Vận dụng lý thuyết tình huống trong dạy học một số nội dung củ chương trình hình học lớp 10 trung học phổ thông

I HC QUC GIA H NI
tr-ờng đại học giáo dục

NGUYN TH TM

VN DNG Lí THUYT TèNH HUNG TRONG DY HC
MT S NI DUNG CA CHNG TRèNH HèNH HC
LP 10 TRUNG HC PH THễNG

Luận văn thạc sĩ s- phạm Toán học

Hà Nội - 2009


I HC QUC GIA H NI
tr-ờng đại học giáo dục

VN DNG Lí THUYT TèNH HUNG TRONG DY HC
MT S NI DUNG CA CHNG TRèNH HèNH HC
LP 10 TRUNG HC PH THễNG

Luận văn thạc sĩ s- phạm toán học

Chuyên ngành: Lý luận và ph-ơng pháp dạy học
(bộ môn Toán)
Mã số : 60 14 10

Học viên: Nguyễn Thị Tâm
Cán bộ h-ớng dẫn: TS Nguyễn Chí Thành

Hà Nội - 2009

Môc lôc
Trang
Më §ÇU
1. Lý do chọn đề tài
2. Lịch sử nghiên cứu
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
4. Phạm vi nghiên cứu
5. Câu hỏi nghiên cứu
6. Giả thuyết nghiên cứu
7. Phương pháp nghiên cứu
8. Cấu trúc luận văn
Ch-¬ng 1: c¬ së lý luËn
1.1.

Phương pháp dạy học hiện đại và đổi mới phương pháp dạy học

1
2
3
3
4
4
4
4
5
5

Toán THPT ở Việt Nam

1.1.1.

Nhu cầu và định hướng đổi mới phương pháp dạy học môn Toán

5

THPT ở Việt Nam
1.1.2.

Phương pháp dạy học hiện đại và quan điểm dạy học tích cực

6

1.2.

Lý thuyết tình huống

11

1.2.1.

Vài nét về sự hình thành và phát triển của lý thuyết tình huống

11

1.2.2.

Các cơ sở khoa học của lý thuyết tình huống

12

1.2.3.

Các giả thuyết về dạy học của lý thuyết tình huống

15

1.2.4.

Hệ thống dạy học trong lý thuyết tình huống

15

1.2.5.

Tình huống adidactic

22

1.2.6.

Tình huống didactic và biến didactic

25

1.2.7.

Tình huống cơ sở

27

1.2.8.

Các ví dụ minh họa

29

1.2.9.

Các kết luận sư phạm rút ra từ lý thuyết tình huống

39


1.3 .

Kết luận chương 1

Ch-¬ng 2: VẬN DỤNG LÝ THUYẾT TÌNH HUỐNG VÀO DẠY

43
45

HỌC MỘT SỐ NỘI DUNG CHƢƠNG TRÌNH HÌNH HỌC LỚP 10
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
2.1.

Giới thiệu chương trình hình học lớp 10 THPT

45

2.1.1.

Nội dung

45

2.1.2.

Các yêu cầu về mức độ chương trình

47

2.2.

Vận dụng lý thuyết tình huống vào dạy học hình học 10 THPT

48

2.2.1.

Quan điểm vận dụng

48

2.2.2.

Những kỹ năng đối với GV khi dạy học theo LTTH

49

2.2.3.

Điều kiện để sử dụng tình huống dạy học và yêu cầu khi sử dụng

52

tình huống dạy học
2.2.4.

Đề xuất quy trình dạy học môn Toán bằng PPDH tình huống

53

2.2.5.

Thiết kế một số bài giảng để dạy học một số nội dung trong chương

54

trình hình học 10 THPT theo quan điểm vận dụng LTTH
2.3.

Kết luận chương 2

76

Ch-¬ng 3: Thùc nghiÖm s- ph¹m

78

3.1.

Mục đích thực nghiệm

78

3.2.

Nguyên tắc thực nghiệm

78

3.3.

Tổ chức thực nghiệm

78

3.4.

Nội dung thực nghiệm

79

3.4.1.

Bài dạy thực nghiệm 1: §4 Tích của một vectơ với một số

79

3.4.2.

Bài dạy thực nghiệm 2: §5 Đường Elip

80

3.4.3.

Bài dạy thực nghiệm 3: §3 Phương trình đường Elip

81

3.5.

Đánh giá kết quả thực nghiệm

82

3.5.1.

Đánh giá định tính

82

3.5.2.

Đánh giá định lượng

85

3.6.

Kết luận chương 3

89

KÕt luËn vµ khuyÕn nghÞ

90

Tµi liÖu tham kh¶o

92

PHô LôC


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Một yêu cầu cấp thiết đang được đặt ra cho ngành giáo dục và đào tạo
của nước ta trong thời gian gần đây chính là việc đổi mới phương pháp dạy
học. “Phải đổi mới phương pháp giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ
một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của học sinh. Từng bước áp
dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy
học.” (Nghị quyết hội nghị II, BCHTƯ Đảng CSVN-khóa VIII, 1997). Theo
Nguyễn Bá Kim, 2007 [14], cốt lõi của đổi mới PPDH là hướng vào hoạt
động hoá HS: “Phương pháp dạy học cần hướng vào việc tổ chức cho học
sinh học tập trong hoạt động và bằng hoạt động tự giác, tích cực, chủ động,

sáng tạo”. Việc đổi mới PPDH môn Toán hiện nay ở trường THPT cũng
không nằm ngoài quan điểm chung đó.
Để góp phần đổi mới PPDH, cần thiết phải đẩy mạnh nghiên cứu lý
luận và thực tiễn dạy học không chỉ ở trong nước mà còn cả ở ngoài nước
để tìm ra những PPDH có hiệu quả, đáp ứng nhu cầu của xã hội. Đổi mới
PPDH cần được thực hiện theo định hướng “hoạt động hoá học sinh”, “phát
huy tính tích cực của học sinh”. PPDH bằng tình huống trong LTTH, là
một hướng tiếp cận của đổi mới PPDH nói chung và đổi mới PPDH môn
Toán nói riêng. LTTH nhấn mạnh đến khả năng thích ứng tích cực của HS
(qua hai cơ chế đồng hoá và điều ứng) với những yêu cầu thường xuyên
đổi mới của môi trường thông qua việc giải quyết những tình huống được
GV xây dựng có dụng ý sư phạm. Đó cũng chính là bản chất của PPDH
tình huống, một trong những PPDH hiện đại, hướng đến sự phát triển toàn
diện của HS.
Các nền giáo dục tiên tiến trên thế giới, đặc biệt tại Pháp, đã và đang
vận dụng LTTH trong dạy học và đạt được hiệu quả nhất định trong việc


nghiên cứu, nâng cao chất lượng dạy học. Còn tại Việt Nam, tuy nghiên cứu
LTTH đã được bắt đầu từ những năm 90 bởi các bài báo giới thiệu của một số
tác giả như Nguyễn Bá Kim, Trần Thúc Trình nhưng việc vận dụng vào trong
dạy học còn khá mới mẻ. Vận dụng LTTH trong giảng dạy các môn học nói
chung, đối với môn Toán nói riêng ở bậc THPT còn hiếm hoi. Các ví dụ về
tình huống adidactic, tình huống didactic trong lý thuyết này theo chương
trình Toán THPT hầu như chưa có.
Trong chương trình môn Toán THPT, môn hình học lớp 10 có nhiều kiến
thức mới mẻ và khó đối với HS. Do HS đang quen với môn hình học tổng hợp
trong một thời gian khá dài ở bậc THCS nên khi chuyển sang hình học giải tích
ở lớp 10 thì với HS đó là một bước chuyển mới. Vận dụng LTTH có nhiều khả
năng giúp GV tổ chức các tình huống hướng dẫn HS vượt qua các bước chuyển

đó một cách hiệu quả.
Do vậy, nhận thức được khả năng ứng dụng của LTTH trong dạy học
đáp ứng nhu cầu đổi mới PPDH môn Toán, cũng như sự mới mẻ của việc
nghiên cứu lý thuyết này để áp dụng trong dạy học môn Toán THPT ở Việt
Nam, tôi mạnh dạn chọn nghiên cứu đề tài: “VẬN DỤNG LÝ THUYẾT
TÌNH HUỐNG TRONG DẠY HỌC MỘT SỐ NỘI DUNG CỦA
CHƢƠNG TRÌNH HÌNH HỌC LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG”.
2. Lịch sử nghiên cứu
LTTH là một trong những lý thuyết dạy học hiện đại, do các nhà nghiên
cứu Didactic của Pháp, đứng đầu là Guy Brousseau, khởi đầu nghiên cứu và phát
triển. LTTH được nhiều nhà lý luận dạy học ở Pháp, trong đó có Claude Comiti,
Annie Bessot, Francoise Richard, Claire Margolinas,…giới thiệu ở Việt Nam từ
những năm 1990. Từ đó đến nay một số cán bộ nghiên cứu lý luận dạy học bộ
môn Toán như Lê Thị Hoài Châu, Đoàn Hữu Hải, Nguyễn Bá Kim, Lê Văn
Tiến, Nguyễn Chí Thành, Trần Thúc Trình đã tiếp tục nghiên cứu và phát triển
lý thuyết đó ở Việt Nam.


Trong tài liệu “Phương pháp dạy học môn Toán”, NXB ĐHSP 2007,
tác giả Nguyễn Bá Kim đã trình bày một số yếu tố của LTTH chủ yếu dựa
theo Comiti 1991 và Bessot 1997, nhiều thuật ngữ chuyên môn được tác giả
Việt hoá căn cứ vào nội dung khái niệm chứ không câu nệ nghĩa từ điển.
Cùng với việc giới thiệu tóm tắt LTTH, tác giả còn đưa ra một hệ thống kết
luận sư phạm có tính chất chỉ dẫn hành động cho GV, nhờ đó ý nghĩa của lý
thuyết này được sáng tỏ hơn. Những ví dụ minh họa LTTH còn hiếm, đặc biệt
là rất khó tìm được những ví dụ tổng hợp đặc sắc mà lại thích hợp trong
chương trình Toán THPT ở Việt Nam. Điều này có lẽ là do sự bó hẹp về thời
lượng chương trình giảng dạy, do các nghiên cứu tại Việt Nam chưa có nhiều.
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
 Nêu rõ định hướng đổi mới PPDH môn Toán THPT, sự cần thiết phải

áp dụng PPDH theo quan điểm tích cực, vị trí của LTTH trong lý luận
dạy học hiện đại đáp ứng nhu cầu và định hướng đổi mới PPDH.


Hệ thống hoá một cách rõ ràng và đầy đủ LTTH về các mặt: cơ sở
khoa học của LTTH, một số khái niệm cơ bản của LTTH, các giả
thuyết về dạy học của LTTH.



Nghiên cứu khả năng vận dụng LTTH theo hướng đổi mới PPDH vào
việc dạy và học môn Toán nói chung, dạy học hình học 10 nói riêng.

 Thiết kế một số bài giảng trong chương trình hình học 10 THPT theo
hướng vận dụng PPDH tình huống.
 Đưa ra cách tiến hành giảng dạy hình học 10 THPT bằng PPDH tình
huống và đánh giá hiệu quả giảng dạy bằng thực nghiệm sư phạm.
4. Phạm vi nghiên cứu
 Nghiên cứu một số khái niệm cơ bản của của LTTH;
 Nghiên cứu vận dụng LTTH trong giảng dạy một số nội dung trong chương
trình hình học 10 THPT hiện hành theo định hướng đổi mới PPDH;


 Thực nghiệm được thực hiện đối với một số lớp và GV giảng dạy môn
Toán ở trường THPT Chuyên Hưng Yên trong năm học 2008-2009.
5. Câu hỏi nghiên cứu
Vận dụng LTTH trong dạy học môn Toán THPT như thế nào để nâng
cao chất lượng dạy và học môn Toán THPT?
6. Giả thuyết nghiên cứu
Chất lượng dạy và học môn Toán nói chung, môn hình học 10

THPT nói riêng sẽ nâng cao khi GV vận dụng LTTH bằng cách sử dụng
PPDH tình huống và vận dụng hợp lý các cơ sở của LTTH vào dạy học
môn học đó.
7. Phƣơng pháp nghiên cứu
 Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Nghiên cứu các tài liệu về LTTH; PPDH
môn Toán; đo lường và đánh giá trong giáo dục; các luận văn, luận án có
liên quan.
 Phương pháp thực nghiệm kiểm tra, so sánh: Thiết kế và tổ chức thực
nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của PPDH tình
huống vào dạy học hình học 10 THPT.
8. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và phụ lục, nội dung luận văn được trình
bày thành ba chương:
Chương 1: Cơ sở lý luận
Chương 2: Vận dụng lý thuyết tình huống vào dạy học một số nội dung
của chương trình hình học 10 THPT
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm


CHƢƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN
1.1. Phƣơng pháp dạy học hiện đại và đổi mới phƣơng pháp dạy học
Toán THPT ở Việt Nam
1.1.1. Nhu cầu và định hướng đổi mới phương pháp dạy học môn Toán
THPT ở Việt Nam
Theo xu thế phát triển của xã hộị, giáo dục Việt Nam cần có hướng
phát triển phù hợp để đào tạo những con người mới với các phẩm chất, năng
lực, kiến thức thích ứng trong thời kỳ hội nhập và phát triển. Một yêu cầu cấp
thiết đã được đặt ra cho ngành giáo dục và đào tạo của nước ta trong thời gian
gần đây là việc đổi mới PPDH. “Phải đổi mới phương pháp giáo dục đào tạo,

khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của
người hoc. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện
đại vào quá trình dạy học.” (Nghị quyết hội nghị II, BCHTƯ Đảng CSVNkhóa VIII, 1997).
Giáo dục phổ thông với những đặc thù riêng, có định hướng giáo dục
đào tạo thích hợp trong xu hướng đổi mới được thể chế hóa trong Luật Giáo
Dục (1998) “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự
giác, chủ động, sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học,
môn học, bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến
thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui hứng thú học tập
cho học sinh.”
Từ nhiều năm gần đây, những tư tưởng chủ đạo của đổi mới PPDH
được phát biểu dưới nhiều hình thức khác nhau như “Phát huy tính tích
cực ”, “Phương pháp dạy học tích cực ”, “Phương pháp dạy học lấy học sinh
làm trung tâm ”, “Tích cực hoá hoạt động học tập”. Theo Nguyễn Bá Kim,
2007 [14], cần nêu bật bản chất của tất cả các ý tưởng này như là định hướng


của việc đổi mới PPDH cần hướng vào việc tổ chức cho HS “học tập trong
hoạt động và bằng hoạt động tự giác, tích cực, chủ động, sáng tạo.”
Như vậy quan điểm chung của việc đổi mới PPDH chính là hoạt động
hoá HS. Đổi mới PPDH môn Toán hiện nay ở trường THPT cũng không nằm
ngoài quan điểm chung đó. Cụ thể, định hướng đổi mới PPDH môn Toán ở
trường THPT gồm các nội dung cơ bản sau [14, tr. 113-122]:
 Xác lập vị trí chủ thể của HS, bảo đảm tính tự giác, tích cực chủ động và
sáng tạo của hoạt động học tập được thực hiện độc lập hoặc trong giao lưu;
 Tri thức dạy học cần được cài đặt trong những tình huống có dụng ý sư phạm;
 Cần coi trọng dạy việc học, dạy tự học thông qua toàn bộ quá trình dạy học;
 Tự tạo và khai thác các phương tiện dạy học để tiếp nối và gia tăng sức
mạnh của con người;
 Tạo niềm tin lạc quan học tập dựa trên lao động và thành quả của bản

thân HS;
 Xác định vai trò mới của người GV với tư cách người thiết kế, uỷ thác,
điều khiển và thể chế hoá. Trong đó hai vai trò uỷ thác và thể chế hoá
được nhấn mạnh trong LTTH.
1.1.2. Phương pháp dạy học hiện đại và quan điểm dạy học tích cực
Sự phát triển của các nghiên cứu và thực tiễn giáo dục diễn ra ở quy mô
toàn cầu đã và đang tạo ra cơ hội thuận lợi để giáo dục Việt Nam nhanh có thể
tiếp cận với xu thế mới, tri thức mới, những cơ sở lý luận dạy học hiện đại và
tận dụng các kinh nghiệm quốc tế để đổi mới và phát triển.
Mỗi khi có một tư tưởng sư phạm mới xuất hiện (thường là được giới
thiệu từ nước ngoài) là lại có những sự nghiên cứu để tìm hiểu bản chất và tìm
cách vận dụng chúng vào thực tiễn dạy học ở Việt Nam.
Trong những năm gần đây, người ta hay nói đến một số cách tiếp cận
dạy học mới như dạy học lấy HS làm trung tâm, dạy học theo lý thuyết kiến


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Calter.

Technical

mathematics

with

alculus.

Prentice

Hall,

Englewood Cliffs, NJ 07632, 1990.
2. Comiti, Lê Thị Hoài Châu (và cộng sự). Lý thuyết didactic. Nxb
ĐHSP Tp HCM, 2009.
3. Commission on Behavioral and Social Sciences and Education.
Phương pháp học tập tối ưu. (Ngƣời dịch: Nguyễn Vĩnh Trung, Lê
Thu Giang). Nxb tổng hợp TP Hồ Chí Minh, 2007.
4. Brouseau. Edited and translated by Nicolas Balacheff, Martin
Cooper, Rosamund Sutherland, Virginia Warfield. Theory of
didactical situation in mathematics. Kluwer Academic Pulishers,
1997.
5. Bộ Giáo Dục và Đào Tạo. Tài liệu bồi dưỡng giáo viên (Thực hiện
chương trình lớp 10 THPT- Toán học ). Nxb Giáo dục, 2006.
6. Bộ Giáo Dục và Đào Tạo. Tài liệu về đổi mới phương pháp dạy học
môn Toán THPT. Nxb Giáo dục, 2003.
7. ĐHSP Thành phố Hồ Chí Minh và ĐH Joseph Fourier, France
(2008), Tập bài giảng thạc sĩ Didactic Toán.
8. Vũ Cao Đàm. Phương pháp luận nghiên cứu khoa học. Nxb Khoa
học và kỹ thuật Hà Nội, 2006.
9. Trần Văn Hạo (Tổng chủ biên), Nguyễn Mộng Hy (Chủ biên),
Nguyễn Văn Đoành, Trần Đức Huyên. Hình học 10-Sách giáo viên.
Nxb Giáo dục, 2006.
10.Trần Văn Hạo (Tổng chủ biên), Nguyễn Mộng Hy (Chủ biên),
Nguyễn Văn Đoành, Trần Đức Huyên. Hình học 10. Nxb Giáo dục,
2006.


11. Nguyễn Thị Phƣơng Hoa. Tập bài giảng lý luận dạy học hiện đại.
Đại học quốc gia Hà Nội, 2005.
12. Đặng Thành Hƣng. Dạy học hiện đại- lí luận, biện pháp, kỹ thuật.

Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005.
13. Đỗ Thế Hƣng. Tình huống dạy học môn Giáo dục học. Nxb Đại học
Sư Phạm Hà Nội, 2006.
14. Nguyễn Bá Kim.Phương pháp dạy học môn Toán. Nxb Đại học Sư
phạm Hà Nội, 2007.
15. Nguyễn Phú Lộc. Sự“thích nghi”trí tuệ trong quá trình nhận thức
theo quan điểm của J. Piaget. Tạp chí Giáo dục số 183( kì 1-2/2008).
16. Phan Trọng Ngọ (chủ biên), Dƣơng Diệu Hoa, Nguyễn Lan Anh.
Tâm lí học trí tuệ. Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2001.
17. Phạm Thanh Phƣơng. Dạy và học Toán với phần mềm cabri. Nxb
Giáo dục, 2006.
18.Vũ Đình Phƣợng. Sử dụng biến dạy học trong việc thiết lập những
tình huống dạy học theo quan điểm của Lý thuyết tình huống. Tạp chí
giáo dục số 184 (kì 2-2/2008).
19.Đoàn Quỳnh (Tổng chủ biên), Văn Nhƣ Cƣơng (Chủ biên), Phạm
Vũ Khuê, Bùi Văn Nghị. Hình học 10 nâng cao. Nxb Giáo dục,
2006.
20.Đoàn Quỳnh( Tổng chủ biên), Văn Nhƣ Cƣơng (Chủ biên), Phạm
Vũ Khuê, Bùi Văn Nghị. Hình học 10 nâng cao- Sách giáo viên.
Nxb Giáo dục, 2006.
21. Nguyễn Chí Thành. Tập bài giảng Phương pháp dạy học bằng tình
huống. Khoa Sư Phạm, Đại học quốc gia Hà Nội, 2008.
22. Nguyễn Chí Thành. Môi trường tích hợp công nghệ thông tin truyền thông trong dạy và học môn Toán. Tạp chí KHGD số 7, tháng
4 - 2007.


23.Lê Văn Tiến. Môi trường trong sư phạm tương tác và trong lý thuyết
tình huống. Tạp chí KHGD số 8, tháng 5 - 2006.
24. Lê Văn Tiến. Mối liên hệ giữa tình huống gợi vấn đề và tình huống
lý tưởng.Tạp chí KHGD số 4, tháng 1-2006.

25. Nguyễn Cảnh Toàn (chủ biên), Nguyễn Kỳ, Vũ Văn Tảo, Bùi
Tƣờng. Quá trình dạy - tự học. Nxb Giáo dục, 1997.
26. Đào Văn Trung. Làm thế nào học tốt Toán phổ thông. Nxb Giáo
dục,1996.
27. Thái Duy Tuyên. Phương pháp dạy học truyền thống và đổi mới.
Nxb Giáo dục, 2006.
28.Trần Vui (chủ biên)-Lê Quang Hùng. Khám phá Hình học 10 với
The GEOMETER’S SKETCHPAD. Nxb Giáo dục, 2006.
29. Nguyễn Nhƣ Ý. Bước đầu tìm hiểu Lý thuyết tình huống và vận dụng
vào dạy học một số nội dung chủ đề đại số tổ hợp. Luận văn Thạc sĩ
khoa học Toán Học, Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí
Minh, 2005.