Sử dụng tư liệu gốc theo hướng phát triển năng lực học sinh trong dạy học lịch sử việt nam giai đoạn 1954 1975 ở trường THPT (chương trình chuẩn)

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU...................................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................... 1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................................... 2
3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu của đề tài........................................ 11
4. Nguồn tu liệu và phuơng pháp nghiên cứu .......................................................... 12
5. Đóng góp của đề tài.............................................................................................. 12
6. Bố cục của khóa luận ........................................................................................... 13
NỘI DUNG ................................................................................................................ 14
CHUƠNG 1:
HUỚNG

CƠ Sở LÝ LUậN VÀ

PHÁT TRIểN NĂNG

THực

Lực

TIễN CủA VIệC Sử DụNG TU

LIỆU GỐC THEO

HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH sử Ở

TRUÔNG THPT ........................................................................................................ 14
1.1. Cơ SỞ LÝ LUẬN.............................................................................................. 14
1.1.1. Việc sử dụng tu liệu gốc trong dạy học lịch sử ở truờng THPT .................... 14
1.1.1.1. Quan niệm về tu liệu gốc............................................................................. 14
1.1.1.2. Các loại tu liệu gốc...................................................................................... 16

1.1.1.3. Đặc điểm của tu liệu gốc ............................................................................. 18
1.1.1.4. Một số yêu cầu khi sử dụng tu liệu gốc trong dạy học lịch sử ở truờng
THPT.......................................................................................................................... 19
1.1.2. Việc phát triển năng lục cho học sinh trong dạy học lịch sử ở truờng THPT 22
1.1.2.1. . Khái niệm về “năng lực” ........................................................................... 22
1.1.2.2. Các năng lực chung cần hình thành cho học sinh ....................................... 23
1.2.2.3. Các năng lục cần hình thành cho học sinh trong dạy học lịch sử ở truờng
THPT.......................................................................................................................... 24
1.1.3.

Cơ sở xuất phát của việc sử dụng tu liệu gốc theo huớng phát triển năng lực

học sinh ưong dạy học lịch sử ở truờng THPT .......................................................... 28
1.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng tu liệu gốc theo huớng phát triển năng ..... 30
lực học sinh trong dạy học lịch sử ở truờng THPT .................................................... 30
1.2. Cơ SỞ THỰC TIỄN............................................................................................ 33


1.2.1. Thực tiễn việc dạy học lịch sử ở trường THPT.............................................. 33
1.2.2. Thực tiễn việc khai thác, sử dụng tư liệu gốc theo hướng phát triển năng lực
học sinh ưong dạy học lịch sử ở trường THPT .......................................................... 38
1.2.2.1.
1.2.2.2.

về phía giáo viên ........................................................................................ 39
về phía học sinh.......................................................................................... 44

Chương 2: MỘT SỐ BIỆN PHÁP sử DỤNG TƯ LIỆU GỐC THEO HƯỚNG PHÁT
TRIỂN NĂNG

Lực

HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH sử VIỆT NAM GIAI

ĐOẠN 1954 - 1975, LỚP 12 THPT (CHƯÔNG TRÌNH CHUẨN) ...49
2.1. VỊ TRÍ, MỤC TIÊU VÀ NỘI DUNG CÖ BẢN CỦA GIAI ĐOẠN 1954 1975 TRONG CHƯÔNG TRÌNH LỊCH sư LỚP 12 THPT (CHƯÔNG TRÌNH
CHUẨN) .................................................................................................................... 49
2.1.1. Vị trí ............................................................................................................... 49
2.1.2. Mục tiêu ......................................................................................................... 49
2.1.3. Nội dung kiến thức cơ bản ............................................................................. 50
2.2. CÁC NGUỒN Tư LIỆU GỐC CÓ THỂ sử DỤNG TRONG DẠY HỌC
LỊCH SỬ VIỆT NAM GIAI ĐOẠN TƯ 1954 - 1975, LỚP 12 THPT (CHUÔNG
TRÌNH CHUẨN ........................................................................................................ 51
2.3. MỘT SỔ BIỆN PHÁP SƯ PHẠM sủ DỤNG TƯ LIỆU GÓC THEO HƯỚNG
PHÁT TRIỀN NĂNG

Lực HỌC SINH KHI DẠY HỌC LỊCH sử VIỆT NAM GIAI

ĐOẠN TỪ 1954 - 1975, LỚP 12 THPT (CHƯÔNG TRÌNH CHUẨN) .................. 63
2.3.1. Sử dụng tư liệu gốc trong nghiên cứu kiến thức mới..................................... 63
2.3.1.1. Sử dụng tư liệu gốc để tạo tình huống có vấn đề và nêu mục đích học tập.63
2.3.1.2. Sử dụng tư liệu gốc để cụ thể hóa sự kiện, hiện tượng, giúp học sinh “giải
mã” các sự kiện lịch sử đang học ............................................................................... 68
2.3.2. Sử dụng tư liệu gốc để củng cố, ôn tập kiến thức cho học sinh .................... 73
2.3.3. Sử dụng tư liệu gốc để kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh....... 74
2.3.4. Sử dụng tư liệu gốc để giao bài tập về nhà, định hướng học sinh tự học ...... 79
2.4.

Thực nghiệmsư
81

phạm


2.4.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................... 81
2.4.2. Nội dung và phương pháp thực nghiệm......................................................... 81
2.4.3. Tiến trình thực nghiệm................................................................................... 82
2.4.4. Bài thực nghiệm ............................................................................................. 82
2.4.5. Két quả thực nghiệm ...................................................................................... 82
KẾT LUẬN ................................................................................................................ 86
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................... 88


DANH MỤC CÁC CHỮ VIÉT TẮT
Chữ viết tắt

Giải thích

TLG

Tư liệu gốc

DHLS

Dạy học lịch sử

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

THPT

Trung học phổ thông

SGK

Sách giáo khoa

NXB

Nhà xuất bản

THCS

Trung học cơ sở



MỞ ĐÀU
1. Lý do chọn đề tài
Sự phát triển kinh té xã hội của Việt Nam ngày nay đã đặt ra những yêu cầu mới đối
với giáo dục trong việc đào tạo nguồn nhân lực, bởi lẽ thị trường lao động luôn đòi hỏi
ngày càng cao ở đội ngũ lao động về năng lực hành động, khả năng sáng tạo, linh hoạt,
năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp trong những tình huống thay đổi.
Gần đây vấn đề thu hút được sự quan tâm của toàn xã hội đối với ngành giáo dục và
đào tạo nói chung là việc đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục nước nhà; đổi mới phương

pháp dạy học từ tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực người học hiện đang trở thành
định hướng cơ bản nhất của giáo dục phổ thông nói chung và bộ môn Lịch sử nói riêng.
Đặc trưng của bộ môn Lịch sử là những tri thức mang tính quá khứ, không thể tri
giác một cách trực tiếp như những tri thức khác. Yêu cầu đặt ra là cần nhìn nhận quá khứ
một cách khách quan, chân thực. Từ lịch sử thấy được quá khứ, thấy được quy luật của xã
hội loài người, soi vào lịch sử để có được tấm gương, rút ra bài học kinh nghiệm cho
cuộc sống hiện tại. Cho den thời điểm hiện nay, giáo dục lịch sử cần thiết phải cho HS tự
đánh giá các vấn đề lịch sử trên cơ sở những chứng cứ xác thực. Để HS tự có sự phán xét
với lịch sử mà không cần phải qua một lăng kính chủ quan của bất cứ ai. Đó sẽ góp phần
nâng cao chất lượng DHLS, làm cho HS hứng thú và phát huy được khả năng vốn có của
mình một cách năng động và sáng tạo
Có nhiều biện pháp khác nhau toong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực cho
học sinh, trong đó tư liệu gốc có vị trí và vai trò quan trọng toong công tác nghiên cứu và
học tập lịch sử. Tư liệu gốc là “dữ liệu” cần thiết để HS có thể khôi phục lại bức tranh
quá khứ một cách khoa học và chính xác nhất, là nguồn kiến thức quan trọng giúp HS có
biểu tượng chân thực, sinh động, cụ thể về các sự kiện hiện tượng lịch sử, tránh việc
“hiện đại hóa lịch sử”. Không chỉ the, qua quá trình tiếp xúc, làm việc, tìm tòi, khám phá
tư liệu gốc dưới sự tổ chức, hướng dẫn của GV, HS sẽ giải quyết những bài tập nhận thức
mà GV đưa ra, từ đó các em có các cách nhìn nhận, đánh giá khác nhau về lịch sử. Đặc
biệt, sử dụng tư liệu lịch sử gốc trong DHLS theo hướng phát huy tính tích cực học tập
của HS, sẽ giúp HS nắm vững, nhìn nhận các sự kiện hiện tượng lịch sử một cách chính

1


xác, khoa học và sâu sắc.
Tuy nhiên, một thực tế đang diễn ra với bộ môn Lịch sử, hiện nay nhiều GV dạy
học còn thiên về “truyền thụ ữi thức”. HS tiếp cận lịch sử chủ yéu thông qua SGK theo
kiểu “thầy đọc trò chép” , coi đó là thứ bất di , bất dịch. Đó là một trong những nguyên
nhân dẫn đến tình trạng HS “chán học sử”, “sợ học sử”, thậm chí chán ghét và quay lưng

lại với bộ môn Lịch sử. . Thực trạng ữên đã đặt ra yêu cầu đối với GV bộ môn phải
không ngừng đổi mới phương pháp dạy học để vừa tạo hứng thú cho học sinh trong học
tập Lịch sử, vừa đáp ứng được yêu cầu định hướng phát triển năng lực đầu ra.
Trong chương trình lịch sử lớp 12 THPT - Chương trình chuẩn, phần Lịch sử Việt
Nam giai đoạn 1954 - 1975 có vị trí và vai trò rất quan trọng. Đây là giai đoạn nước ta
phải thực hiện đồng thời 2 nhiệm vụ chiến lược cách mạng đó là : “cách mạng xây dưng
XHCN ở miền Bắc và cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân ở miền Nam”, để cùng hoàn
thành mục tiêu chung là hoàn thành cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân, đấu tranh
thống nhất đất nước để đi lên CNXH. . Đe việc đánh giá chính xác, khách quan đối với
cuộc cách mạng này là hết sức cần thiết trong DHLS ở trường THPT.
Xuất phát từ mục tiêu và thực tiễn DHLS và mong muốn được góp ý kiến của
mình trong việc đổi mới phương pháp DHLS ở trường THPT, chúng tôi quyết định lựa
chọn đề tài “Sử dụng tư liệu gốc theo hướng phát triển năng lực học sinh trong dạy học
lịch sử Việt Nam giai đoạn 1954 - 1975 ở trườngTHPT” làm đề tài khóa luận của mình.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
2.1. Tài liệu nước ngoài
2.1.1. Tài liêu giáo duc hoc, lí luân day hoc
T.A.Ilina trong cuốn “Giáo dục học tập II” (NXB Giáo dục Hà Nội, 1973) đề cập
đến các phương pháp làm việc với SGK và các quy tắc làm việc chủ yếu của
HS trong SGK.
Cuốn “Các phương pháp dạy học hiệu quả” (năm 2011) của tác giả
Robert.J.Marzano-Debra J.Pikering-Jane E.Pollock, người dịch Nguyễn Hồng Vân, gồm
13 chương, đã đưa ra ví dụ về một số phương pháp dạy học hiệu quả nhằm mục đích phát
huy cao độ khả năng học tập của học sinh cùng thực té việc vận dụng chúng ở các nước

2


phương Tây. Trong hệ thống các phương pháp tác giả đưa ra, đặc biệt coi trọng phương
pháp tạo và kiểm định các giả thuyết, đề ra những giải pháp khác nhau nhằm giúp học

sinh phát triển năng lực GQVĐ toong học tập và vận dụng vào thực tiễn cuộc sống.
Cuốn “Nghệ thuật và khoa học dạy học ” của Robert J. Mamano, người dịch giáo
sư tiến sĩ Nguyễn Hữu Châu, đã khẳng định dạy học là một khoa học đồng thời cũng là
một nghệ thuật. Mỗi giáo viên phải tự xây dựng những phương pháp dạy học cụ thể cho
học sinh tại những thời điểm thích hợp để học sinh phát triển tư duy so sánh logic, phân
tích đánh giá. Trong quá trình đó, GV đóng một vai trò quan trọng không chỉ giúp HS
hình thành toi thức mới mà dối với bản mỗi GV cũng luôn tự hoàn thiện mình.
Cuốn “Tám đối mới để trở thành giáo viên giỏi” cuả Giselleo.Martin-Kniep, người
dịch Lê Văn Canh, đã khẳng định GV muốn trở thảnh người giáo viên giỏi cần phải
không ngừng đổi mới phương pháp dạy học trong đó tập trung vào các câu hỏi cốt lõi
mang tính định hướng mục tiêu, nhiệm vụ học tập, buộc học sinh tự đi khám phá vấn đề
theo chiều sâu giúp học sinh giải quyết các vấn đề đặt ra.
Trong

bài

viết

“primary

and

secondary

sources”

trên

toang

www.concordia.edu/library của trường Concordia University Texas đã đưa ra các khái
niệm về tư liệu (nguồn tin chính) và tài liệu (nguồn tin thứ cấp). Trong đó, đã đưa ra các
ví dụ và đặc điểm để phân biệt giữa hai khái niệm này. Hay trong bài viết “National
Curriculum Levels for History” và “National Curriculum Level Descriptors for History”
(dẫn theo 57), các tác giả đã đưa ra các mức độ nhận thức của học sinh toong dạy học lịch
sử từ tái hiện, biết, hiểu, vận dụng. Trong từng mức độ lại đưa ra 8 cấp độ nhận thức theo
thể thức tăng dần. Đe phát triển và đánh giá cấp độ nhận thức của học sinh trong từng thì
ưong dạy học bộ môn phải hướng HS tới việc tự giải quyết các vấn đề, nhiệm vụ học tập.
Các vấn đề học tập có độ khó tăng dần tương ứng với từng cấp độ nhận thức của học
sinh.
2.1.2. Tài liệu giáo dục lịch sử
Trước hét cần phải kể đén bài “Nghiên cứu những nguồn tư liệu về lịch sử ở Liên
Xô” của M.Tchernomoski. Trong bài nghiên cứu này tác giả đã đề cập đến nguyên tắc
phân loại các nguồn tư liệu. Theo tác giả dựa vào những phương pháp và những hình

3


thức phản ánh hiện thực, về tổng thể những nguồn tư liệu lịch sử có thể được đem chia
thành các nhóm hoặc loại hình rất riêng biệt: Vật chất, viết, tượng hình và nói.
Tiếp đến, công trình nghiên cứu của Ivan Koval Tchenko in trong Tạp chí Nghiên
cứu Lịch sử số 5 năm 1985 với nhan đề “Nguồn tư liệu lịch sử dưới ánh sáng của lý luận
thông tin”, đã đề cập đen vai trò của nguồn tư liệu lịch sử, néu không lưu hành những
nguồn tư liệu mới, không đi sâu vào phân tích, phê phán chúng,... sẽ không thể nâng cao
chất lượng và hiệu quả của những công trình nghiên cứu lịch sử. Đồng thời, tác giả khẳng
định tư liệu lịch sử là những phương tiện vận chuyển những điều cho biết về quá khứ,
bản chất xã hội của chúng...
A.A.Vaghin trong cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông” (NXB
Đại học Sư phạm Hà Nội, 1977) đã trình bày các biện pháp nâng cao chất lượng dạy học
lịch sử, ý nghĩa của việc sử dụng SGK và tài liệu lịch sử.

Trong các tài liệu của các tác giả nước ngoài đã nêu lên vai trò, ý nghĩa của việc sử
dụng SGK, đưa ra hướng dẫn sử dụng SGK cho hiệu quả nhất. Đồng thời các tác giả thấy
được vai trò của tài liệu trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng. Song các
tác phẩm trên đều chưa chú ý về CT SGK và cách đưa hệ thống tư liệu lịch sử gốc vào
BS SGK nhằm phát triển năng lực HS trong dạy học.
2.2.

Tài liệu trong nước

2.2.1. Tài liệu giáo dục học
Trong cuốn “Giáo dục học” tập 1 của Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt (Nxb GD, Hà
Nội, 1987) và giáo trình “Giáo dục học” tập 1 của Tràn Tuyết Oanh chủ biên (2009) Nxb
ĐHSP Hà Nội, đã đi sâu nghiên cứu về tư duy và quy trình dạy học để phát triển tư duy,
trong đó dạy học nêu vấn đề (học tập phát hiện và giải quyết vấn đề) là một ưong những
phương pháp hữu hiệu nhằm kích thích quá trình tư duy độc lập, sáng tạo của học sinh.
Ngoài ra, các tác giả khẳng định quá trình nhận thức độc lập của học sinh phụ thuộc vào
nhiều yéu tố khác nhau của quá trình dạy học.
Giáo trình ‘‘Tâm lỉ học đại cương”, Nguyễn Quang uẩn (chủ biên), đã đi sâu vào
phân tích sự chuyển hóa bên trong quá trình nhận thức của học sinh và so sánh sự khác
biệt trong quá trình nhận thức, giải quyết vấn đề của HS THPT với các nhà khoa học.

4


Trong đó, tác giả khẳng định muốn phát triển tư duy của HS trong dạy học cần phải đặt
HS vào các tình huống có vấn đề (dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề). Với cách thức
này quá trình nhận thức của HS không đơn giản diễn ra thụ động một chiều, mà biến
thành quá trình tự chiếm lũih tri thức thông qua việc giải quyết vấn đề HS sẽ lĩnh hội
được tri thức mới.
2.2.2. Tài liệu giáo dục lịch sử:

Trước hết, trong cuốn giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử”, tập II, Phan
Ngọc Liên (cb) Nxb ĐHSP Hà Nội tái bản qua các năm 1996, 2010, 2012, đã đề cập đến
vấn đề sử dụng tài liệu tham khảo toong DHLS. Các tác giả đã nhắc đến tư liệu gốc và
vai trò của nó là dùng để làm dẫn chứng minh họa cho các sự kiện được trình bày.
Tiếp đến, toong các sách chuyên khảo và sách tham khảo như: Cuốn Phương pháp
luận sử học của Phan Ngọc Liên (cb), Nxb ĐHSP Hà Nội, 2003... đều đã thừa nhận vị trí,
vai trò của tư liệu gốc trong công tác học tập và nghiên cứu lịch sử. Đồng thời chỉ ra
hướng mở trong sử dụng tư liệu gốc trong DHLS ở trường THPT.
Trong cuốn “Đổi mới phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông” của Hội
giáo dục Lịch sử Trường ĐHSP Hà Nội (Phan Ngọc Liên chủ biên), Nxb Đại học Sư
phạm Hà Nội, 2005 có các bài viết về việc sử dụng tư liệu trong dạy học lịch sử ở trường
THPT như: Sử dụng văn kiện Đảng, sử dụng kiến thức thế giới vào DHLS Việt Nam...
Trong đó, khẳng định vai trò và sự cần thiết phải sử dụng tài liệu tham khảo, tư liệu lịch
sử trong dạy học bộ môn.
Tác giả Nguyễn Thị Côi (2006) trong cuốn “Sử dụng bảo tàng lịch sử, cách mạng
trong dạy học lịch sử ở trường THPT” đã đề cập đến một số nguồn tư liệu gốc hiện tại
được lưu trữ và trưng bày tại bảo tang như: Bảo tang Lịch sử Việt Nam. Đây là cơ sở
quan trọng để chúng tôi tìm kiếm, xác minh và xây dựng một hệ thống tư liệu gốc có thể
sử dụng trong DHLS Việt Nam (1954-1975), THPT - chương trình chuẩn.
Tôplski với cuốn Phương pháp luận sử học (Metoddlogia historii), Bộ Đại học và
T.H.C.N, Hà Nội, 1966; Mẩy vẩn đề về Phương pháp luận sử học, của Viện sử học, Nxb
Khoa học xã hội, Hà Nội, 1970 và cuốn Phương pháp luận sử học của Phan Ngọc Liên
(cb), Nxb ĐHSP Hà Nội, 2003... đều thừa nhận vị trí, vai trò của tư liệu lịch sử gốc trong

5


công tác học tập và nghiên cứu lịch sử. Đồng thời chỉ ra hướng mở trong sử dụng tư liệu
lịch sử gốc trong DHLS ở trường THPT
Trên các tạp chí nghiên cứu, tạp chí chuyên ngành đã có một số bài viết đề cập

đén vấn đề nghiên cứu như:
TS.Nguyễn Văn Ninh trong bài viết “Sử dụng tư liệu lịch sử gốc theo hướng phát
triển năng lực học sinh khỉ dạy học chương V “Việt Nam từ năm 1954 đến năm 1975”,
lớp 12 THPT” đã chỉ ra khái niệm, đặc điểm, vai ữò - ý nghĩa của tư liệu lịch sử gốc
trong DHLS ở trường phổ thông, đồng thời đề cập đến một số hệ thống tư liệu gốc sử
dụng trong dạy học lịch sử giai đoạn 1954 - 1975.
Tác giả Trần Viết Thụ ữong bài viết “Ve việc sử dụng các tài liệu gốc trong dạy
học lịch sử ở trường phổ thông” (in trong tập san của Hội khoa học Lịch sử Việt Nam,
1996), đã chỉ ra khái niệm tài liệu gốc và khẳng định vai trò của tài liệu gốc có ý nghĩa
quan trọng trong DHLS, giúp học sinh tái hiện hình ảnh của quá khứ, đồng thời gây hứng
thứ học tập cho các em. Nhưng bài viết chưa đề cập tới khả năng của việc sử dụng tư liệu
này cho HS đánh giá các vấn đề lịch sử xung quanh tư liệu.
Trong Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 6 năm 1985, tác giả Nguyễn Văn Thâm Phan Đại Doãn đã bàn “Ve vấn đề phân loại các nguồn sử liệu của lịch sử Việt Nam
Trong bài viết, các tác giả đã nhấn mạnh việc phân loại các nguồn sử liệu của lịch sử dân
tộc là một nhiệm vụ tất yéu và rất cấp thiết trong giai đoạn ngày nay. Làm tốt công việc
này sẽ góp phần quan trọng tạo ra cho khoa học lịch sử ở nước ta một cơ sở tư liệu tin
cậy, chính xác và có hệ thống. Bên cạnh đó, việc phân loại các nguồn sử liệu sẽ giúp cho
các nhà nghiên cứu có điều kiện tiếp cận và sử dụng một cách phổ biến, chính xác, chủ
động.
Bài viết Thử phát triển “nhận thức lịch sử khoa học” và phẩm chất công dân”
cho HS lớp 8 qua thực tiễn DHLS ở trường THCS và THPT Nguyễn Tất Thành (trong Kỷ
yếu Hội thảo khoa học cán bộ trẻ (4/2013), Khoa Lịch sử, ĐHSP Hà Nội) của tác giả
Nguyễn Quốc Vương cũng chỉ rõ rằng sự cần thiết và khả năng của sử dụng tư liệu lịch
sử gốc trong DHLS để phát triển “nhận thức khoa học lịch sử” cho HS.
Trong bài viết “Kinh nghiệm thực hành giờ học lịch sử của Kato Kimiaki ở

6


trường phổ thông Nhật Bản” của tác giả Nguyễn Thị Côi và Nguyễn Quốc Vương (Tạp

chí nghiên cứu Giáo dục, số 290 năm 2012), sau khi nêu quan niệm về “giờ học lịch sử
bằng tư duy phê phán” của nhà giáo dục Nhật Bản Kato Kimiaki, đã đưa ra ví dụ tiến
hành kiểu giờ học này và đã đi đén rút ra một số kinh nghiệm tiến hành giờ học ở trường
phổ thông. Đó là, “Trong quá trình tiến hành giờ học GV phải coi trọng và phát huy tính
chủ thể của HS. Trong giờ học GV phải làm cho HS cảm nhận được sự thú vị hấp dẫn
của việc học tập lịch sử. GV phải có năng lực to chức hướng dẫn cho HS tiến hành các
hoạt động nhận thức một cách tích cực... [14;64]
Các luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ, khóa luận tốt nghiệp của sinh viên cũng đề
cập tới vấn đề sử dụng tài liệu lịch sử trong DHLS nói chung và tư liệu gốc nói riêng
như:
Luận văn thạc sĩ “Sử dụng tài liệu lịch sử theo hướng phát huy tính tích cực cả HS
trong DHLS Việt Nam từ 1945 đến 1954” của Nguyễn Thị Xuân Khang, 2010 đã phân
tích rất sâu khái niệm tài liệu, tài liệu lịch sử, việc phân loại các nguồn tài liệu lịch sử và
các phương pháp khai thác và sử dụng chúng trong dạy học bộ môn.
Luận văn thạc sĩ “Sử dụng tư liệu gốc phần lịch sử thế giới (thế kỷ XVI - giữa thể
kỷ XIX) để biên soạn sách giáo khoa lịch sử trung học cơ sở sau năm 2015” của Nguyễn
Thị Xuyến, 2014 đã khẳng định tàm quan trọng của tư liệu gốc trong dạy học lịch sử nói
chung và trong biên soạn SGK nói riêng. Tác giả đã xây dựng một hệ thống tư liệu gốc
cần thiết và đề xuất một số biện pháp sử dụng trong xây dựng chương trình và biên soạn
SGK bậc THCS theo hướng đổi mới sau năm 2015.
Các khóa luận tốt nghiệp như “Khai thác và sử dụng tư liệu gốc trong dạy học
lịch sử Việt Nam (1858 - cuối thể kỉ X I X ) lớp 11 THPT (Chương trình chuẩn) của sinh
viên Nguyễn Thị Mai - K59A, “Sử dụng tư liệu lịch sử gốc nhằm phát triển năng lực
đánh giả cho học sinh khi dạy học bài “Cách mạng tư sản Pháp cuối thế kỷ XVIII”, lớp
10 THPT (chương trình chuẩn)” của sinh viên Đồng Thị Bay - K59A, các tác giả đã đưa
ra các quan niệm về tư liệu, tư liệu lịch sử, tài liệu lịch sử và đưa ra quan niệm thế nào là
tư liệu lịch sử gốc. Ngoài ra, còn đề xuất một số biện pháp khai thác và sử dụng TLG
theo hướng tích cực trong DHLS cụ thể ở một số bài khác nhau.

7

Nhìn chung, các bài viết, công trình nghiên cứu trên đây đều khẳng định sự cần
thiết phải sử dụng tư liệu lịch sử gốc trong DHLS. Theo các tác giả, tư liệu lịch sử nói
chung và TLG nói riêng là nguồn thông tin quan trọng giúp bài giảng thêm phong phú,
HS có biểu tượng cụ thể, có hứng thú học tập và có tác dụng giáo dục, phát triển rất lớn.
Mặc dù, các công trình nghiên cứu trên đã đưa ra một số phương pháp khai thác và sử
dụng tài liệu tham khảo nói chung và tư liệu gốc nói riêng vào trong DHLS. Song, việc
xây dựng một hệ thống tư liệu gốc cần thiết trong DHLS và vận dụng các PPDH với sự
hỗ trợ của tư liệu gốc trong DHLS nhằm nâng cao hiệu quả bài học, phát triển năng lực
HS khi dạy học lịch sử Việt Nam (1954 - 1975) còn chưa được đi sâu nghiên cứu.
2.2.3. Tài liệu phát triển năng lực
- Liên quan đến việc dạy học theo hướng phát triển năng lực cho HS trong DHLS
cũng đã có một số đề án, hội thảo của các nhà giáo dục học; các nhà nhà sử học, tác giả
quan tâm và đề cập tới ở mức độ khác nhau, chúng ta có thể điểm qua một số công trình,
tác phẩm, bài viết sau:
Trước hết “Kỷ yếu hội thảo hệ thống năng ỉực chung cốt lõi của học sinh cho chương
trình giáo dục phổ thông Việt Nam” của Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2012. Thông qua các
bài viết, các tác giả đã đưa ra các quan niệm về năng lực, phân biệt sự khác nhau giữa dạy
học định hướng nội dung và dạy học định hướng phát triển năng lực. Đặc biệt trong bài
viết “Xác định các năng lực cốt lõi trong chương trình giáo dục phổ thông ở một số
nước” của tác giả Lương Việt Thái và bài viết "Xác định khung năng lực cơ bản cần có ở
Học sinh THPT” của tác giả Nguyễn Hồng Thuận, đã nhắc đến khung năng lực chung
cần hình thành cho HS THPT, trong đó năng lực GQVĐ là một trong những năng lực
chung, cốt lõi, không thể thiếu cần hình cho HS trong dạy học các bộ môn nói chung và
DHLS nói riêng.
Trong “Tài liệu tập huấn kiểm tra, đánh giả trong quá trình dạy học theo định
hướng phát triển năng lực cho HS trong trường THPT (môn Lịch sử)” (Bộ Giáo dục và
Đào tạo, Vụ Giáo dục THPT - Chương trình phát triển giáo dục trung học), nhiều bài viết
xoay quanh vấn đề dạy học theo định hướng phát triển năng lực, xây dựng hệ thống

chuẩn đầu ra về phẩm chất và năng lực của HS THPT. Quan trọng nhất, trong chương 2

8


của tài liệu từ khung năng lực chung cần hình thành cho HS THPT các tác giả đã xây
dựng hệ thống các năng lực chuyên biệt trong DHLS
Trong bài viết “Tổng quan về các khung năng lực cần đạt ở học sinh trong mục
tiêu giáo dục phổ thông”, Nguyễn Thị Minh Phương, đề tài NCKH của Viện Khoa học
và giáo dục Việt Nam, 2007 đã đề cập đến mục tiêu cuối cùng của giáo dục phổ thông là
nhằm phát triển năng lực cho học sinh và hệ thống năng lực cần hình thành cho HS bậc
THPT. Theo tác giả, năng lực của HS được thể hiện ở khả năng thực hiện hành động cá
nhân trong việc giải quyết nhiệm vụ học tập, hoặc năng lực tiến hành hoạt động học tập
của cá nhân người học. Nói cách khác, mục tiêu cuối cùng của quá trình dạy học, giáo
dục là phẩm chất và năng lực người học. Năng lực vừa được coi là điểm xuất phát, vừa
được coi là sự cụ thể hóa của mục tiêu giáo dục.
Tác giả Trần Trung Dũng trong trong bài viết “Tổ chức hoạt động dạy học ở
trường THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh”, Tạp chí giáo dục số 106,
2012 (Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam - Bộ Giáo dục và Đào tạo) đã đề cập đến các
năng lực chung cần hình thành và phát triển cho học sinh THPT bao gồm 3 nhóm năng
lực: Nhóm năng lực làm chủ và phát triển bản thân, nhóm năng lực quan hệ xã hội, nhóm
năng lực công cụ trong đó, tác giả đưa ra khái niệm và biểu hiện của năng lực giải quyết
vấn đề trong dạy học nói chung
Bài viết “Xây dựng hệ thống kĩ năng cần hình thành và phát triển cho học sinh
trong môn lịch sử ở trường phổ thông” của tác giả Nguyễn Mạnh Hưởng và Nguyễn Văn
Ninh, khoa Lịch sử trường Đại học Sư phạm Hà Nội đăng trên tạp chí Dạy và học ngày
nay (số tháng 2 năm 2015), đã đề cập đến phương pháp dạy học định hướng phát triển
năng lực trong bộ môn Lịch sử; hệ thống các năng lực chung và năng lực chuyên biệt cần
hình thành cho HS trong DHLS.
Ngoài ra còn có những luận văn, khóa luận nghiên cứu chuyên sâu về phát triển

năng lực cho HS ưong dạy học ở trường phổ thông qua các môn học khác như: Vật lý,
toán học, văn học, địa lý.... Là cơ sở quan trọng để tác giả nghiên cứu, tìm hiểu ứng dụng
trong dạy học bộ môn lịch sử ở trường phổ thông.
Như vậy, có thể thấy những công trình, tác phẩm, bài viết trên mới chỉ đề cập

9


tới một khía cạnh nào đó của vấn đề mà đề tài đề cập. Các tác phẩm, bài viết liên quan tới
tư liệu gốc mới chỉ đề cập tư liệu gốc trong nghiên cứu và học tập lịch sử nói chung, có
một số công trình mở ra khả năng phát triển năng lực cho HS khi làm việc với tư liệu gốc
như phát triển năng lực đánh giá của tác giả Đồng Thị Bay, phát triển năng lực giải quyết
vấn đề của tác giả Nguyễn Thị Trang, vấn đề sử dụng tư liệu gốc để phát triển năng lực
cho HS chưa có một công trình, một bài viết nào đề cập tới, nhất là trong dạy học lịch sử
Việt Nam (1954 - 1975), THPT - Chương trình chuẩn. Vì vậy, những tác phẩm, công
trình, bài viết trên chính là cơ sở quan trọng giúp chúng tôi thực hiện đề tài này.
3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vỉ nghiên cứu của đề tài
Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu lý luận dạy học nói chung và thực tiễn việc DHLS ở truờng
THPT nói riêng, đề tài tập trung khẳng định tầm quan trọng của việc sử dụng tu liệu gốc
trong DHLS. Đồng thời, suu tầm hệ thống tu liệu gốc có thể khai thác và sử dụng trong
dạy học phần Lịch sử Việt Nam (1954 - 1975) và đề xuất một số biện pháp sử dụng TLG
để phát triển năng lục cho HS.
Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tìm hiểu lí thuyết về việc khai thác và sử dụng TLG trong DHLS ở truờng THPT
nhằm phát triển năng lực cho HS.
- Khảo sát, điều ưa thục tiễn việc sử dụng TLG trong DHLS ở truờng THPT nói
chung và sử dụng TLG để phát ưiển năng lực khi dạy học lịch sử Việt Nam (1954- 1975)
THPT - Chuơng trình chuẩn nói riêng.
- Nghiên cứu chuơng trình, SGK lớp 12 THPT - Chuơng trình chuẩn, đặc biệt phần

lịch sử Việt Nam giai đoạn 1954-1975 để vận dụng, qua đó xác định nội dung TLG cần
khai thác và sử dụng ưong DHLS phần này.
Suu tầm, xác định nội dung các TLG thành văn và hình ảnh có liên quan đến lịch
sử Việt Nam giai đoạn 1954-1975.
- Xác định một số biện pháp sử dụng TLG để phát ưiển năng cho HS khi dạy học
lịch sử Việt Nam giai đoạn 1954-1975(SGK lớp 12 - Chuơng trình chuẩn).
- Tiến hành thực nghiệm su phạm và đánh giá kết quả của những biện pháp su phạm

10


đề ra, từ đó rút ra kết luận khoa học liên quan đến đề tài.
Phạm vi nghiên cứu của đề tài:
Đe tài tập trung đi sâu vào một số biện pháp sử dụng tu liệu gốc, theo huớng phát
triển năng lục cho HS khi dạy học Lịch sử Việt Nam giai đoạn 1954 - 1975 (SGK lớp 12
- Chuơng trình chuẩn). Do khả năng và thời gian thục hiện đề tài không cho phép, nên
chúng tôi giới hạn việc đi sâu khai thác và sử dụng những tu liệu gốc thành văn và hình
ảnh ưong giờ học nội khóa để phát triển năng lực cho HS.
4. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiền
cứu Nguồn tư liệu
- Nghiên cứu các nguồn tư liệu của các tác giả nghiên cứu về giáo dục học, lý luận dạy
học.
-

Các tư liệu trong văn kiện Đảng.

-

Các tư liệu trong Hồ Chí Minh toàn tập.

-

Toàn văn Hiệp định Paris.

-

Các câu nói, lời phát biểu của các chính trị gia tại các Hội nghị, Đại hội.......

-

Tranh ảnh, phim tư liệu...

Phương pháp nghiên cứu
-

Nghiên cứu các nguồn tư liệu của các tác giả nghiên cứu về giáo dục học, lý

luận dạy học; phân tích, so sánh, tổng hợp các tư liệu trong giai đoạn lịch sử Việt
Nam 1954-1975.
-

Điều tra, khảo sát thực tiễn việc sử dụng TLG toong DHLS nói chung và theo

hướng phát triển năng lực cho HS nói riêng ở trường THPT hiện nay thông qua phiếu
điều toa, dự giờ, thăm lớp.
Thực nghiệm sư phạm: Soạn bài và tiến hành thực nghiệm sư phạm những
biện pháp đề tài đề xuất và kiểm nghiệm hiệu quả những biện pháp đề tài đề xuất
toong thực tiễn.
5. Đóng góp của đề tài
+ Khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc khai thác và sử dụng TLG trong việc

phát triển năng lực cho HS toong DHLS.

11


+ Phản ánh thực tiễn vấn đề sử dụng TLG trong dạy học bộ môn ở các trường
phổ thông hiện nay.
+ Đề xuất một số biện pháp sử dụng TLG theo hướng mới nhằm nâng cao hiệu
quả bài học lịch sử ở trường THPT khi dạy học phần lịch sử Việt Nam giai đoạn
1954-1975.
6. Bố cục của khóa luận
Ngoài Phàn Mở đầu, Két luận, Mục lục, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, khóa
luận bao gồm 2 chương:
Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng tư liệu gốc theo hướng
phát triển năng lực HS trong dạy học ở trường THPT
Chương 2: Một sổ biện pháp sử dụng tư liệu gốc theo hướng phát triển năng
lực HS trong dạy học lịch sử Việt Nam giai đoạn 1954 - 1975, lớp 12 THPT (chương
trình chuẩn)

12


NỘI DUNG
CHƯƠNG 1: Cơ SỞ LÝ LUẬN VÀ THựC TIỄN CỦA VIỆC sử
DỤNG Tư LIỆU GỐC THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG Lực
HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH sử Ở TRƯỜNG THPT
1.1. Cơ sở LÝ LUẬN
1.1.1. Viêc sử dung tư liêu gốc trong day hoc lieh sử ở trường THPT
1.1.1.1. Quan niệm về tư liệu gốc
Tư liệu gốc với vai ưò là một trong những căn cứ khoa học, bằng chứng lịch

sử quan trọng nhất mang lại tính hấp dẫn và xác thực khi sử dụng để chứng minh
chúng, đưa ra một két luận khoa học hay viết một tác phẩm về lịch sử. Vì vậy, TLG
luôn được các nhà nghiên cứu lịch sử chú trọng và ưu tiên trong công tác nghiên cứu.
Hiện nay chưa có một định nghĩa cụ thể, nhất quán thé nào là tư liệu gốc, nó phụ
thuộc vào quan niệm của từng người và từng thời lì lịch sử. Nghiên cứu vấn đề này có
nhiều nhà nghiên cứu toong và ngoài nước đề cập đến nhu:
Lê Nin trong bài “thống kê học và xã hội học” đã chỉ ra rằng “các kết luận
của các công trình nghiên cứu khoa học chỉ đúng đắn khi chúng được dựa trên nền
tảng toàn bộ các sự kiện chính xác và không thể chối cãi được và được sắp xếp trong
sự toàn vẹn của chúng, trong mối lien hệ và phụ thuộc khách quan của
chúng”[34;276] Theo Lê Nin, tư liệu gốc chính là nền tảng toàn bộ các sự kiện chính
xác, là cơ sở, căn cứ, minh chức xác thực của lịch sử.
Các học giả phương Tây quan niệm rang TLG là “nguồn tư liệu được viết
hoặc ra đời trong thời gian nghiên cứu. Là những tư liệu ban đầu về sự kiện, hiện
tượng lịch sử thường là nhật kí, thư từ, báo chí, bài phát biểu, bản thảo, các cuộc
phỏng vấn... được viết cùng hoắc ngay sau khi sự kiện, hiện tượng thực tế diễn ra. Tư
liệu này cho ta cái nhìn bên trong của một sự kiện”.[Dan theo 53]
Đe phân biệt với “tài liệu” các tác giả cho rằng “tài liệu” là “những nguồn thông tin thứ
cấp có chức năng phân tích, giải thích “tư liệu ”, ra đời sau sự kiện,
hiện tượng thực tế đã diễn ra và thường mạng các quan điểm, giả thuyết, kết luận của

13


nhà nghiên cứu”. [Dần theo 53]. Sự phân biệt giữa nguồn tư liệu sơ cấp (tư liệu gốc)
và thứ cấp (tài liệu) là rất cần thiết,

về

cơ bản, sự khác biệt này cho thấy mức độ

chính xác và tin cậy mà các nhà nghiên cứu sử dụng để nghiên cứu về các sự kiện,
hiện tượng thức té được mô tả, phân tích. Nó là minh chứng thông báo cho người đọc
kiểm nghiệm xem liệu tác giả có được tiếp xúc với nguồn tư liệu đầu tiên ghi lại
những sự kiện đó hay không, hay là “sao chép ” lại những kinh nghiệm và ý kiến,
nhận định của những người khác.
Trong bài viết “Ve việc sử dụng các tài liệu gốc trong giảng dạy lịch sử ở trường
phổ thông”, Hội thảo Khoa học “Đổi mới việc dạy, học lịch sử lấy học sinh làm trung
tâm” do Hội giáo dục Lịch sử Việt Nam tổ chức, TS. Trần Viết Thụ đưa ra khái niệm
tư liệu gốc “là những văn kiện, tư liệu có liên quan trực tiếp đến sự kiện, ra đời vào
thời điểm xảy ra các sự kiện như các văn tự cổ, các hiệp ước, điều ước, Tuyên ngôn...
”[29;245]. Tư liệu gốc có giá trị lịch sử, nhân văn rất lớn và mang tính nguyên bản
(chỉ có một bản duy nhất) truy nguyên về văn bản. về mặt thông tin, nó mang những
thông tin đầu tiên chưa có tư liệu nào nói tới. Tư liệu lịch sử gốc cần được hiểu là tư
liệu có liên quan trực tiếp đến sự kiện, ra đời vào thời gian xảy ra sự kiện, phản ánh
sự kiện lịch sử đó. Nó là dấu tích của quá khú để lại.
Theo tác giả Nguyễn Văn Ninh trong bài viết “Sử dụng tư liệu gốc khi dạy bài
“Cách mạng tư sản Pháp cuối thế ki XVIII” lớp 10 THPT nhằm nâng cao hiệu quả
bài học ” đã khẳng định: “Tư liệu lịch sử gốc là tư liệu lịch sử mang những thông tin
đầu tiên về sự kiện lịch sử được phản ánh lại, ra đời cùng thời gian và không gian
của sự kiện lịch sử đỗ, là bằng chứng gần gũi, xác thực nhất của lịch sử. Tư liệu lịch
sử gốc mang giá trị đặc biệt mà không một loại tài liệu nào có được” [46;109].
Trên cơ sở tham khảo ý kiến từ các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước, theo
chúng tôi: tư liệu gốc là những tư liệu đem lại thông tin đầu tiên về sự kiện mà chưa
có tư liệu nào nói tới. Nó thườn ra đời cùng với sự kiện ở không gian, thời gian hoặc
gần với địa điểm diễn ra sự kiện, có thể do những người trong cuộc viết lại hoặc để
lại.
Một vấn đề đặt ra khi sử dụng TLG đó là người nghiên cứu và học tập do một số

14

hạn chế từ phía tư liệu hay bản thân nhà nghiên cứu hoặc địa phương nghiên cứu...
Nhà nghiên cứu, người học không thể tiếp cận tận tay với ban gốc của tư liệu, mà chỉ
có thể tiếp cận thông qua bản dịch, bản ghi lại, chụp lại... (tiếp cận tư liệu gốc gián
tiếp).
Yí dụ khi dạy bài 31 SGK lịch sử lớp 10 (chương trình chuẩn): Cách mạng tư sản
Pháp cuối thế kỉ XVIII, GV chỉ có thể sử dụng bản dịch, hay bản chụp, tranh ảnh
được chụp lại để dạy học sinh về Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền. Hay những
tư liệu là những hiện vật, tranh ảnh tính về mặt số lượng chỉ có 1, nhà nghiên cứu có
thể trực tiếp tiếp cận hiện vật, tranh, ảnh ấy, nhưng để truyền tải trong công trình
nghiên cứu của mình, để người khác có thể hiểu thì không thể bê nguyên hiện vật thật
mà chỉ có thể sử dụng cách chụp lại... Ở đây, điều chúng ta cần quan tâm den đó là
mặt nội dung của tư liệu, những tư liệu chụp, dịch... néu truy nguyên đúng văn bản,
hình ảnh từ tư liệu gốc (nguyên bản) thì cũng được xem là tư liệu gốc.
1.1.1.2. Các loại tư liệu gốc
Khoa học lịch sử tồn tại trên cơ sở các sự kiện lịch sử, mà do đặc điểm của các sự
kiện lịch sử mang tính không lặp lại, được phản ánh qua các nguồn tư liệu lịch sử, tư
liệu lịch sử vốn hét sức phong phú, đa dạng, nó vừa phản ánh ghi nhận thời đại, đồng
thời cũng là sản phẩm của thời đại. Do đó trong quá trình nghiên cứu, học tập và
giảng dạy để tiếp cận với hiện thực lịch sử nhà sử học phải thông qua nguồn tư liệu
gốc. Trong mỗi thời kì, mỗi giai đoạn lịch sử khác nhau tư liệu gốc được để lại theo
những cách khác nhau từ đó tạo ra các nguồn tư liệu khác nhau. Hiện nay, các nhà sử
học thường chia tư liệu lịch sử thành 7 nhóm: Tư liệu thành văn, tư liệu vật chất, tư
liệu truyền miệng dân gian, tư liệu ngôn ngữ, tư liệu dân tộc học, tư liệu phim ảnh,
băng ghi hình và tư liệu băng ghi âm. Trong các loại đó tư liệu chiếm vị trí chủ yếu và
số lượng lớn là tư liệu thành văn.
Trong phạm vi khóa luận, chúng tôi xin dựa vào nội dung phản ánh và tính chất
của tư liệu để chia tư liệu gốc thành các loại sau đây:
Một là, tư liệu vật chất (hay còn gọi là tư liệu vật thật). Đây là nguồn tư liệu

duy nhất để nghiên cứu về các thời cổ đại khi chữ viết chưa xuất hiện. Nguồn tư liệu

15


này mang ý nghĩa rất quan trọng. Đó là những dụng cụ lao động, đồ dung sinh hoạt,
vũ khí của người xưa, các thảnh quách nhà cửa... được các nhà khảo cổ học tìm thấy
tại các di chỉ khảo cổ. Đây là nguồn tư liệu phản ánh một cách khá trung thực và
khách quan một mặt nào đấy của cuộc sống. Khi đã có các tư liệu thành văn thì nguồn
tư liệu vật chất cố thể bổ sung hoặc kiểm ữa độ chính xác của các tư liệu thảnh văn.
Đen thời điểm hiện tại, số lượng tư liệu vật chất ngày càng phong phú cùng với sự
tăng lên không ngừng của khối vật chất của xã hội. Nhưng đó là những tư liệu “câm”,
bản thân nó không nói lên được nếu các nhà nghiên cứu không có những phương
pháp đặc biệt để “khái thác” chúng. Tư liệu là hiện vật thật nên rất khó trong việc di
chuyển và quan sát trực tiếp...
Hai là tư liệu thành văn: Neu như trước khi chữ viết ra đời, muốn tìm hiểu lịch
sử quá khứ của dân tộc, của thé giới người ta phải tìm về các dấu tích khảo cổ, các tư
liệu vật thật để tìm hiểu lịch sử, thì từ khi chữ viết xuất hiện, mọi biến cố, sự kiện,
hiện tượng lịch sử đều được ghi chép lại. Tùy từng thời kì, tùy từng nơi mà có các
cách ghi chép khác nhau. Nguồn tư liệu chữ viết là nguồn tư liệu quý, giúp nhà nghiên
cứu lịch sử tiếp cận và khai thác một cách dễ dàng hơn. Ngày nay chúng ta có thể dễ
dàng thu thập chúng dưới nhiều hình thức khác nhau. Quan trọng là phải có phương
pháp nghiên cứu và xử lý tư liệu. Yì lịch sử mang tính giai cấp, nên tư liệu lịch sử
mang tính chủ quan của tác giả (ảnh hưởng của tính giai cấp). Khi tìm hiểu về tư liệu
lịch sử chữ viết, cần có sự đối chiếu và xem xét chúng với các tư liệu ữuyền miệng
dân gian để có cái nhìn toàn diện và chân thực nhất về lịch sử. Ngoài ra, tư liệu chữ
viết còn bao gồm cả những bảng số liệu được thống kê lại từ những ngành liên quan
như quân sự, kinh tế, chính trị, văn hóa, giáo dục. Thông qua những bảng thống kê đó,
lịch sử được cụ thể hóa.
Nguồn tư liệu thành văn rất phong phú và đa dạng, nên để nghiên cứu nguồn sử

liệu này một cách dễ dàng hơn, người ta thường phân chia theo ngành, theo đặc điểm,
nguồn gốc...
Ba là tư liệu truyền miệng dân gian: Nguồn tư liệu này gồm những thông tin lịch
sử chưa được tập hợp, còn lưu truyền tự nhiên trong dân gian và có nhiều dị bản khác

16


nhau. Sự tồn tại của các ưuyền thuyết, các câu chuyện dân gian trải qua nhieeufthowif
kì lịch sử được bao phủ lên một màu sắc kì bí, tất cả đều có cốt lõi lịch sử của nó. Các
nhà sử học nên biết tận dụng nguồn tư liệu này để nghiên cứu lịch sử. Tuy nhiên, do
có thể có nhiều dị bản khác nhau nên khi nghiên cứu, học tập và giảng dạy các nhà
nghiên cứu cần phải biết bóc tách những giá trị lịch sử trong đó để phục vụ cho công
tác của khoa học lịch sử. Nguồn tư liệu này có vai trò hết sức quan trọng, bởi vì toong
một thời kì dài chưa có chữ viết hầu hét con người đều sử dụng phương thức truyền
miệng đúc kết thành các bài trường ca, ca dao, truyền thuyết... để ghi lại lịch sử, kinh
nghiệm trong cuộc sống hàng bao thế kỉ của họ và truyền từ đời này sang đời khác.
Cho nên, loại tư liệu này được xem là TLG nếu chúng ta biết được nơi khởi nguồn
của nó để nó trở thành nguyên bản.
Bon là tư liệu hình ảnh: Đây là loại tư liệu có tính chất đặc biệt, ta có thể chi
giác được hình ảnh lịch sử. Nó giúp ta miêu tả lịch sử một cách sinh động, cụ thể hơn.
Hình ảnh lịch sử có hai trường hợp: một là tranh, ảnh được chụp, vẽ tại thời điểm xảy
ra sự kiện lịch sử. Đây là tư liệu lịch sử gốc; hai là hình ảnh được dựng lại để chụp...
Vì vậy, khi sử dụng chúng ta cần có sự đánh giá, phân biệt rõ.
Năm là tư liệu băng ghi âm, ghi hình: Đây là loại tư liệu mới xuất hiện cùng với
xã hội hiện đại. Loại tư liệu này giúp chúng ta “nghe”, “nhìn” hiện thực lịch sử. Nó
ghi lại một cách chân thực và tái hiện gần như đầy đủ các sự kiện, hiện tượng xảy ra.
Tuy nhiên, biện nay, nguồn tư liệu này rất dễ được xử lý bằng các kĩ thuật công nghệ
hiện đại. Do đó, khi sử dụng loại tư liệu này, chúng ta cần lưu ý về tính trung thực,
nguyên bản của nó.

1.1.1.3. Đặc điểm của tư liệu gốc
Tư liệu gốc đóng một vai trò hết sức quan trọng trong công tác nghiên cứu và
học tập lịch sử, bởi nó có những đặc điểm sau:
Thứ nhất, TLG mang tính khách quan, chân thực: TLG là những mảnh vỡ, bằng
chứng của quá khứ, được ra đời toong thời điểm xảy ra sự kiện, hiện tượng lịch sử đó.
Đó là những kí tự mang tính nguyên gốc mà chưa thông qua một lăng kính chủ quan
nào. So với những tài liệu lịch sử được viết sau này, lịch sử luôn bị chi phối bởi

17


những quan điểm cá nhân, giai cấp, những bình luận, phê phán của tác giả đối với sự
kiện, hiện tượng. Như vậy, chỉ có TLG mới có đủ tính khách quan, chân thực nhất so
với các tư liệu, tài liệu lịch sử khác.
Thứ hai, TLG đáng tin cậy và thông tin chính xác hơn các loại tư liệu, tài liệu
khác. TLG ra đời đồng thời, gần nhất với sự kiện lịch sử diễn ra vì thế sẽ được ghi lại
rõ ràng, chi tiết và sống động nhất. Đó không phải là những tài liệu viết theo trí nhớ,
trí tưởng tượng hình dung theo các lời kể lại, vì the bản thân các tài liệu này mang
tính tin cậy và có độ chính xác cao.
Thứ ba, TLG cho ta những nhận thức, những thông tin trực tiếp về các sự kiện,
hiện tượng, nhân vật lịch sử như nhận thức về không gian, thời gian sự kiện, hiện
tượng, những số liệu hay những bảng thống kê chi tiết, những câu nhận xét, miêu tả
về nhân vật lịch sử của người đương thời. Đó là những thông tin mà khi nghiên cứu,
học tập và giảng dạy người nghiên cứu cần phải làm việc, xử lý trực tiếp để thu thập
thông tin cần thiết.
Thứ tư, TLG không phải là một tư liệu tổng hợp tất cả các khía cạnh của đời
sống xã hội, mà nó chỉ phản ánh một khía cạnh, một chi tiết nào đó của biến cố ịch sử.
Vì vậy, cần sử dụng nhiều loại TLG khác nhau để có cái nhìn toàn diện và đầy đủ về
vấn đề lịch sử cần tìm hiểu.
Thứ năm, TLG ra đời cùng với thời điểm và địa điểm xảy ra sự kiện lịch sử, do

đó có những hạn chế nhất định về mặt ngôn ngữ, văn bản, số lượng. Đây là tư liệu
khó khai thác, nội dung đơn lẻ nên khi HS làm việc với tư liệu này sẽ vấp phải nhiều
khó khăn, GV cần chú ý lựa chọn các tư liệu lịch sử gốc phù hợp với nội dung và đối
tượng HS.
1.1.1.4. Một sổ yêu cầu khi sử dụng tư liệu gốc trong dạy học lịch sử ở trường
THPT
Thứ nhất, xác định rõ mục đích sử dụng: Các TLG sử dụng trong DHLS ở
trường THPT không phải nhằm cho HS nghiên cứu để trở thành nhà sử học mà các
TLG này là các tư liệu đã được kiểm nghiệm chính xác, khoa học lịch sử khẳng định.
Mục đích khi cho HS tiếp cận với nguồn tư liệu này là để các em có được cái nhìn

18


khách quan, không phụ thuộc vào bất cứ ai, bất cứ luận điểm nào ưong các tài liệu
viết về vấn đề lịch sử đó. Các em có thể đưa ra quan điểm riêng của cá nhân về vấn đề
lịch sử đang bàn luận hoặc tìm hiểu trên cơ sở nghiên cứu TLG. Đồng thời còn nhằm
hình thành cho các em cách tiếp cận tri thức khoa học. Mặt khác, thông qua quá trình
hướng dẫn và điều khiển HS sử dụng TLG sẽ giải quyết được các nhiệm vụ học tập,
định hình và rèn luyện cho HS kĩ năng học tập cần thiết để tự mình chiếm lĩnh tri
thức, chứ không thụ động tiếp nhận kiến thức một chiều như trước đây.
Thứ hai, sử dụng TLG trong DHLS cần phải đáp ứng mục tiêu bài học: Mục đích
dạy học là cái đích bộ môn cần đạt hay nói cách khác mục tiêu dạy học chính là đích
khi tiến hành hoạt động dạy học mà thầy trò cần đạt đen. Tư liệu lịch sử nói chung là
phương tiện hữu hiệu giúp giáo viên thực hiện những mục tiêu dạy học cụ thể đã đề ra
đối với bài học lịch sử.
Do vậy, để dáp ứng mục tiêu bài học, khi sử dụng TLG ữong DHLS ở trường
THPT, GV cần phải xem xét kĩ nội dung của bài học để tiến hành thẩm định, chọn lọc
tư liệu trước khi sử dụng trên lớp. Có như vậy khi đưa vào sử dụng mới có tính chính
xác, đem lại hiệu quả và đáp ứng mục tiêu giáo dục, giáo dưỡng và phát triển của bài.

Đồng thời, phải xác định được mục đích sử dụng tư liệu, xem xét các biện pháp sử
dụng có ý nghĩa như thế nào đối với HS về kiến thức, kỹ năng, thái độ... Có như vậy
khi sử dụng mới có tính chính xác, đem lại hiệu quả cao.
Thứ ba, sử dụng TLG phải làm nối bật nội dung cơ bản của bài, đảm bảo tính
khoa học trong nội dung: Trong DHLS, chúng ta không thể cung cấp hét cho HS mọi
kiến thức của khoa học lịch sử mà chỉ có thể làm cho các em nắm vững những kiến
thức cơ bản của bài, là những kiến thức tối ưu cần thiết cho việc hiểu biết của HS về
lịch sử. Đe xác định kiến thức trọng tâm, nội dung cơ bản của bài, GV cần căn cứ vào
sơ đồ Đai-ri chọn tư liệu lịch sử gốc phù hợp. Nhằm làm rõ kiến thức cơ bản của bài,
khắc sâu kiến thức cho HS, tránh việc sử dụng tư liệu gốc một cách nặng nề, tràn lan,
biến giờ học thành giờ nghiên cứu TLG
Thứ tư, sử dụng TLG phải đảm bảo tính vừa sức, trình độ và tâm lý của học
sinh: Trong DHLS ở trường THPT, tính vừa sức đực thể hiện ở việc GV lựa chọn nội

19


dung, phương pháp dạy học và cách tức tổ chức quá ữình nhận thức phù hợp với từng
đối tượng HS. Còn tính vừa sức trong việc sử dụng TLG được thể hiện
- Khối lượng kiến thức trong các TLG đưa vào sử dụng phải vừa đủ. GY cần
căn cứ vào từng cấp học, lớp học, đặc điểm tâm sịnh lý, lứa tuổi cũng như khả năng tư
duy của từng đối tượng, ở từng vùng miền... để xác định nội dung cơ bản phù hợp với
từng đối tượng HS. Sau đó mới lựa chọn các tư liệu gốc sao cho phù hợp với từng đối
tượng, tránh trường hợp tư liệu quá dễ hay quá khó với trình độ của HS.
- Khi đưa TLG, tránh đưa những tư liệu bằng tiếng nước ngoài, những tư liệu
khó hiểu phải mất thời gian giải thích và làm cho việc lĩnh hội kiến thức của HS gặp
khó khăn.
- Trình bày nội dung TLG ngắn gọn, cụ thể, dễ hiểu không rườm rà quá nhiều
tên riêng, tên nước ngoài.
- GV không nên ưích dẫn quá nhiều tư liệu lịch sử, phải biết chọn lọc, phân loại

chúng, đưa những tư liệu lịch sử có nội dung lien quan đén nội dung cơ bản của bài
học. Tránh việc trích dẫn quá nhiều làm “loãng” nội dung kiến thức cơ bản, phân tán
sự chú ý của học sinh làm bài học thêm nặng nề hơn.
Thứ năm, sử dụng TLG phải kết hợp nhuần nhuyễn với các phương pháp dạy
học khác: Trong dạy học nói chung, dạy học lịch sử nói riêng không có bất kì một
phương pháp nào là vạn năng. Bởi vậy, khi dạy học lịch sử cần phải biết két hợp
nhiều phương pháp, nhiều biện pháp khác nhau để đạt hiệu quả cao nhất. Nội dung
lịch sử rất phong phú, nhiều loại kiến thức, mỗi loại kiến thức cần có một phương
pháp dạy học phù hợp để đạt két quả tốt nhất. TLG là một nguồn kiến thức quan trọng
bên cạnh nguồn kiến thức từ SGK. Vì vậy, khai thác và sử dụng TLG
cũng là một biện pháp dạy học của GV. Do đó, cần có sự kết hợp nhuần nhuyễn việc
sử dụng TLG với các phương pháp dạy học khác.
Khi hướng dẫn học sinh khai thác các TLG, GV cần phải kết hợp nhuần nhuyễn
với lời nói, cử chỉ phi ngôn ngữ các đồ dung trực quan khác, tổ chức cho HS trao đổi
thảo luận nhóm, tranh luận hay sử dụng két hợp với các nguồn tài liệu lịch sử khác...
để từ đó góp phần phát huy tối đa vai trò và ý nghĩa của việc sử dụng TLG trong

20