TỔ CHỨC dạy học KHÁM PHÁ TRONG môn địa lí lớp 12 –THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG lực

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

NGUYỄN THỊ HẠNH

TỔ CHỨC DẠY HỌC KHÁM PHÁ TRONG MƠN ĐỊA LÍ
LỚP 12 –THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG
PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
Chuyên ngành: Lý luận và PPDH Địa lí
Mã số

: 60.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Đặng Văn Đức

Hà Nội – 2016


LỜI CẢM ƠN
Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất tới thầy giáo hướng dẫn khoa
học PGS.TS. Đặng Văn Đức là người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và tạo
điều kiện để em thực hiện luận văn này.
Em xin chân thành cảm ơn tập thể các thầy giáo, cơ giáo trong khoa
Địa lí, phịng tư liệu khoa Địa lí cùng với các cán bộ thư viện trường Đại học
Sư Phạm Hà Nội đã giúp đỡ, tạo điều kiện cho em hoàn thành đề tài luận văn.
Xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trường THPT Cầu Xe, THPT
Hưng Đạo, THPT Tứ Kỳ, THPT Kinh Môn đã tạo điền kiện và giúp đỡ em
trong quá trình điều tra và tiến hành thực nghiệm sư phạm để em có những
kết luận về cơ sở thực tiễn của đề tài.

Xin chân thành cảm ơn tới gia đình, người thân và bạn bè đã giúp đỡ,
động viên em hoàn thành luận văn.
Em xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, tháng 8 năm 2016
Học viên

Nguyễn Thị Hạnh


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
DHĐL

Dạy học địa lí

DHKP

Dạy học khám phá

ĐH

Đại học

ĐHSP

Đại học sư phạm

GD

Giáo dục

GD & ĐT

Giáo dục và đào tạo

GV

Giáo viên

GS

Giáo sư

HS

Học sinh

NXB

Nhà xuất bản

THPT

Trung học phổ thông

TS

Tiến sĩ

TCN

Trước công nguyên

SGK

Sách giáo khoa

PHT

Phiếu học tập

PP

Phương pháp

PPDH

Phương pháp dạy học

PTNL

Phát triển năng lực

KTDH

Kỹ thuật dạy học


MỤC LỤC

MỞ ĐẦU...........................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài.......................................................................................1
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu.............................................................2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.............................................................3
4. Giả thuyết khoa học...................................................................................3
5. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu...............................................................4
6. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu..................................................10
7. Đóng góp mới của đề tài..........................................................................15
8. Cấu trúc của đề tài...................................................................................15
NỘI DUNG.....................................................................................................16
Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC
DẠY HỌC KHÁM PHÁ TRONG MÔN ĐỊA LÝ LỚP 12 - THPT THEO
ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC..............................................16
1.1. Những vấn đề đổi mới giáo dục phổ thông theo định hướng phát triển
năng lực........................................................................................................16
1.1.1. Những quan điểm chỉ đạo đổi mới giáo dục phổ thông theo định
hướng PT năng lực học sinh.................................................................16
1.1.2. Định hướng đổi mới chương trình giáo dục phổ thông theo định
hướng PT năng lực học sinh.................................................................17
1.1.3. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng PT
năng lực học sinh..................................................................................20
1.2. Dạy học khám phá.................................................................................22
1.2.1. Khái niệm về dạy học khám phá..................................................22
1.2.2. Bản chất của dạy học khám phá..................................................27
1.2.3. Đặc điểm của dạy học khám phá................................................29
1.2.4. Những ưu điểm và nhược điểm của DHKP.................................35


1.2.5. Những điều kiện để tổ chức dạy học khám phá...........................39
1.2.6. Mối liên hệ giữa dạy học khám phá và dạy học định hướng
PTNL cho HS.........................................................................................41

1.3. Đặc điểm tâm lý và trình độ nhận thức của học sinh cuối cấp THPT...44
1.4. Mục tiêu và nội dung chương trình Địa lý lớp 12 – THPT..................46
1.4.1. Mục tiêu.......................................................................................46
1.4.2. Nội dung chương trình Địa lí 12.................................................47
1.5. Thực trạng của việc vận dụng phương pháp dạy học khám phá trong
mơn Địa lí 12 ở trường THPT......................................................................49
1.5.1. Đối với GV...................................................................................49
1.5.2. Đối với HS..................................................................................53
1.5.3. Nguyên nhân................................................................................56
Tiểu kết chương 1..........................................................................................58
Chương 2. DẠY HỌC KHÁM PHÁ TRONG MÔN ĐỊA LÝ 12 – THPT
THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC.................................59
2.1. Yêu cầu và nguyên tắc tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý 12
theo định hướng phát triển năng lực............................................................59
2.1.1. Yêu cầu........................................................................................59
2.1.2. Nguyên tắc...................................................................................66
2.2. Quy trình dạy học khám phá trong môn Địa lý 12 theo định hướng phát
triển năng lực...............................................................................................70
2.2.1. Quy trình 5E................................................................................70
2.2.2. Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 12 theo quy
trình 5E.................................................................................................72
2.3. Thiết kế và biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học khám phá trong môn
Địa lý 12 theo định hướng phát triển năng lực............................................76


2.3.1. Thiết kế các nhiệm vụ khám phá ở các bài học Địa lí 12- THPT
...............................................................................................................76
2.3.2. Biện pháp nâng cao hiệu quả tổ chức dạy học khám phá trong
môn Địa lý 12- THPT theo định hướng PT năng lực............................90
2.4. Tổ chức dạy học khám phá một số bài học minh họa trong mơn địa lí

lớp 12 theo định hướng PT năng lực..........................................................109
Tiểu kết chương 2........................................................................................110
Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM...................................................111
3.1. Mục đích, nhiệm vụ, nguyên tắc thực nghiệm....................................111
3.1.1. Mục đích....................................................................................111
3.1.2. Nhiệm vụ....................................................................................111
3.1.3. Nguyên tắc.................................................................................112
3.2. Tổ chức thực nghiệm..........................................................................112
3.2.1. Đối tượng thực nghiệm..............................................................112
3.2.2. Nội dung thực nghiệm...............................................................113
3.2.3. Phương pháp thực nghiệm........................................................113
3.3. Nhận xét kết quả thực nghiệm............................................................114
3.3.1. Kết quả thực nghiệm.................................................................114
3.3.2. Nhận xét kết quả thực nghiệm...................................................118
Tiểu kết chương 3........................................................................................121
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ.............................................................122
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................125
PHỤ LỤC


DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1. Kết quả điều tra về đánh giá hứng thú học tập hiện nay của học sinh đối
với mơn Địa lí ở trường THPT của GV..................................................50
Bảng 1.2. Kết quả điều tra nhận thức về bản chất, vai trị của phương pháp DHKP
trong mơn Địa lí 12 THPT (câu 2,3,4,5,9)..............................................50
Bảng 1.3. Hiện trạng mức độ sử dụng các biện pháp để tổ chức có hiệu quả DHKP
trong mơn Địa lí 12- THPT....................................................................51
Bảng 1.4. Kết quả điều tra thực trạng học tập mơn Địa lí của HS lớp 12................53
Bảng 2.1. Các nhiệm vụ khám phá trong chương trình Địa lí 12- THPT.................76

Bảng 3.1. Tên trường, lớp và các giáo viên tham gia thực nghiệm........................113
Bảng 3.2 Kết quả kiểm tra sau bài thực nghiệm số 1 (Số HS đạt điểm)................115
Bảng 3.3 Kết quả xếp loại kiểm tra bài thực nghiệm số 1(%)................................116
Bảng 3.4. Tổng hợp kết quả xếp loại kiểm tra HS sau khi học bài thực nghiệm số 1
của lớp TN và ĐC ở hai trường THPT (%).........................................116
Bảng 3.5. Kết quả kiểm tra sau bài thực nghiệm số 2 (Số HS đạt điểm)...............117
Bảng 3.6. Kết quả xếp loại kiểm tra bài thực nghiệm số 2 (%)..............................117
Bảng 3.7. Tổng hợp kết quả xếp loại kiểm tra HS sau khi học bài thực nghiệm số 2
của lớp TN và ĐC ở hai trường THPT (%).........................................118
DANH MỤC HÌNH
Hình 1.1. Sơ đồ mối quan hệ giữa các thành phần năng lực với các trụ cột giáo dục.. .19
Hình 2.1. Sơ đồ quy trình vận dụng tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lí 12THPT..........................................................................................................73
Hình 2.2. Sơ đồ kĩ thuật “Khăn trải bàn”................................................................98
Hình 2.3. Bản đồ Hành chính, trang 4- 5, Át lát địa lí Việt Nam...........................103
Hình 3.1. Biểu đồ so sánh kết quả lớp thực nghiệm và lớp đối chứng sau bài thực
nghiệm số 1..............................................................................................116
Hình 3.2. Biểu đồ so sánh kết quả lớp thực nghiệm và lớp đối chứng sau bài thực
nghiệm số 2..............................................................................................118


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Bước sang thế kỷ 21, trong bối cảnh cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật
phát triển như vũ bão và xu hướng toàn cầu hóa mạnh mẽ nền kinh tế thế
giới, đã đặt ra một yêu cầu cấp thiết đối với sự nghiệp giáo dục đào tạo là phải
đổi mới mục tiêu, nội dung và phương pháp giáo dục. Để đạt được mục
tiêu: “Phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học”, đổi mới
phương pháp dạy học là một trong những nhiệm vụ quan trọng của cải cách
giáo dục nói chung và cải cách giáo dục bậc trung học phổ thơng nói riêng.
Những năm trở lại đây, các trường trung học phổ thơng đã có rất nhiều cố

gắng và ln đặc biệt coi trọng việc đổi mới phương pháp dạy học, phát huy
tính tích cực và phát triển năng lực cho học sinh.
Một trong những hướng đổi mới phương pháp dạy học đó là tổ chức
dạy học khám phá. Đây là một phương pháp dạy học tích cực, giúp học sinh
phát huy được nội lực, tư duy chủ động, sáng tạo và khơi dậy hứng thú học
tập trong các em. Dạy học khám phá có vai trị nhằm xây dựng nên những
kiến thức mới từ những kiến thức, kinh nghiệm sẵn có của học sinh dưới sự
hướng dẫn của giáo viên. Từ đó, hình thành và phát triển các năng lực cần
thiết như năng lực hợp tác, giao tiếp, tự học, giải quyết vấn đề... Chính vì vậy,
dạy học khám phá được coi là một phương pháp có nhiều triển vọng trong bối
cảnh hiện nay.
Chương trình Địa lí 12 với đặc trưng là những nội dung kiến thức về tự
nhiên, kinh tế- xã hội Việt Nam, sẽ rất thuận lợi trong việc áp dụng phương
pháp dạy học khám phá. Bởi lẽ, đây là những kiến thức về chính đất nước nơi các em đang sinh sống. Điều này không chỉ giúp các em cảm thấy những
kiến thức đó gần gũi, có cơ hội để trải nghiệm mà còn rất thiết thực, làm tăng
hứng thú học Địa lí cho học sinh. Ngồi những thuận lợi về nội dung, chương

1


trình mơn học, cịn có thuận lợi từ chính các em học sinh. Lứa tuổi học sinh
lớp 12 là lứa tuổi bắt đầu bước vào giai đoạn “người lớn”, rất thích được
“khám phá” kiến thức. Quan trọng hơn, sau năm học lớp 12 này, các em học
sinh sẽ rời ghế nhà trường THPT, một bộ phận sẽ tiếp tục học lên các cấp cao
hơn, còn lại một bộ phận lớn sẽ trở thành người lao động, vì vậy rất cần thiết
phải có những năng lực để đáp ứng được yêu cầu của cuộc sống đưa ra.
Thực tế, trong những năm gần đây, trong giáo dục đã có nhiều đổi mới
tích cực về nội dung, trang thiết bị dạy học, nhiều giáo viên đã áp dụng những
phương pháp dạy học tích cực…. Tuy nhiên, cũng vẫn cịn nhiều giáo viên bộ
mơn Địa lí gặp nhiều khó khăn trong việc thiết kế và tổ chức dạy học khám

phá, hoặc xây dựng được các tình huống thúc đẩy được sự hào hứng khám
phá của học sinh….Về phía học sinh, bên cạnh những học sinh tích cực, vẫn
cịn một số học sinh cịn ỷ lại vào bạn bè, chưa chủ động, tự giác tìm tịi, nắm
bắt kiến thức…. Từ đó, làm cho hiệu quả giờ học khơng cao. Do vậy, việc
nghiên cứu, tìm hiểu về dạy học khám phá trong dạy học Địa lí 12 là một việc
làm cần thiết.
Với tất cả những lí do trên và niềm tin vào hiệu quả của phương pháp
này nên tôi đã chọn đề tài: “ Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý
12- THPT theo định hướng phát triển năng lực”.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Xây dựng các biện pháp tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa Lý 12
nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và phát triển năng lực của học
sinh. Đồng thời, góp phần đổi mới phương pháp dạy học và nâng cao chất lượng
dạy học môn Địa lý ở trường THPT.

2


2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục đích trên, đề tài cần hoàn thành nhiệm vụ cơ bản sau:
- Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc tổ chức dạy học khám phá
trong mơn Địa lí lớp 12 theo định hướng phát triển năng lực tại trường THPT.
- Xây dựng quy trình DHKP trong mơn Địa lí lớp 12.
- Đưa ra các biện pháp tổ chức dạy học khám phá trong mơn Địa lí 12
theo định hướng phát triển năng lực.
- Thiết kế và tổ chức dạy học khám phá trong mơn Địa lí lớp 12 theo
định hướng phát triển năng lực.
- Thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của
đề tài nghiên cứu.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Các biện pháp tổ chức dạy học khám phá trong mơn Địa lí lớp 12 THPT
theo định hướng phát triển năng lực.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Tổ chức dạy học khám phá ở một số bài học trong mơn Địa Lí 12 –
THPT (ban cơ bản).
- Địa bàn thực nghiệm: tại một số trường THPT của tỉnh Hải Dương.
4. Giả thuyết khoa học
Nếu xây dựng được các biện pháp tổ chức dạy học khám phá trong môn
Địa lí 12- THPT một cách hợp lí, đảm bảo các yêu cầu, nguyên tắc trong dạy
học thì sẽ phát huy được tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và phát
triển các năng lực của học sinh một cách có hiệu quả. Đồng thời, góp phần
đổi mới phương pháp và nâng cao chất lượng dạy học Địa lí ở trường phổ
thông.

3


5. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu
5.1. Trên thế giới
Có thể nói, những tư tưởng trong dạy học khám phá xuất hiện từ rất xa
xưa. Những tư tưởng này mặc dù trong giai đoạn đầu chưa rõ nét nhưng đó
chính là cơ sở , nền tảng để kiến tạo nên phương pháp dạy học khám phá sau
này. Ví dụ như:
Khổng Tử (551-479 TCN)- bậc thầy vĩ đại của giáo dục phương Đơng cổ
đại rất coi trọng vai trị của giáo dục, đòi hỏi người ta phải học và tự tìm tịi,
suy nghĩ, đào sâu trong q trình học. Như vậy, về bản chất ơng đã nhấn
mạnh đến vai trị của sự tự khám phá của người học.
Socrat, Hy Lạp (469-390 TCN) cho rằng phương pháp vấn đáp cũng thể

hiện biểu hiện của phương pháp dạy học khám phá. Phương pháp này có
nghĩa là đi từ những gì trẻ biết để giúp trẻ vận dụng trực giác, tinh thần của
mình để khám phá ra sự thật quá hiển nhiên. Như vậy, theo ơng dựa vào quan
sát thế giới bên ngồi giúp trẻ khám phá ra bản chất của những sự vật, hiện
tượng được quan sát. Ở đây chúng ta nhận thấy manh nha của khoa sư phạm
hoạt động, sư phạm dựa vào sự quan sát thế giới bên ngoài giúp trẻ khám phá
ra cái bản chất của những hiện tượng, sự vật được quan sát. Nói như cách của
Socrat, dựa vào sự quan sát thế giới bên ngồi đó để giúp trẻ đi vào thế giới
những ý niệm.
Thời Phục Hưng có rất nhiều các nhà giáo dục tiến bộ đã nêu lên những
tư tưởng quan tâm đến học sinh và chú ý đến việc phát huy khả năng tìm tịi,
khám phá của học sinh trong việc chiếm lĩnh tri thức:
Rút xô J.J (1712-1778), nhà tư tưởng, nhà giáo dục Pháp cũng nói
“Đừng cho trẻ khoa học, mà phải để nó tự phát minh ra”. Trên cơ sở đó, ơng
đã đề ra trong giáo dục phải dựa vào tính tị mị tự nhiên, lịng khao khát hiểu
biết của trẻ. Ơng nhấn mạnh điều quan trọng trong giáo dục không phải là dạy

4


cho trẻ chân lí mà là chỉ cho trẻ cách phải làm sao để lúc nào cũng có thể
khám phá ra chân lí. Đây là một tư tưởng rất tiến bộ, đánh dấu bước ngoặt đối
với phương pháp dạy học khám phá. Mặc dù ông không gọi tên là dạy học
khám phá nhưng chính là đề cập đến bản chất của phương pháp này.
Ta- lây-răng (1791) rất chú trọng đến việc phát huy óc sáng tạo và tính
độc lập suy nghĩ của học sinh. Ông viết “ Người ta đã chứng minh hàng
nghìn lần rằng, chỉ khi nào người ta tự tìm tịi, tự phát minh điều gì thì người
ta mới thực sự là biết, thực sự nhìn rõ điều đó. Nếu khơng, ý kiến có thể đến
với ta mà không phải của ta...”
Đến cuối thế kỉ XIX nửa đầu thế kỉ XX, dạy học khám phá được các nhà

giáo dục chú ý hơn, tiêu biểu là các nhà giáo dục John Dewey, J.Piaget,
Vygotsky, Bruner… Trong đó, John Dewey- một triết gia giáo dục nổi tiếng
đã đề ra những nguyên tắc giáo dục cho việc xây dựng “ nhà trường cho ngày
mai”. Ông nhấn mạnh khoa học phải được giảng dạy như một q trình chứ
khơng phải chỉ là ghi nhớ sự kiện. Theo ông, để giáo dục đạt kết quả tốt phải
dựa vào kinh nghiệm thực tế của trẻ em. Việc giảng dạy phải kích thích được
hứng thú, phải để trẻ độc lập tìm tịi, hành động bằng cách sáng kiến, khám
phá, phát hiện. Còn thầy giáo là người tổ chức, thiết kế, người cố vấn.
Đặc biệt, người có công nghiên cứu và áp dụng thành công phương pháp
này vào thực tiễn dạy học là Jerme Bruner (1915) với tác phẩm nổi tiếng
“Quá trình giáo dục”. Trong tác phẩm này, ông đã chỉ ra những yếu tố cơ bản
của phương pháp dạy học này như giáo viên là người tìm kiếm các yếu tố tạo
tình huống, trên cơ sở thiết kế các hoạt động của học sinh mà xác định các
hoạt động chỉ đạo, tổ chức của giáo viên…. Bruner cũng phát biểu “học tập
khám phá là lối tiếp cận mà qua đó học sinh được tương tác với môi trường
và phương pháp của họ bằng cách khảo sát và thực hiện các đối tượng giải
đáp thắc mắc và tranh luận hay biểu diễn thí nghiệm…”

5


Vào những năm 20 của thế kỉ XX, ở Anh và Pháp đã ra đời những
“trường học mới”, “lớp học mới”, trong đó chú trọng vào việc phát triển năng
lực trí tuệ cho học sinh, khuyến khích tổ chức các hoạt động học tập mà do
chính học sinh tự lực khám phá kiến thức, chính học sinh tự quản trong học
tập và phù hợp với lợi ích, nhu cầu của học sinh. Xu hướng này nhnah chóng
ảnh hưởng sang Mỹ và các nước châu Âu khác.
Trong cuốn “Dạy học ngày nay”của tác giả Geoffrey Petty được xuất
bản lần đầu năm 1993 bởi Nhà xuất bản Stanley Thornes, tác giả cũng đề cập
đến lối dạy học “khám phá có hướng dẫn”. Ông đã chỉ ra rằng “Phương pháp

khám phá được nhiều giáo viên tiểu học và giáo viên khoa học sử dụng. Tuy
nhiên, khám phá có thể được sử dụng cho giáo viên của tất cả các môn”[12;
tr.278]. Trong cuốn sách này, ông đã nêu ra những ưu điểm và nhược điểm
của phương pháp dạy học khám phá. Và khẳng định rằng dạy học khám phá
rất thú vị, thúc đẩy động cơ học tập và phát triển kĩ năng tư duy cho học sinh.
Năm 1995, dựa trên cơ sở khoa học của sự tìm tịi - nghiên cứu giáo
sư Georger Charpak (người Pháp), đã sáng tạo và phát triển kĩ thuật dạy
học bàn tay nặn bột nhằm kích thích tính tị mò, ham mê khám phá, say mê
khoa học và rèn luyện kĩ năng nói và viết cho học sinh. Thực chất, kĩ thuật
này thể hiện tư tưởng của phương pháp dạy học khám phá với những hoạt
động dạy học như: học nhóm, giải quyết vấn đề, quan sát mơ tả thí nghiệm,
mơ hình, dự án...
Như vậy, quan điểm về dạy học khám phá trên thế giới đã được xuất
hiện từ rất lâu và theo thời gian, chúng cũng được hiểu và thực hiện khám phá
trong học tập bằng những cách khác nhau. Nhưng đều đề cập tới một đối
tượng là học sinh, với cùng một mục đích đó là làm thế nào để học sinh nắm
bắt, chiếm lĩnh được nhiều kiến thức nhất, và phát huy được năng lực một
cách toàn vẹn nhất.

6


5.2. Ở Việt Nam
Ở Việt Nam vào những năm 1960, nhiều nghiên cứu về các biện pháp tổ
chức học sinh hoạt động tự lực, chủ động, sáng tạo ra kiến thức mới đã được
đặt ra. Nhưng các nghiên cứu hạn chế ở mức lí thuyết.
Từ năm 1970 trở đi, phương pháp dạy học khám phá được quan tâm và
nghiên cứu đồng bộ hơn. Đặc biệt, tháng 1/1979 trong nghị quyết của Bộ
chính trị về cải tổ giáo dục, vấn đề phát huy tính tích cực, tự lực khám phá
kiến thức của học sinh được quan tâm và chú trọng, tạo ra một bước ngoặt

mới cho ngành giáo dục. Nghị quyết chỉ rõ: “Cần coi trọng bồi dưỡng hứng
thú, thói quen và phương pháp tự học của học sinh. Hướng họ biết cách tự
nghiên cứu sách giáo khoa, sách báo khoa học, thảo luận chuyên đề, tập làm
thực nghiệm khoa học”. Như vậy, theo tinh thần của nghị quyết, việc đổi mới
phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động của học
sinh đã được đặt ra hàng đầu. Và nhiều phương pháp dạy học tích cực được
áp dụng, trong đó có dạy học khám phá.
Trong cuốn Giáo Dục Học của Hà Thế Lữ - Đặng Vũ Hoạt đã nhấn
mạnh những phẩm chất quan trọng của hoạt động nhận thức tự giác, tính tích
cực, chủ động tìm tịi, sáng tạo và tác dụng của nó đối với kết quả học tập của
học sinh.
Các tác phẩm của Thái Duy Tuyên như “ Những vấn đề cơ bản của giáo
dục hiện đại”, “Một số vấn đề đổi mới phương pháp dạy học” (1996) và
trong cuốn “ Dạy học và phương pháp dạy học trong nhà trường” của tác giả
Phan Trọng Ngọ cũng nhấn mạnh nhiều đến các phương pháp để khơi dậy
tính tích cực “khám phá” của học sinh, vừa giúp sự lĩnh hội kiến thức được
hiệu quả, dễ dàng, vừa góp phần hình thành, phát triển những năng lực cần
thiết cho học sinh.

7


Năm 1999, luận án tiến sĩ “ Áp dụng phương pháp tự phát hiện vào dạy
học Địa lý ở tiểu học” của Tiến sĩ Nguyễn Tuyết Nga cũng một lần nữa
khẳng định vai trò của phương pháp tự phát hiện trong dạy học Địa lí ở tiểu
học. Đây cũng là một dạng biểu hiện của phương pháp dạy học khám phá.
Luận án cũng đưa ra những biện pháp để nâng cao sự tự phát hiện trong học
tập của học sinh nhằm chiếm lĩnh tri thức Địa lí. Tuy nhiên, mới chỉ dừng lại
ở cấp tiểu học, đặc biệt là lớp 4 và lớp 5.
Năm 2010, Bộ Giáo Dục và Đào tạo đã xuất bản cuốn “ Dạy và học tích

cực” – Dự Án Việt Bỉ, cùng với cuốn “Lý luận dạy học hiện đại” của GS
Bernd Meier và TS Nguyễn Văn Cường do trường ĐHSP Hà Nội và ĐH
Possdam ( Cộng hòa Liên bang Đức) phối hợp xuất bản năm 2009 đã nêu lên
một số phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực hiện nay. Trong đó, có các
hình thức của phương pháp dạy học khám phá như dạy học giải quyết vấn đề,
dạy học dự án…
Cuốn “Phương pháp dạy học Địa lí theo hướng tích cực” của tác giả
Đặng Văn Đức- Nguyễn Thu Hằng (2003), đã đưa ra những cơ sở lí luận quan
trọng về phương pháp dạy học tích cực lấy học sinh làm trung tâm. Đồng
thời, tác giả cũng nêu ra những phương pháp dạy học tích cực được vận dụng
có hiệu quả trong dạy học Địa lí như: dạy học giải quyết vấn đề, phương pháp
hướng dẫn học sinh khai thác bản đồ, phương pháp thảo luận, phương pháp
khảo sát điều tra trong dạy học địa lí, phương pháp dự án, phương pháp đóng
vai... Tất cả các phương pháp trên đều nhằm mục đích phát huy tính tích cực,
chủ động trong học tập của học sinh. Đồng thời mỗi phương pháp góp phần
phát triển được một số năng lực của học sinh thông qua quá trình học sinh tìm
tịi, khám phá và lĩnh hội tri thức.
Tiếp đến, năm 2011 Bộ GD&ĐT đã triển khai thử nghiệm và chính thức
triển khai ở các trường phổ thơng từ năm học 2013-2014 kĩ thuật bàn tay nặn

8


bột. Như đã nói ở trên, “ bàn tay nặn bột” mang bản chất của dạy học khám phá.
Tài liệu tập huấn về Đổi mới Phương pháp dạy học và Kiểm tra đánh giá
theo định hướng phát triển năng lực học sinh của Bộ GD&ĐT năm 2014 cũng
hướng tới đổi mới công tác giáo dục đào tạo ở nước ta theo tinh thần trên.
Vận dụng những quan điểm chỉ đạo trên, đã có một số các luận văn ở các
mơn học khác nhau có liên quan đến đề tài như “Vận dụng phương pháp dạy
học khám phá trong chương cảm ứng điện từ, vật lí 11 nâng cao” [14]; Vận

dụng phương pháp dạy học khám phá trong dạy học phần sinh thái học- sinh
học 12 THPT để nâng cao năng lực nhận thức cho học sinh [25]; …. Mới
đây nhất, luận văn “Tổ chức dạy học khám phá trong môn Địa lý lớp 11THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh” [17] của thạc sĩ Trần
Hồng Hạnh đã đưa ra những luận điểm về phương pháp dạy học khám phá áp
dụng trong dạy học Địa lí 11- THPT. Trên cơ sở kế thừa và phát triển những
luận điểm về phương pháp dạy học khám phá của luận văn này, tơi đã hồn
thiện và áp dụng tổ chức dạy học khám phá trong mơn Địa lí 12- THPT theo
định hướng phát triển năng lực cho học sinh.
Như vậy có thể nói phương pháp dạy học khám phá đã được nghiên cứu
và tìm hiểu ở cả các cơng trình trong và ngồi nước. Nhìn chung, các tác giả
đều khẳng định được vai trò và ý nghĩa quan trọng của phương pháp trong
việc phát triển năng lực cho học sinh. Đồng thời, một số cơng trình cịn đề
xuất một số biện pháp tiến hành dạy học khám phá sao cho có hiệu quả. Tuy
nhiên, cho đến nay chưa có một cơng trình nào trình bày một cách tập trung,
trực tiếp, chuyên biệt và có hệ thống về việc áp dụng phương pháp dạy học
khám phá trong dạy học Địa lí 12 khối THPT. Mặc dù vậy, trên đây là những
tài liệu quý giá, là cơ sở nền tảng để tôi tiếp tục đi sâu nghiên cứu và áp dụng
phương pháp này một cách có hiệu quả nhất trong dạy học mơn Địa Lí 12 ở
trường phổ thơng.

9


6. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu
6.1. Quan điểm nghiên cứu
6.1.1. Quan điểm hệ thống
Quan điểm hệ thống đòi hỏi tài liệu phải có tính hệ thống, logic. Tn
thủ quan điểm trên, đề tài nghiên cứu được xem là một bộ phận nhỏ trong một
hệ thống lớn hơn và là một hệ thống lớn với các bộ phận cấu thành có mối
quan hệ chặt chẽ với nhau từ cơ sở lí luận tới việc thiết kế và tổ chức thực

hiện. Đảm bảo tính hệ thống sẽ giúp cho việc áp dụng phương pháp dạy học
khám phá khoa học hơn, đem lại lợi ích nhiều cho HS trong việc phát triển
toàn diện nhận thức, kĩ năng, giá trị... Đây cũng là mục tiêu và yêu cầu của
giáo dục trong thời kì đổi mới.
6.1.2.

Quan điểm lịch sử

Đây là một luận điểm quan trọng khi nghiên cứu bất cứ một chủ đề nào.
Thực hiện quan điểm này cho phép ta nhìn thấy rõ ràng hơn về phương pháp
dạy học khám phá và mức độ khả quan của phương pháp này khi áp dụng vào
việc dạy học.
Như đã trình bày ở “phần 5. Tổng quan về đề tài nghiên cứu”, dạy học
khám phá là một phương pháp được manh nha và phát triển từ rất sớm. Do
vậy, những tài liệu nghiên cứu về phương pháp này sẽ là nguồn tư liệu quý
giá cho đề tài. Một khi đã hiểu rõ về phương pháp, chắc chắn sẽ cho phép thu
được những hiệu quả cao trong hoạt động dạy học nói chung và áp dụng tốt
hơn trong giảng dạy bộ mơn Địa lí nói riêng. Mặt khác, cũng giúp chỉ ra
những điểm mới, những điểm riêng của đề tài này so với các đề tài trước đó.
6.1.3. Quan điểm thực tiễn
Quan điểm thực tiễn một quan điểm khơng thể thiếu khi nghiên cứu bất
kì đề tài nào. Đề tài muốn thành cơng thì cũng phải xuất phát từ thực tiễn.
Thực tiễn vừa là nguồn gốc, vừa là động lực, vừa là mục tiêu, vừa là tiêu

10


chuẩn để đánh giá sản phẩm nghiên cứu khoa học. Khoa học chỉ là chân lí chỉ
khi nào nó phù hợp với thực tiễn và có giá trị cải tạo thực tiễn.
Trong những năm gần đây, việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm

phát triển năng lực cho học sinh đang rất được chú trọng và trở thành xu
hướng giáo dục quốc tế. Với những đặc điểm ưu việt của phương pháp dạy
học khám phá sẽ thúc đẩy việc hoàn thành được mục tiêu trên. Đặc biệt, với
chủ trương thay đổi nội dung sách giáo khoa từ 2018 theo hướng mở, chú ý
vào việc học sinh vận dụng được gì từ những kiến thức đã học để giải quyết
vấn đề thực tiễn thì việc nghiên cứu và tiến hành dạy học khám phá là một
việc làm cần thiết.
6.1.4. Quan điểm dạy học lấy học sinh làm trung tâm
Dạy học lấy HS làm trung tâm là một quan điểm dạy học tích cực. Đây
là quan điểm đặt người học vào vị trí trung tâm của q trình dạy học, xem cá
nhân người học – với những phẩm chất và năng lực riêng của mỗi người –
vừa là chủ thể, vừa là mục đích của q trình đó. Theo quan điểm này, trong
quá trình học tập HS chủ động tham gia các hoạt động nhận thức, tự tìm tịi
khám phá tri thức và giải quyết vấn đề. GV là người điều khiển, thúc đẩy, cố
vấn và định hướng cho các hoạt động của HS. Như vậy, DHKP cũng là một
phương pháp dạy học lấy HS làm trung tâm của quá trình học, phát triển được
năng lực cho học sinh.
6.1.5.

Quan điểm định hướng phát triển năng lực
cho học sinh

Dạy học theo quan điểm định hướng phát triển năng lực còn gọi là dạy
học định hướng kết quả đầu ra, nhằm thực hiện được mục tiêu phát triển toàn
diện các phẩm chất, nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong các
tình huống thực tiễn, nhằm chuẩn bị cho con người năng lực giải quyết các
tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp.

11

Trên quan điểm này, ta thấy dạy học khám phá sẽ góp phần giúp hình
thành và phát triển được các năng lực cần thiết cho HS thông qua việc các em
tự học, tự khám phá tri thức. Khi tiến hành các hoạt động khám phá trong dạy
học Địa lí 12 với nội dung là về địa lí tự nhiên, kinh tế xã hội Việt Nam sẽ tạo
điều kiện để GV có thể dẫn dắt HS khám phá nhiều hơn những nội dung có
trong SGK. Đặc biệt là có thể vận dụng những kiến thức đó để giải thích
những hiện tượng có liên quan xảy ra trong thực tiễn cuộc sống.
6.1.6. Quan điểm công nghệ dạy học
Ứng dụng quan điểm công nghệ dạy học là một việc làm không thể thiếu
khi đổi mới phương pháp dạy học, nhằm nâng cao chất lượng dạy và học
trong điều kiện hiện nay. Quan điểm này chỉ đạo việc xây dựng và thiết kế
các bài học Địa lí theo các định hướng cơ bản sau:
 Chuẩn hóa : Đặc trưng này địi hỏi mỗi hoạt động trong dạy học khám
phá ngay từ khâu thiết kế phải chuẩn hóa về mục tiêu, xác lập các điều kiện
tối ưu trong học tập cũng như sản phẩm cần đạt được. Mỗi hoạt động học tập
theo phương pháp khám phá đều có những đặc điểm riêng về HS ( lứa
tuổi,tâm lí, trình độ, số lượng...) ; về thời gian, về các điều kiện khác như cơ
sở vật chất...
 Quy trình hóa: theo quan điểm của cơng nghệ dạy học thì việc tổ chức
dạy học khám phá là một quy trình bao gồm các bước: thiết kế, thực hiện và
đánh giá. Nhằm mục tiêu hướng dẫn cho trẻ bắt đầu từ những cái đã biết tiến
hành hoạt động khám phá để hình thành nên những tri thức mới.
 Điện tử hóa : Ứng dụng cơng nghệ thơng tin là một trong những đặc
điểm nổi bật của công nghệ dạy học. Theo định hướng này, đề tài triệt để sử
dụng công nghệ thơng tin và ứng dụng của nó trong việc thực hiện các hoạt
động khám phá phù hợp với trình độ HS lớp 12. Hiện nay, internet với nguồn

12

thơng tin khổng lồ đa dạng về cả hình ảnh, màu sắc, âm thanh...sẽ là thư viện
khổng lồ hỗ trợ đắc lực cho HS trong quá trình khám phá tri thức. Đồng thời
nó cũng hỗ trợ việc phát triển năng lực sử dụng công nghệ thông tin và truyền
thông của HS.
6.2. Phương pháp nghiên cứu
Trong q trình nghiên cứu, tơi đã vận dụng phối hợp các phương pháp,
trong đó có các phương pháp chủ yếu sau:
- Phương pháp thu thập, phân tích và tổng hợp tài liệu
Để thực hiện đề tài này, tác giả đã thu thập, phân tích, tổng hợp, tìm hiểu,
nghiên cứu những tài liệu cơ bản để xây dựng cơ sở lí luận, thực tiễn chặt chẽ
làm tiền đề cho việc thiết kế và thực hiện các hoạt động khám phá của HS. Như
các tài liệu cơ bản về Giáo dục học, Tâm lí học, Triết học, các cơng trình
nghiên cứu về lí luận và phương pháp dạy học, các văn kiện của Đảng và Nhà
nước có liên quan đến đề tài.
- Phương pháp phân loại, hệ thống hóa kiến thức
Để đảm bảo cho đề tài được mạch lạc, khoa học và logic, đem lại
hiệu quả cao, tôi đã dùng phương pháp phân loại và hệ thống các tài liệu
tham khảo, phân loại đối tượng học sinh, phân loại các hệ thống câu hỏi,
bài tập... Do vậy, đây cũng là một phương pháp được dùng xuyên suốt
trong quá trình làm Luận văn.
- Phương pháp quan sát
Đây cũng là phương pháp được sử dụng trong suốt quá trình nghiên cứu
đề tài và tổ chức thực hiện dạy học khám phá. GV quan sát HS trong quá trình
làm việc, quan sát quá trình dạy học thực nghiệm và đối chứng để rút ra
những ưu điểm của dạy học khám phá trong việc truyền đạt nội dung bài học
và định hướng phát triển năng lực cho học sinh. Đồng thời, quan sát để rút ra

13