3.3

Hoán dụ tri nhận. ......................................................................................... 98


3.3.3.1 Hoán dụ ý niệm tuyến tính. ...................................................................... 99
3.3.3.2 Hoán dụ ý niệm tiếp hợp. ......................................................................... 99
3.3.3.3 Hoán dụ ý niệm bao gộp. ....................................................................... 100
3.4 Nhận xét về hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời trong văn chƣơng dân gian Việt
Nam …………….. ..................................................................................................... 100
TIỂU KẾT .................................................................................................................. 101
KẾT LUẬN ................................................................................................................ 102
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................... 103

DẪN NHẬP
1.

Lí do chọn đề tài

Ẩn dụ và hoán dụ vẫn đƣợc xem là những biện pháp tu từ phổ biến trong Ngôn
ngữ học. Tuy nhiên, chúng không chỉ ở trong ngôn ngữ mà còn xuất hiện trong tƣ duy
và hành động của con ngƣời. Chính cái nhìn mới mẻ này đã làm xuất hiện nên những
trƣờng phái mới trong việc nghiên cứu ẩn dụ và hoán dụ.
Trong vốn từ vựng của một dân tộc, bao giờ các sự vật, hiện tƣợng thân thiết
nhất cũng nằm trong vốn từ cơ bản. Các từ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời là một phần
không thể thiếu ấy. Chính vì vậy, ẩn dụ, hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời là cách
thức con ngƣời tri nhận thế giới một cách nguyên sơ nhất.
Văn chƣơng dân gian Việt Nam vẫn luôn là nguồn tƣ liệu quý báu để khảo sát
sự biến chuyển ngôn ngữ cũng nhƣ tƣ duy cuộc sống hằng ngày của nhân dân ta. Nhận
thức đƣợc tầm quan trọng đó, chúng tôi chọn nguồn tƣ liệu này để thực hiện cuộc
khảo sát ẩn dụ, hoán dụ nhằm xác lập những nền tảng cơ bản trong việc nghiên cứu,
nhận thức.
Thực hiện đề tài này, chúng tôi hy vọng sẽ khái quát các đặc điểm cơ bản,
thống kê đầy đủ những trƣờng hợp ẩn dụ, hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời trong văn
chƣơng dân gian Việt Nam phục vụ việc tra cứu, tìm mối liên hệ phát triển của ngôn
ngữ trong quá trình phát triển của dân tộc.
2.

Mục đích nghiên cứu

Ẩn dụ, hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời trong văn chƣơng dân gian Việt Nam
thực sự là một đề tài phong phú và cuốn hút, mục đích của đề tài này là:
-

Khảo sát trên ngữ liệu văn chƣơng dân gian Việt Nam nhằm đƣa ra điểm nhìn

tổng quát nhất về cách sử dụng ngôn ngữ của dân gian và hơn thế là đặc điểm tƣ duy,
hành động đƣợc ghi dấu qua các tác phẩm dân gian Việt Nam.
-

Tổng hợp, phân tích và phân loại các nguồn ẩn dụ, hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể

ngƣời tạo nên một kho tài liệu phục vụ cho việc nghiên cứu ngôn ngữ.
3.

Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
1


Đối tƣợng nghiên cứu: ẩn dụ, hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời.
Phạm vi nghiên cứu: nguồn tƣ liệu trong văn chƣơng dân gian Việt Nam, cụ thể
là tục ngữ, ca dao, câu đố và truyện cổ tích.
4.

Lịch sử vấn đề

Ẩn dụ và hoán dụ từ lâu đã là đề tài đƣợc rất nhiều nhà nghiên cứu trong và
ngoài nƣớc quan tâm.
Khởi thủy cho vấn đề này chính là Aristotle với quan niệm “Ẩn dụ là lấy tên
gọi của sự vật này để gọi cho sự vật khác” nhờ vào việc giữa các sự vật có những nét
tƣơng đồng. Tiếp nối quan niệm này có thể kể đến Cicéron, A.A. Reformatxky, B.N.
Golovin,… Đến cuối thế kỉ XX, một luồng tƣ tƣởng mới ra đời là Ngôn ngữ học tri
nhận, ẩn dụ đƣợc hiểu theo một khuynh hƣớng mới, nó không chỉ là một phạm trù của
ngôn ngữ mà còn liên quan đến tƣ duy và hành động. Ẩn dụ đã thực sự đồng hành với

mọi hoạt động trong đời sống thƣờng ngày của chúng ta.
Trong nƣớc, vấn đề ẩn dụ cũng nhƣ hoán dụ đƣợc rất nhiều nhà nghiên cứu tìm
hiểu, tiêu biểu nhất có thể kể đến là: Đỗ Hữu Châu, Đào Thản, Nguyễn Văn Tu,
Nguyễn Đức Tồn, Phan Thế Hƣng, Nguyễn Thái Hòa, Cù Đình Tú, Phan Trọng Lạc,
Hoàng Văn Hành, Mai Thị Kiều Phƣợng, Hoàng Kim Ngoc, Đỗ Thị Hằng,…
Hầu hết các nhà Việt ngữ học đều thống nhất với quan điểm hiểu ẩn dụ là một
sự “thay thế tên gọi”, “là phép chuyển nghĩa” dựa trên “sự tƣơng đồng nào đó” và ẩn
dụ chính là một phép so sánh ngầm mà ở đó những từ so sánh đã đƣợc lƣợc bỏ.
Thêm vào đó, cần phải kể đến một số công trình luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ
của các tác giả nghiên cứu ẩn dụ, hoán dụ trên cứ liệu có sẵn nhƣ:
-

Nguyễn Thị Bích Thủy (2002), luận văn thạc sĩ, Hiện tượng chuyển nghĩa

trong ngôn ngữ thơ Tố Hữu.
-

Phạm Thị Xuân Rớt (2007), luận văn thạc sĩ, Tìm hiểu phương thức ẩn dụ

trong tiếng Việt (thể hiện qua ca dao trữ tình, thơ tình Xuân Diệu và thơ tình Xuân
Quỳnh).

2


-

Nguyễn Thị Thanh Huyền (2009), luận văn thạc sĩ, Ẩn dụ tri nhận - mô hình ẩn

dụ cấu trúc trên cứ liệu ca từ Trịnh Công Sơn.

-

Hà Thanh Hải (2011), luận án tiến sĩ, Đối chiếu phương thức ẩn dụ nhìn từ lí

thuyết ngôn ngữ học tri nhận trên cứ liệu báo chí kinh tế Anh- Việt.
-

Phạm Thị Kim Cúc (2013), luận văn thạc sĩ, Khảo sát từ ngữ ẩn dụ trong tác

phẩm “Khóa hư lục” của Trần Thái Tông.
-

Nguyễn Thị Ái Vân (2013), luận văn thạc sĩ, Ẩn dụ và hoán dụ trong truyện

Kiều.
-

Nguyễn Thị Nhƣ Ngọc (2015), luận án tiến sĩ, Ẩn dụ trong văn bản diễn thuyết

chính trị Mỹ và việc dịch ẩn dụ từ tiếng Anh sang tiếng Việt.
Ngoài ra, ẩn dụ, hoán dụ cũng đƣợc nghiên cứu để xây dựng thành các từ điển
quy mô nhƣ:
-

Lê Thị Diên Anh (2009), luận văn thạc sĩ, Xây dựng từ điển ẩn dụ tiếng Việt.

-

Nguyễn Hữu Chƣơng (2012),công trình nghiên cứu khoa học, Từ điển ẩn dụ,

hoán dụ tiếng Việt.
Một số bài báo, bài viết khoa học có liên quan nhƣ:
-

Phan Thị Hồng Xuân (1999), Cơ chế chuyển nghĩa theo phương thức ẩn dụ của

từ chỉ bộ phận cơ thể người trong tiếng Việt.
-

Hà Quang Năng (2001), Đặc trưng của phép ẩn dụ trong ca dao Việt Nam.

-

Phan Hồng Xuân (2001), Mấy nhận xét về cách sử dụng ẩn dụ của các nhà thơ

mới trong “Thi nhân Việt Nam”.
-

Hoàng Văn Hành (2001), Các kiểu thành ngữ ẩn dụ hóa đối xứng.
Trên đây là một số công trình đƣợc chúng tôi điểm lại một cách khái quát về

tình hình nghiên cứu ẩn dụ và hoán dụ. Tuy đƣợc nghiên cứu một cách khá công phu
và kỹ lƣỡng trong một thời gian dài, nhƣng các nhà nghiên cứu đã phần lớn tập trung
vào việc nghiên cứu ẩn dụ, hoán dụ trên các cứ liệu văn học hiện đại. Hầu nhƣ chƣa
có công trình nào nghiên cứu ẩn dụ, hoán dụ khoanh vùng ở lớp từ vựng chỉ bộ phận
cơ thể ngƣời trên ngữ liệu văn chƣơng dân gian Việt Nam. Đây chính là những nét
mới trong đề tài này của chúng tôi, hy vọng sẽ phần nào cung cấp cho ngƣời đọc
3

những tƣ duy, nhìn nhận mới về ẩn dụ, hoán dụ, từ đó trở thành nguồn tài liệu tốt phục
vụ cho việc học tập và nghiên cứu.
5.

Phƣơng pháp nghiên cứu

Đề tài của chúng tôi chủ yếu sử dụng các phƣơng pháp sau:
-

Phƣơng pháp thống kê: khảo sát nguồn tƣ liệu văn chƣơng dân gian Việt Nam

nhằm liệt kê các cứ liệu có liên quan đến ẩn dụ, hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời tạo
nguồn cho việc nghiên cứu đề tài.
-

Phƣơng pháp phân tích- miêu tả: nêu lên những đặc điểm cơ bản của từng loại

ẩn dụ, hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời tạo cơ sở cho việc phân loại.
-

Phƣơng pháp phân loại: sắp xếp các loại ẩn dụ, hoán dụ thành một hệ thống

khoa học, hoàn chỉnh phục vụ cho việc nghiên cứu sau này.
6.

Ý nghĩa khoa học – thực tiễn

Việc khảo sát, miêu tả và phân loại các ẩn dụ, hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể
ngƣời sẽ cung cấp một nguồn tƣ liệu hoàn chỉnh, khoa học trên cứ liệu văn chƣơng
dân gian phục vụ lâu dài cho các công trình nghiên cứu cũng nhƣ việc học tập ngôn

ngữ.
Hiểu và biết cách phân loại ẩn dụ, hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời trong văn
chƣơng dân gian Việt Nam sẽ giúp cho việc nhận diện, học tập hai biện pháp tu từ
quan trọng này một cách hoàn thiện. Đồng thời, việc so sánh, đối chiếu với các tƣ liệu
của văn chƣơng hiện đại cũng trở nên dễ dàng hơn.
Ẩn dụ, hoán dụ vốn có mối quan hệ với tƣ duy và hành động một cách chặt chẽ
vì thế việc minh bạch hóa hai biện pháp này sẽ rất có ích với việc chọn lọc ngôn ngữ
và tƣ duy giao tiếp trong cuộc sống hằng ngày
7.

Bố cục

Ngoài phần dẫn nhập và kết luận, luận văn bao gồm ba chƣơng chính với nội dung
nhƣ sau:
-

Chƣơng 1: Tổng quan về ẩn dụ, hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể người và văn

chương dân gian Việt Nam, nêu những kiến thức tổng quát nhất về ẩn dụ và hoán dụ
4


chỉ bộ phận cơ thể ngƣời, làm nền tảng cho việc phân tích, miêu tả và phân loại ở các
chƣơng sau. Đồng thời khái quát nguồn tƣ liệu văn chƣơng dân gian Việt Nam, phục
vụ cho việc chọn lựa nguồn tƣ liệu khảo sát.
-

Chƣơng 2: Ẩn dụ chỉ bộ phận cơ thể người trong văn chương dân gian Việt

Nam, phân tích, miêu tả và phân loại các loại ẩn dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời trong

văn chƣơng dân gian Việt Nam, trên cơ sở đó, nêu những đặc điểm, thống kê, phân
loại và nhận xét tổng quan.
-

Chƣơng 3: Hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể người trong văn chương dân gian Việt

Nam, phân tích, miêu tả và phân loại các loại hoán dụ chỉ bộ phận cơ thể ngƣời trên cứ
liệu văn chƣơng dân gian Việt Nam, nêu các đặc điểm, thống kê, phân loại và nhận
xét tổng quát.

5


Chƣơng 1:
TỔNG QUAN VỀ ẨN DỤ, HOÁN DỤ CHỈ BỘ PHẬN CƠ
THỂ CON NGƢỜI VÀ VĂN CHƢƠNG DÂN GIAN
VIỆT NAM
1.1

Khái quát về ẩn dụ

1.1.1 Ẩn dụ theo quan điểm truyền thống
Thuật ngữ ẩn dụ metaphor: có nguồn gốc là một từ Hy Lạp métaphora , có
nghĩa là chuyển (transfer), trong đó “meta” có nghĩa là “từ bên này đƣa qua bên kia”
(across) và pherein có nghĩa là “mang, mang đi” (to bear or carry). Trong tiếng Hy
Lạp hiện đại, từ Metaphor cũng có nghĩa là vận chuyển, chuyển từ chỗ này sang chỗ
khác, nhƣợng (transport hay transfer). (Dẫn theo Nguyễn Hữu Chƣơng)
Ẩn dụ là một khái niệm thu hút sự chú ý của các nhà nghiên cứu trong và ngoài
nƣớc từ rất lâu. Để khái quát khái niệm này, các nhà ngôn ngữ học đã không ngừng
tìm hiểu và tranh luận, sau đây là một số định nghĩa tiêu biểu của các nhà ngôn ngữ

học Thế giới:
-

Vào năm 335BC, Aristotle đã định nghĩa về ẩn dụ trong chƣơng XXI -Poetics

(Nghệ thuật thi ca) nhƣ sau: “Ẩn dụ là dùng cái tên của vật này để chỉ vật khác, theo
cách lấy chủng (genus) để chỉ loại (species) hoặc lấy loại để chỉ chủng, hoặc lấy loại
để chỉ loại, dựa theo sự tƣơng đồng (analogy)”. Nhƣ vậy, ông cho rằng bản chất cơ
bản của ẩn dụ là phƣơng thức chuyển đổi tên gọi.Ví dụ nhƣ câu: Man is a wolf (Con
ngƣời là chó sói) thì từ wolf (chó sói) là từ ẩn dụ (chỉ sự hung dữ, mất nhân tính).
Theo quan điểm của Aristotle thì ẩn dụ là một cách so sánh ngầm, trong đó ngƣời ta
tỉnh lƣợc đi từ so sánh và thuộc tính cần diễn đạt. Chẳng hạn, câu ví dụ trên tỉnh lƣợc
bắt nguồn từ câu: Man is like a wolf. Tƣ tƣởng này của Aristotle tuy xuất hiện từ xa
xƣa nhƣng đến hiện nay vẫn thống trị những khái niệm khác, dù có những kiểu định
nghĩa mới ra đời. (Dẫn theo Nguyễn Hữu Chƣơng) [15, 15]
-

Năm 1960, A.A. Reformatxky trong cuốn Dẫn luận Ngôn ngữ học khẳng định:

“Ẩn dụ theo nghĩa chiết tự là “sự chuyển đổi” (Perenos), là trƣờng hợp chuyển nghĩa
6


điển hình nhất. Sự chuyển nghĩa theo ẩn dụ dựa trên sự giống nhau của các sự vật về
màu sắc, hình thức, đặc tính vận động v.v…” (Dẫn theo Nguyễn Đức Tồn)
-

Năm 1966, trong Từ điển thuật ngữ ngôn ngữ học, O.X. Akhmanova đã định

nghĩa ẩn dụ là“ Phép chuyển nghĩa (Trop) dùng các từ và ngữ ở ý nghĩa bóng trên cơ

sở sự tƣơng tự, sự giống nhau …” (Dẫn theo Nguyễn Đức Tồn)
-

Năm 1977, trong cuốn Dẫn luận Ngôn ngữ học, B.N. Golovin định nghĩa: “Sự

chuyển đổi của các từ từ một đối tƣợng này sang một đối tƣợng khác trên cơ sở sự
giống nhau của chúng đƣợc gọi là ẩn dụ”. (Dẫn theo Nguyễn Đức Tồn)
-

Trong cuốn Những cơ sở của ngôn ngữ học đại cương (1977), Ju.X. Xtepanốp:

“Bản thân từ Metaphora từ tiếng Hy Lạp cũng có nghĩa là “sự chuyển nghĩa” (tr 51)
và “Khi một từ tuy vẫn còn liên hệ với biểu vật cũ nhƣng lại có thêm một sự liên hệ
mới, với cái biểu vật mới, thì hiện tƣợng ngôn ngữ đó là ẩn dụ” (tr51-52). (Dẫn theo
Nguyễn Đức Tồn)
-

Năm 1984, theo Từ điển ngôn ngữ học của Jean Dubois định nghĩa: “ Ẩn dụ là

dùng một danh từ cụ thể để chỉ một khái niệm trừu tƣợng mà không có mặt những từ,
cụm từ để chỉ sự so sánh. Hay nói rộng hơn ẩn dụ là việc dùng tất cả các từ mà từ này
có thể thay thế bằng một số từ khác có những điểm tƣơng đồng sau khi đã bỏ tất cả
những từ dùng để chỉ sự so sánh”. (Dẫn theo Nguyễn Hữu Chƣơng)
-

Năm 2010, trong cuốn Từ điển Oxford Advanced Leaner‟s Dictionary, Oxford

University Press của A.S Hornby, ẩn dụ đƣợc định nghĩa nhƣ sau: “ Ẩn dụ là cách
dùng một từ hay cụm từ để miêu tả một ngƣời hay một vật khác, khác với cách dùng
bình thƣờng của từ đó, để chỉ ra rằng hai vật có cùng tính chất và để tạo ra một miêu

tả mạnh mẽ hơn. Ví dụ: Cô ta có một trái tim sắt đá ( She has a heart of stone). (Dẫn
theo Nguyễn Hữu Chƣơng)
-

Năm 2011, Từ điển Oxford American Dictionary, Oxford University Press định

nghĩa: “ Ẩn dụ là cách miêu tả một vật bằng cách so sánh nó với một vật khác có cùng
phẩm chất (mà không dùng những từ so sánh as, like)”. (Dẫn theo Nguyễn Hữu
Chƣơng)
Các nhà ngôn ngữ học Việt Nam cũng có những nhận định khá tƣơng đồng với
các nhà Ngôn ngữ học Thế giới :

7


-

Năm 1960, trong cuốn Khái luận Ngôn ngữ học, (tr 159), Nguyễn Văn Tu định

nghĩa: “Ẩn dụ là phép gọi tên một sự vật bằng tên của một sự vật khác theo mối quan
hệ gián tiếp. Muốn hiểu đƣợc mối quan hệ đó chúng ta phải so sánh ngầm. Khác với
hoán dụ, phép ẩn dụ, ta theo tƣởng tƣợng của ta mà gọi một sự vật chỉ có vài dấu hiệu
chung với sự vật mà từ biểu thị trƣớc thôi. Chính nhờ những dấu hiệu chung gián tiếp
ấy mà ta thấy mối quan hệ giữa các sự vật khác nhau.”
-

Năm 1962, Đỗ Hữu Châu đã định nghĩa về ẩn dụ trong Giáo trình Việt ngữ tập

2, “Ẩn dụ là cách gọi tên một sự vật này bằng tên một sự vật khác, giữa chúng có mối
quan hệ tƣơng đồng.” (tr 54) Ông cũng đề cập rõ những mối liên hệ tƣơng đồng có thể

là hình thƣc, vị trí, màu sắc, âm thanh, công dụng, chức năng.
-

Năm 1981, Đỗ Hữu Châu trong một cuốn sách khác là Từ vựng- ngữ nghĩa

tiếng Việt, ông giải thích: “Cho A là một hình thức ngữ âm, X và Y là những ý nghĩa
biểu vật. A vốn là tên gọi của X (tức X là ý nghĩa biểu vật chính của A). Phƣơng thức
ẩn dụ là phƣơng thức lấy tên gọi A của X để gọi tên Y (để biểu thị Y), nếu nhƣ X và Y
có nét nào đó giống nhau.” (tr 145)
-

Năm 1966, Nguyễn Lân với cuốn Ngữ pháp Việt Nam, đề cập: “Ẩn dụ là phép

sử dụng từ ngữ ở nghĩa chuyển dựa trên cơ sở sự tƣơng đồng, sự giống nhau…giữa
các thuộc tính của cái dùng để nói và cái nói đến. Ẩn dụ cũng là một cách ví, nhƣng
không cần dùng đến những tiếng để so sánh nhƣ: tựa, nhƣ, tƣờng, bằng…” (tr 18)
-

Năm 1988, trong Từ ngôn ngữ chung đến ngôn ngữ nghệ thuật, Đào Thản đã

giải thích khá cụ thể, rõ ràng ẩn dụ cũng theo quan niệm nhƣ vậy trong mối quan hệ
với sự so sánh : “Ẩn dụ cũng là một lối so sánh dựa trên sự giống nhau về hình dáng,
màu sắc, tính chất, phẩm chất hoặc chức năng của hai đối tƣợng. Nhƣng khác với so
sánh dùng lối song song hai phần đối tƣợng và phần so sánh bên cạnh nhau, ẩn dụ chỉ
giữ lại phần để so sánh”.(tr 143)
-

Năm 2012, Nguyễn Thiện Giáp trong giáo trình Ngôn ngữ học nêu khái niệm:

Ẩn dụ (Metaphor) là sự chuyển đổi tên gọi dựa vào sự giống nhau giữa các sự vật,

hiện tƣợng đƣợc so sánh với nhau”. Tác giả đã nêu ra 8 loại ẩn dụ trong tiếng Việt dựa
vào những đặc điểm giống nhau nhƣ sau: (1) hình thức (đầu bàn, tay ghế); (2) màu sắc
(màu nâu đất, màu rêu); (3) chức năng (đèn điện, cặp sách); (4) tính chất, thuộc tính
(tình cảm khô khan, ý nghĩ chua chát); (5) đặc điểm bề ngoài (Hoạn Thƣ, Chí Phèo);
8


(6) từ cụ thể đến trừu tƣợng (hạt nhân, nắm vấn đề); (7) chuyển tên con vật thành tên
ngƣời (cún con của mẹ); (8) chuyển tính chất của sinh vật sang sự vật hoặc hiện tƣợng
khác (nhân cách hóa) (thời gian đi, con tàu chạy, gió gào thét). [26, 319]
-

Năm 2011, trong cuốn sách Ẩn dụ với ý nghĩa hàm ẩn của từ tiếng Việt, Mai

Thị Kiều Phƣợng đƣa ra khái niệm về ẩn dụ đƣợc mở rộng nhƣ sau: “ Ẩn dụ là
phƣơng thức tƣ duy ngôn ngữ, cụ thể là phép so sánh ngầm hay phƣơng thức thay thế
tên gọi, có chức năng chính tạo nên sự chuyển nghĩa, dùng để chuyển đặc điểm, thuộc
tính…sự vật, hiện tƣợng khác loại. Ẩn dụ có phạm vi hoạt động thuộc về một trong ba
ngữ cảnh sử dụng khác nhau: trong từ vựng, trong giao tiếp lời nói, trong văn bản
nghệ thuật tu từ. Ngƣời ta dùng thao tác tƣ duy liên tƣởng và dựa vào cơ sở của một
trong ba mối quan hệ chính: tƣơng đồng (sự giống nhau, đồng nhất hóa); tƣơng phản
(sự khác nhau); tƣơng cận (sự gần gũi nhau, chứa đựng nhau) theo đặc điểm, thuộc
tính nào đó giữa các sự vật, hiện tƣợng để tạo nên phép ẩn dụ”. [12, 115]
-

Năm 2012, Nguyễn Đức Tồn nhận định: “Ẩn dụ là phép thay thế tên gọi hoặc

chuyển đặc điểm, thuộc tính của sự vật, hiện tƣợng này sang sự vật, hiện tƣợng khác
loại dựa trên cơ sở sự liên tƣởng đồng nhất hoá chúng theo đặc điểm, thuộc tính nào
đó cùng có ở chúng”.

Nhƣ vậy, quan điểm chung về ẩn dụ truyền thống đều cho rằng ẩn dụ là cách
định danh sự vật, hiện tƣợng này bằng cách lấy tên gọi của sự vật hiện tƣợng khác dựa
trên những nét tƣơng đồng, nói cách khác là có sự so sánh ngầm trong cách định danh
này.
Ở quan điểm truyền thống, ẩn dụ đƣợc chia làm hai loại chính:
-

Ẩn dụ từ vựng: là đối tƣợng của từ vựng học, sự chuyển nghĩa của từ đƣợc thực

hiện theo những liên tƣởng so sánh tƣơng đồng (về hình thức, thuộc tính, chức năng,..)
giữa hai sự vật đã thành của chung của cả cộng đồng, mang tính bắt buộc, thực sự tạo
nên nghĩa mới của từ. Hay nói cách khác đó là “phƣơng thức lấy tên gọi A của X để
gọi tên Y (để biểu thị Y) nếu nhƣ X và Y giống nhau”. (Theo Đỗ Hữu Châu, Từ vựng
ngữ nghĩa tiếng Việt). Ở đề tài này, chúng tôi theo quan niệm của Nguyễn Hữu
Chƣơng, phân loại ẩn dụ từ vựng thành:
 Ẩn dụ hình dáng
9


 Ẩn dụ vị trí
 Ẩn dụ tính chất
 Ẩn dụ chức năng
 Ẩn dụ màu sắc
-

Ẩn dụ tu từ: là đối tƣợng của bộ môn phong cách học và “là cách cá nhân lâm

thời lấy tên gọi biểu thị đối tƣợng này dùng để biểu thị đối tƣợng kia dựa trên cơ sở
của mối quan hệ liên tƣởng về nét tƣơng đồng giữa hai đối tƣợng”. “Ngƣời ta còn gọi
ẩn dụ tu từ là so sánh ngầm vì cơ sở cấu tạo của nó giống với so sánh tu từ”. Ví dụ:

Đất nƣớc Việt Nam chìm trong bóng đêm kéo dài hàng thế kỉ bỗng bừng lên buổi bình
minh của thời đại (Lê Duẩn); có các ẩn dụ là: “bóng đêm”, “buổi bình minh”. (Theo
Cù Đình Tú, 1983, tr 279-281). Ẩn dụ tu từ đƣợc tạo nên bởi ba nhân tố: văn cảnh,
tính hợp lý và thói quen thẩm mỹ.
Có thể thấy, ẩn dụ từ vựng thực chất là sự phát triển nghĩa của từ theo các cách
nói quen thuộc, phổ biến và có ít hoặc hầu nhƣ không có giá trị tu từ. Còn ẩn dụ tu từ
có ý nghĩa lâm thời, thƣờng phải đặt trong từng văn cảnh cụ thể để khám phá. Việc
xem xét hai loại ẩn dụ này rất có ích trong việc phân định rõ ràng ý thức phản ánh thế
giới xung quanh và hành trình phát triển vốn từ tiếng Việt phong phú nhƣ đến hiện tại
của nhân dân ta thông qua thơ ca dân gian Việt Nam trong đề tài này của chúng tôi.
1.1.2 Ẩn dụ dưới góc nhìn của ngôn ngữ học tri nhận
Ẩn dụ tri nhận còn là một lĩnh vực khá mới mẻ trong Ngôn ngữ học, ở đề tài
này, chúng tôi lấy quan niệm của G. Lakoff và M. Johnson trong tác phẩm mang tính
cƣơng lĩnh của Ngôn ngữ học tri nhận là Metaphor We live by làm cơ sở lý luận.
Năm 1980, cuốn sách Metaphor We live by đƣợc xuất bản đã làm bùng nổ một
trào lƣu hoàn toàn mới trong nghiên cứu về ẩn dụ, hai ông quan niệm: “ Ẩn dụ xuyên
suốt đời sống của chúng ta và không chỉ thể hiện ở ngôn ngữ mà còn cả ở tƣ duy và
hành động. Hệ thống ý niệm thƣờng nhật của chúng ta, mà thông qua đó chúng ta tƣ
duy và hành động, về thực chất mang tính ẩn dụ. Bản chất của ẩn dụ là ở tƣ duy và
cảm xúc về các hiện tƣợng thuộc loại này ẩn trong thuật ngữ của các hiện tƣợng
khác”.
10


Hai ông cũng viết: “ Đối với nhiều ngƣời, ẩn dụ là công cụ của óc tƣởng tƣợng
của các nhà thơ, của những lối hùng biện rƣờm rà- là một bộ phận của thứ ngôn ngữ
đặc biệt nào đó, chứ không phải là thứ ngôn ngữ đời thƣờng. Hơn nữa, ẩn dụ thƣờng
đƣợc xem nhƣ là đặc điểm của ngôn ngữ liên quan đến từ hơn là đến tƣ duy và hoạt
động. Vì nguyên nhân đó, nhiều ngƣời cho rằng họ vẫn có thể sống tốt mà không cần
có ẩn dụ. Ngƣợc lại với ý kiến đó, chúng tôi đã phát hiện ra rằng ẩn dụ thấm sâu vào

đời sống thƣờng nhật của chúng ta, đồng thời thấm sâu không chỉ vào ngôn ngữ, mà
còn cả tƣ duy và hoạt động nữa. Hệ thống ý niệm thƣờng nhật mà chúng ta đang dùng
để suy nghĩ và hành động về bản chất đều mang tính ẩn dụ”.
Ẩn dụ tri nhận cũng tiền giả định sự tồn tại của hai miền NGUỒN và ĐÍCH.
Theo đó, miền nguồn có chức năng cung cấp các tri thức mới, từ đó gán các tri thức
này cho một miền khác là đích. Trong cuốn Metaphor We live by, hai ông cũng đƣa ra
một số ví dụ cụ thể nhƣ :
THỜI GIAN LÀ TIỀN BẠC
TÌNH YÊU LÀ CUỘC HÀNH TRÌNH
TÌNH YÊU LÀ SỨC MẠNH VẬT LÝ
TÌNH YÊU LÀ CHIẾN TRANH
HẠNH PHÚC ĐỊNH HƢỚNG LÊN TRÊN
BẤT HẠNH ĐỊNH HƢỚNG XUỐNG DƢỚI
Trong hai vế của các câu trên thì vế thứ hai chính là miền NGUỒN ( tiền bạc,
cuộc hành trình, chiến tranh, hƣớng lên trên, hƣớng xuống dƣới), đây là các tri thức
mới đƣợc gán cho các miền ĐÍCH ( thời gian, tình yêu, hạnh phúc, bất hạnh). Đây
cũng chính là cơ sở để xác định ẩn dụ tri nhận.
Ẩn dụ tri nhận chủ yếu mở mang kiến thức, cung cấp sự hiểu biết về đối tƣợng
này thông qua sự hiểu biết về đối tƣợng đã biết trƣớc đó. Điểm khác biệt dễ dàng nhận
ra là :

11


-

Ẩn dụ tri nhận đóng vai trò là một loại cấu trúc ý niệm chứ không đơn thuần

chỉ là cấu trúc ngôn ngữ nhƣ quan điểm truyền thống.
-

Ẩn dụ tri nhận là một loại biểu đạt ngôn ngữ chính tắc.

-

Ẩn dụ tri nhận không thể hiện sự tƣơng đƣơng mà là sự quy chiếu liên vùng,

tức là quy chiếu vùng nguồn lên vùng đích, từ đó lý giải vùng đích.
-

Ẩn dụ tri nhận đóng góp một vai trò quan trọng trong ý thức của con ngƣời,

khẳng định vai trò của văn hóa, tâm lý và xã hội trong cuộc sống của con ngƣời. Ý
nghĩa không chỉ thể hiện qua con chữ, ẩn dụ vẫn có giá trị thực.
Theo khuynh hƣớng tri nhận, trong cuốn sách Metaphor We live by, G. Lakoff
và M. Johnson phân loại ẩn dụ tri nhận ra làm 4 loại chính, bao gồm:
-

Ẩn dụ cấu trúc (structural metaphors): Hiểu một cách khái quát nhất thì ẩn dụ

cấu trúc là những ẩn dụ tri nhận khi một ý niệm này đƣợc cấu trúc hóa về mặt ẩn dụ
của một ý niệm khác. Nói cách đơn giản hơn thì, ẩn dụ cấu trúc là hiện tƣợng cấu trúc
lại ý niệm ở miền ĐÍCH về mặt nghĩa sau khi nhận đƣợc những tri thức mới (những
nét thuộc tính mới) do ý niệm ở miền NGUỒN gán cho. Ví dụ, ta có ẩn dụ cấu trúc
TÌNH YÊU LÀ CHIẾN TRANH, ta thấy ý niệm CHIẾN TRANH (miền nguồn) đã
cấu trúc hóa ý niệm TÌNH YÊU (miền đích) làm cho hai khách thể TÌNH YÊU và
CHIẾN TRANH trở nên tƣơng đồng ở một bộ phận nào đó. Biểu hiện rõ nhất là
những biểu ngữ thƣờng thấy nhƣ sau:
 Bạn cần tranh đấu để có đƣợc tình yêu này.
 Hãy theo đuổi cô ấy.

 Cần tiêu diệt nhanh những cây si khác của nàng.
 Cần lập một kế hoạch để cƣa đổ/ ngã/ gãy cô gái này.
 Phải bảo vệ tình yêu bằng tất cả những gì ta có.
-

Ẩn dụ bản thể (ontological metaphors): thực chất là quá trình “vật thể hóa”

những bản thể trừu tƣợng và vạch ranh giới của chúng trong không gian. Đây là
những phƣơng thức giải thích các sự kiện, hành động, cảm xúc, các tƣ tƣởng v.v…
vốn là những khái niệm trừu tƣợng, xem chúng nhƣ những vật thể, chất liệu. Ví dụ:
Tình cảm đƣợc xem xét nhƣ một bản thể thì mới có những ẩn dụ nhƣ: THƢƠNG

12


NHIỀU, THƢƠNG ÍT, YÊU, KHÔNG YÊU,…Chúng ta có khả năng nói về những
hiện tƣợng trừu tƣợng nhờ vào năng lực vật thể hóa của tri giác chúng ta.
-

Ẩn dụ truyền tin/ kênh liên lạc (Conduit metaphor): là quá trình giao tiếp nhƣ

sự vận động của nghĩa “làm đầy” các biểu thức ngôn ngữ (vật chứa) theo “KÊNH” nối
ngƣời nói với ngƣời nghe. Ví dụ: TRÁI TIM LÀ VẬT CHỨA ĐỐI VỚI TÌNH CẢM.
Ta có các biểu thức ngôn ngữ nhƣ sau:
 Tôi yêu em bằng cả trái tim
 Em giết chết trái tim tôi khi nói những lời chối từ này.
 Tôi xin dâng cả trái tim mình cho em.
 Tôi thấy mình nhƣ trống rỗng
-

Ẩn dụ định hƣớng (Orientational metaphors): tổ chức cả một hệ thống ý niệm

đối với một hệ thống khác. Không nhƣ ẩn dụ cấu trúc, đây là loại ẩn dụ ý niệm không
có sự xếp đặt lại về mặt cấu trúc một ý niệm này trong một ý niệm khác, nhƣng có tồn
tại tổ chức của cả một hệ thống ý niệm theo mẫu của một hệ thống nào đó khác.Các
cách định hƣớng ẩn dụ này hoàn toàn không võ đoán, chúng đƣợc dựa vào kinh
nghiệm vật lý và văn hóa của ngƣời bản ngữ. Ví dụ: HẠNH PHÚC ĐỊNH HƢỚNG
LÊN TRÊN/ BẤT HẠNH ĐỊNH HƢỚNG XUỐNG DƢỚI:
 Tôi cảm thấy vui vẻ hẳn lên.
 Tôi thấy tâm trạng mình đang chùng xuống.
 Tinh thần suy sụp.
 Em hãy cố gắng vui vẻ lên.
Nhƣ vậy, ẩn dụ tri nhận đã vƣợt ra ngoài phạm vi hạn hẹp của nó theo quan
điểm của các nhà ngôn ngữ học, ẩn dụ đã trở thành một khái niệm bao quát cuộc sống
của con ngƣời, từ trong suy nghĩ, tƣ duy đến hành động thực tế. Hiểu đƣợc ẩn dụ cũng
có nghĩa là ta đã hiểu đƣợc một phần suy nghĩ của con ngƣời, cuộc sống của con
ngƣời và cả thế giới mà con ngƣời đang sống.
1.2

Khái quát về hoán dụ

1.2.1 Hoán dụ theo quan điểm truyền thống

13


Thuật ngữ hoán dụ (metonymy) bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp là Metonymía có
nghĩa là “thay tên” (a change of name) trong đó metá có nghĩa là “có sau” (after) hay
“xa hơn” (beyond) và hậu tố- onymía có nghĩa là “lối nói” [15, 19].
Với các nhà ngôn ngữ học trên Thế giới, hoán dụ cũng là một khái niệm đáng

chú ý bởi lịch sử lâu đời của việc tìm tòi và cố gắng định nghĩa chính xác khái niệm
này:
Định nghĩa của Từ điển di sản văn hóa Mỹ (American Heritage Dictionary):
Hoán dụ (Metonymy) là một lối nói mà trong đó một từ hay một cụm từ dùng để thay
thế cho một từ hay một cụm từ khác dựa vào mối liên hệ gần gũi (closely associated)”.
(Dẫn theo Nguyễn Hữu Chƣơng) [15,19]
Định nghĩa của Từ điển các thuật ngữ Văn học của ChirsBaldick 2001, 2004:
“Hoán dụ (metonymy) là lối nói thay thế tên của một vật này bằng tên của một vật
khác mà giữa hai vật có mối liên hệ gần gũi (closely associated) với nhau”. (Dẫn theo
Nguyễn Hữu Chƣơng) [15,19]
Định nghĩa của Từ điển Bách khoa đại học Colombia: “Hoán dụ (metonymy) là
lối nói sử dụng một đặc trƣng (attribute) của vật hay một số vật có liên hệ gần gũi với
vật đó để thay thế cho chính bản thân vật đó”. (Dẫn theo Nguyễn Hữu Chƣơng)
[15,19]
Định nghĩa của Michael A.Fischer: Hoán dụ (metonymy) là lối nói dùng một từ
hay một cụm từ thay thế cho một từ hay cụm từ khác dựa trên mối liên hệ gần gũi
(closely associated)”. (Dẫn theo Nguyễn Hữu Chƣơng) [15,19]
Định nghĩa của Từ điển thuật ngữ thơ ca: “Hoán dụ( metonymy) là lối nói mà
trong đó có sự thay thế một danh từ này cho một danh từ khác bằng một thuộc tính
(attribute) hay một mối liên hệ gần gũi nào đó (closely associated)”. (Dẫn theo
Nguyễn Hữu Chƣơng) [15,19]
Các nhà Việt ngữ học Việt Nam cũng có những định nghĩa khá rõ ràng và
tƣơng đồng:

14


Nguyễn Văn Tu định nghĩa: “Hoán dụ là phép gọi tên một sự vật bằng tên của
một sự vật khác. Hoán dụ dựa vào mối liên hệ trực tiếp tức là chỗ giống nhau của hai
sự vật mà ngƣời ta thấy trực tiếp đƣợc”. [25,159]

Đỗ Hữu Châu trong cuốn Từ vựng ngữ nghĩa tiếng Việt (1981) nêu: “Hoán dụ
là phƣơng thức lấy tên gọi A của x để gọi y, nếu x và y đi đôi với nhau trong thực tế”.
Theo ông, trong hoán dụ, mối liên hệ đi đôi giữa x và y là có thật, không tùy thuộc
vào nhận thức chủ quan của con ngƣời nhƣ trong ẩn dụ.
Đinh Trọng Lạc- Nguyễn Thái Hòa quan niệm: “Hoán dụ là phƣơng thức
chuyển nghĩa bằng cách dùng một đặc điểm hay một nét tiêu biểu nào đó của một đối
tƣợng để gọi tên chính đối tƣợng ấy”.
Hầu hết các quan niệm của những nhà Việt ngữ học Việt Nam và Thế giới đều
thống nhất rằng : Hoán dụ là cách lấy đặc điểm, nét tiêu biểu của sự vật, hiện tƣợng
gọi tên thay thế cho toàn bộ sự vật, hiện tƣợng ấy.
Trong quan điểm truyền thống, các nhà Ngôn ngữ học chia hoán dụ ra làm hai
loại chính bao gồm:
-

Hoán dụ từ vựng: “là một hiện tƣợng của lời nói, một biện pháp tu từ, sau đƣợc

cố định trở thành hoán dụ từ vựng” (theo Nguyễn Hữu Chƣơng)
-

Hoán dụ tu từ: “là cách cá nhân lâm thời lấy tên gọi của đối tƣợng này dùng để

biểu thị đối tƣợng kia dựa trên mối quan hệ liên tƣởng logic khách quan giữa hai đối
tƣợng”.
Hoán dụ tu từ hoàn toàn khác với hoán dụ từ vựng bởi hoán dụ tu từ chỉ mang
tính lâm thời còn hoán dụ từ vựng mang tính cố định, đƣợc ghi lại trong từ điển tiếng
Việt.
1.2.2 Hoán dụ dưới góc nhìn của ngôn ngữ học tri nhận
Nếu ẩn dụ tri nhận đƣợc các nhà Ngôn ngữ học Việt Nam và Thế giới hay ngay
cả ông tổ của Ngôn ngữ học tri nhận là G. Lakoff và M. Johnson quan tâm thì hoán dụ

15


tri nhận vẫn còn là một lĩnh vực mới, ít đƣợc nhắc đến hoặc thƣờng đƣợc gộp chung
với ẩn dụ tri nhận. Chúng tôi chỉ có thể hệ thống một số khái niệm cơ bản nhƣ sau:
“Hoán dụ đƣợc hiểu là việc sử dụng một đặc trƣng riêng (a single
characteristic) để chỉ một thực thể phức tạp hơn (to indentify a more complex entity)
và là một trong những đặc trƣng cơ bản của nhận thức” ( Dẫn theo Nguyễn Hữu
Chƣơng)
Theo Zoltan Kovecses 2002 thì : “Hoán dụ là một quá trình tri nhận, trong đó
một khách thể ý niệm đem lại khả năng nhận biết một khách thể ý niệm khác ở trong
cùng một lĩnh vực ý niệm hay mô hình tri nhận lý tƣởng hóa (ICM)” (Zoltan
Kovecses: Metaphor: A practical Introduction. NewYork: Oxford University Press,
2000, P450- Dẫn theo Võ Kim Hà, chuyên đề: Phân biệt ẩn dụ và hoán dụ trong Ngôn
ngữ học tri nhận, ĐHKHXH & NV TPHCM, 2008).
G. Lakoff và M. Johnson cho rằng: “ Hoán dụ có chức năng cơ bản là chức
năng quy chiếu (referential funtion), nghĩa là nó cho phép một bản thể này thay thế
cho bản thể khác. Nhƣng hoán dụ không chỉ là một biện pháp quy chiếu. Nó cũng
phục vụ cho sự thông hiểu.” Và khẳng định thêm: “Hoán dụ ở một mức độ nào đó
cùng phục vụ cho những mục đích nhƣ ẩn dụ, và đƣợc sử dụng theo kiểu giống nhau,
nhƣng hoán dụ cho phép tập trung chú ý chính xác hơn trên những mặt xác định của
cái đƣợc biểu hiện” . “ Các ý niệm hoán dụ đƣợc tổ chức một cách hệ thống”. (Dẫn
theo Trần Văn Cơ- Những khái niệm Ngôn ngữ học tri nhận liên quan đến văn hóa
học)
Theo quan điểm này, hoán dụ đƣợc chia làm ba loại chính:
-

Hoán dụ ý niệm tuyến tính: là một quá trình tri nhận phản ánh ý đồ diễn đạt của

ngƣời nói trong đó chúng ta liên kết hai đối tƣợng lại với nhau theo kiểu cái này thay

thế cho cái kia trong một ngữ cảnh phù hợp. Loại này xuất hiện thƣờng xuyên nhất
trong ngôn ngữ chẳng hạn nhƣ: địa điểm thay thế cho con ngƣời, địa điểm thay thế
cho cơ quan, vật chứa đựng thay thế cho cái đƣợc chứa đựng, nhà sản xuất thay thế
cho sản phẩm, món hàng thay thế cho ngƣời mua hàng, bộ phận cơ thể thay thế cho
con ngƣời,…
16


-

Hoán dụ ý niệm tiếp hợp: khác với hoán dụ ý niệm tuyến tính, hiện tƣợng

chuyển nghĩa không xảy ra ở loại này, nghĩa gốc của biểu thức đƣợc giữ nguyên
nhƣng nó lại dẫn đến hiện tƣợng mở rộng ngữ nghĩa của biểu thức ban đầu.
-

Hoán dụ ý niệm bao gộp: là loại hoán dụ thƣờng đƣợc hiểu theo nghĩa hàm ẩn.

Ví dụ: Anh ta có một cái đầu tốt ( He has got a good head on him) thì chúng ta sẽ hiểu
nghĩa là anh ta thông minh. Ở đây “a good head” đã đƣợc hiểu theo nghĩa hàm ẩn chứ
không phải nghĩa tƣờng minh. Rõ ràng đã có một sự chuyển biến từ miền ý niệm vật
chất cụ thể sang miền ý niệm mang tính trừu tƣợng, tinh thần. Rất dễ nhầm lẫn mối
quan hệ bao gộp này với mối quan hệ toàn thể- bộ phận. Tuy nhiên, nếu xem xét kỹ
chúng ta sẽ thấy rằng có sự khác biệt hoàn toàn giữa hai loại này, cụ thể: trong mối
quan hệ liên tục toàn thể- bộ phận thì cái này thay thế cho cái kia cho cùng một miền ý
niệm còn mối quan hệ bao gộp thì hai miền ý niệm tách nhau giữa vật chất và tinh
thần.
Tóm lại, chúng ta có ba loại hoán dụ tri nhận khác nhau và mỗi loại sẽ giữ một
chức năng ngôn ngữ khác nhau nhằm diễn đạt chính xác mọi hành vi ngôn ngữ của
con ngƣời.

1.2.3 Phân biệt ẩn dụ và hoán dụ
Cả hai loại ẩn dụ ( metaphor) và hoán dụ (metonymy) đều là cách dùng tên gọi
của sự vật, hiện tƣợng này để thay thế cho tên gọi của sự vật, hiện tƣợng khác. Tuy
nhiên, cơ sở ngữ nghĩa của hai cách nói này lại hoàn toàn khác nhau. Điểm khác biệt
rõ ràng nhất là hoán dụ hình thành dựa trên mối liên hệ tƣơng cận (contiguity
association) giữa hai khái niệm còn ẩn dụ hoạt động dựa trên mối liên hệ tƣơng đồng
(similarity) giữa chúng.
1.3

Khái quát về văn chƣơng dân gian Việt Nam

Văn chƣơng dân gian là các sáng tác tập thể, truyền miệng của nhân dân lao
động, ra đời từ thời kỳ công xã nguyên thủy, trải qua các thời kỳ phát triển lâu dài
trong các chế độ xã hội có giai cấp, tiếp tục tồn tại trong thời đại hiện nay. ( Theo
Đinh Gia Khánh)

17


Văn chƣơng dân gian Việt Nam có ba đặc trƣng cơ bản bao gồm:
-

Tính truyền miệng: hầu hết các tác phẩm văn chƣơng dân gian Việt Nam không

đƣợc lƣu giữ bằng văn tự mà đƣợc truyền miệng từ đời này sang đời khác và qua
nhiều địa phƣơng khác nhau. Các tác phẩm thƣờng đƣợc biểu hiện trong diễn xƣớng
dân gian. Đặc trƣng này cũng mang lại những hƣớng tích cực trong việc hoàn thiện tác
phẩm văn chƣơng dân gian đó là việc các tác phẩm này đƣợc trau chuốt, hoàn thiện và
ngày càng phù hợp hơn với tâm tình của ngƣời dân lao động.Tuy nhiên, điều này lại
làm cho các tác phẩm này nảy sinh nhiều dị bản, khó xác định đƣợc bản gốc.

-

Tính tập thể: thƣờng sẽ là cá nhân khởi xƣớng, tập thể sẽ tham gia hƣởng ứng

và sáng tạo thêm, tu sửa, bổ sung cho phong phú và hoàn thiện hơn.
-

Tính thực hành: gắn bó, phục vụ trực tiếp cho mọi hoạt động đời sống sinh hoạt

của ngƣời dân lao động.
Văn chƣơng dân gian Việt Nam vô cùng phong phú và đa dạng về thể loại, thế
nhƣng để tiện cho việc nghiên cứu đề tài này, chúng tôi lựa chọn sử dụng phƣơng án
chia văn học dân gian Việt Nam ra làm hai thể loại chính bao gồm:
-

Văn xuôi:


Truyền thuyết: thƣờng có một cái lõi là sự thật lịch sử mà nhân dân qua

nhiều thế hệ đã lý tƣởng hóa, gửi gắm vào đó tâm tình tha thiết của mình.


Truyện cổ tích: là những truyện dân gian chủ yếu phản ánh hiện thực

đấu tranh xã hội của nhân dân (đặc biệt trong xã hội phong kiến) trong ƣớc mơ bằng
yếu tố kì diệu.


Truyện cƣời: nói một cách đơn giản nhất là những câu chuyện kể làm

cho ngƣời ta cƣời. Tiếng cƣời đƣợc phát ra khi bắt gặp mâu thuẫn trái ngƣợc giữa
hiện tƣợng và bản chất, giữa cái xấu xa và cái đẹp đẽ, cái tầm thƣờng và cái cao cả,
cái phi lí và cái có lý, giữa cái nội dung rỗng tuếch và cái hào nhoáng bên ngoài.


Truyện ngụ ngôn: là những truyện kể dân gian chứa đựng những quan

niệm về triết lý, đạo đức, những bài học đấu tranh giai cấp xã hội hay những kinh
nghiệm ứng xử đƣợc tổng kết trong một cốt truyện hoàn toàn tƣởng tƣợng.

18




Giai thoại văn học: là những câu truyện kể về cái sự kiện nổi bật trong

cuộc đời các nhân vật tài giỏi, hiền đức trong lịch sử dân tộc.


Truyện Nôm bình dân: là những truyện kể ra đời trong xã hội nông thôn

Việt Nam thời kỳ cuối xã hội phong kiến, gắn chặt với con ngƣời nông thôn Việt
Nam, thể hiện tƣ tƣởng tình cảm của nhân dân một cách rõ ràng và sâu sắc.


Kịch bản chèo sân đình: là hình thức kể chuyện bằng sân khấu, kịch bản

chèo thƣờng dựa vào các sự tích vốn có trong truyện cổ tích, truyện Nôm,… mà dựng

nên vở, do vậy nó có một giá trị hiện thực rất rõ rệt: hƣớng con ngƣời đến cái thiện,
nêu lên những ƣớc vọng và mâu thuẫn trong xã hội nông nghiệp cổ truyền Việt Nam.


Kịch bản tuồng dân gian: là một hình thức biểu diễn sân khấu dân gian

có đặc trƣng thẫm mỹ là tính bi hùng, với những tấm gƣơng tận trung báo quốc, xả
thân vì nghĩa, những bài học về lẽ ứng xử của con ngƣời giữa cái chung và cái riêng,
giữa gia đình và tổ quốc.
-

Văn vần:


Tục ngữ: là những câu nói dân gian ngắn gọn, có nhịp, hình ảnh, ổn định

và thƣờng có nhiều nghĩa thể hiện những kinh nghiệm của nhân dân về mọi mặt trong
đời sống xã hội.


Câu đố: là một thể loại văn học dân gian mà chức năng chủ yếu là phản

ánh đặc điểm của sự vật, hiện tƣợng bằng phƣơng pháp giấu tên và nghệ thuật chuyển
hóa gây nhiễu (chuyển vật nọ thành vật kia) đƣợc nhân dân dùng trong sinh hoạt tập
thể để thử tài suy đoán, kiểm tra sự hiểu biết, vui chơi, giải trí.


Vè: là thể loại tự sự dân gian, có hình thức văn vần, giàu tính tự sự, phản

ánh kịp thời các sự kiện xảy ra trong làng, trong nƣớc, qua đó thể hiện thái độ khen

chê của dân gian với các sự kiện đó.


Ca dao: là thơ ca dân gian truyền miệng dƣới hình thức những câu hát,

không theo một nhạc điệu nhất định. Ở ca dao có bài đã thành khúc điệu và có bài
chƣa thành khúc điệu. Ngƣời ta còn gọi ca dao là phong dao vì có những bài ca dao
phản ánh phong tục của một thời.

19


Văn học dân gian Việt Nam là một kho tri thức vô tận thấm đẫm tinh thần nhân
đạo và những truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta. Đây chính là nét đặc sắc của dân
tộc, tạo nên bản sắc văn hóa không thể lẫn vào bất kỳ quốc gia nào trên Thế giới.
1.4

Giới thiệu nguồn tƣ liệu khảo sát

Để phục vụ nghiên cứu đề tài này, chúng tôi chọn các tƣ liệu sau:
-

Tổng tập văn học dân gian Việt Nam do Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân

Văn quốc gia biên tập:


Tập 1 và 2: Tục ngữ: Chúng tôi khảo sát hai tập sách này để có cái nhìn

toàn vẹn nhất về hệ thống tục ngữ Việt Nam, từ đó có đƣợc những tƣ liệu khái quát

cho vấn đề đang nghiên cứu.


Tập 3: Câu đố: Tập sách này cung cấp hầu hết các loại câu đố của ngƣời

Việt một cách toàn diện ở mọi lĩnh vực, chúng tôi nhận thấy đây là nguồn tƣ liệu hữu
ích nhất để thực hiện đề tài.
-

Tuyển tập văn học dân gian Việt Nam, tập IV, quyển 1 Tục ngữ ca dao do

Trung tâm khoa học Xã hội và Nhân văn quốc gia - Viện Văn học biên tập: Chúng tôi
sử dụng tƣ liệu này chủ yếu để khảo sát ca dao, tránh những sự trùng lắp với các tƣ
liệu “Tổng tập văn học dân gian ngƣời Việt”, đồng thời bổ sung thêm các câu tục ngữ
mới chƣa có trong “Tổng tập văn học dân gian Việt Nam”.
-

Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam của tác giả Nguyễn Đổng Chi biên soạn trọn

bộ tập hợp những câu chuyện cổ tích tiêu biểu nhất, đƣợc sắp xếp theo các chủ đề
khoa học, tiện cho việc tra cứu.
1.5

Ý niệm về bộ phận cơ thể ngƣời trong ẩn dụ và hoán dụ tri nhận

“Ý niệm” là một khái niệm đã tồn tại từ lâu đời, thời Trung Cổ. Pierre Abélard
(1079-1142) đã khảo sát khái niệm này và cho rằng đó là một hình thức "chộp lấy" ý
nghĩa, một hành động hoàn toàn mang tính chủ quan. Theo ông, ý niệm là một tập hợp
những khái niệm nằm sâu kín trong tâm hồn và sẵn sàng đƣợc biểu hiện thành lời, nó
liên kết các phát ngôn thành một cách nhìn sự vật này khác với vai trò quyết định của

trí tuệ, nó biến phát ngôn thành tƣ tƣởng gắn liền với Thƣợng Đế.

20