Các trang trong thể loại “luật dân sự”
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (325.36 KB, 39 trang )
Các trang trong thể loại “Luật dân sự”
Mục lục
1
2
3
Luật dân sự
1
1.1
Liên kết ngoài . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1.2
Chú thích . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
Bộ luật Dân sự Pháp
2
2.1
Lịch sử . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2
2.2
Nội dung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2
2.3
Đọc thêm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
2.4
am khảo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
2.5
Liên kết ngoài . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
Chế định hợp đồng (Luật dân sự Việt Nam)
4
3.1
Khái yếu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
3.2
Về thuật ngữ
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
3.3
Đặc điểm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
3.4
Hình thức . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
3.5
Nội dung cơ bản . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
3.6
Phân loại . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
3.7
ời điểm có hiệu lực . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
3.8
Giao kết hợp đồng
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
3.8.1
Nguyên tắc giao kết . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
3.8.2
Trình tự giao kết . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
3.8.3
Đề nghị giao kết . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
3.8.4
Chấp nhận đề nghị . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
3.8.5
ực hiện giao kết . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
ực hiện hợp đồng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
3.9.1
Nội dung thực hiện . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
3.9.2
Sửa đổi hợp đồng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
3.9.3
Chấm dứt hợp đồng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
3.10 am khảo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
3.11 Chú thích
12
3.9
4
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chế định trá nhiệm dân sự (Luật Hồng Đức)
13
i
ii
MỤC LỤC
4.1
Khái yếu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
4.2
Tổn thất thực tế . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
4.2.1
Tổn thất vật chất . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
4.2.2
Tổn thất tinh thần . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14
Lỗi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14
4.3.1
Lỗi cố ý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14
4.3.2
Lỗi vô ý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
4.3.3
Cơ sở phân định . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
Trường hợp đặc biệt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
4.4.1
Do người khác gây ra
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16
4.4.2
Do gia súc, súc vật . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16
4.4.3
Do đồ vật . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
4.5
Nguyên tắc bồi thường . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18
4.6
Phương thức bồi thường . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18
4.6.1
Hiện vật, khôi phục
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18
4.6.2
Tiền . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
4.6.3
Phạt nghiêm
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
4.6.4
Hiện vật . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
4.3
4.4
4.7
Giảm nhẹ và miễn trách nhiệm
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20
4.7.1
Giảm nhẹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20
4.7.2
Xá miễn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20
4.8
Nhận xét chung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
4.9
am khảo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
4.10 Chú thích
5
6
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
Công ước ốc tế về các yền Dân sự và Chính trị
23
5.1
Nguồn gốc tên gọi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
5.2
Tóm tắt nội dung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
5.3
Các Nghị định thư bổ sung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24
5.4
Các quốc gia không tham gia Công ước . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24
5.4.1
Đã ký nhưng không thông qua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24
5.4.2
Không ký cũng không thông qua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
5.4.3
Đã ký nhưng không tham gia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
5.5
Xem thêm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
5.6
Liên kết ngoài . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
5.7
Chú thích . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
Hợp đồng
26
6.1
Sử dụng
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
6.2
Cấu trúc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
6.3
Hợp đồng dân sự xã hội
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
6.4
Hợp đồng kinh tế . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
MỤC LỤC
7
6.4.1
Hợp đồng mua bán hàng hoá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
6.4.2
Hợp đồng bảo hiểm
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
6.4.3
Hợp đồng phân phối, đại lý và trung gian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
6.4.4
Hợp đồng sở hữu trí tuệ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
6.4.5
Hợp đồng liên doanh
26
6.4.6
Hợp đồng hàng hải (Vận đơn, Hợp đồng thuê tàu)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
6.4.7
Hợp đồng lao động . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
6.4.8
Các loại hợp đồng dự án xây dựng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
6.5
am khảo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
6.6
Xem thêm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
9
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nhập cư
28
7.1
Việt Nam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
28
7.1.1
ời bao cấp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
28
am khảo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
28
7.2
8
iii
Nhượng địa
29
8.1
Các ví dụ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
8.2
am khảo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
Luật Dân sự Việt Nam
30
9.1
Lịch sử . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
30
9.2
Đối tượng điều chỉnh và phương pháp điều chỉnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
30
9.2.1
Đối tượng điều chỉnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
30
9.2.2
an hệ tài sản . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
30
9.2.3
Phương pháp điều chỉnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
31
9.3
Bộ luật Dân sự năm 2005 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
31
9.4
Xem thêm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
9.5
Liên kết ngoài . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
9.6
am khảo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
9.7
Nguồn, người đóng góp, và giấy phép cho văn bản và hình ảnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
34
9.7.1
Văn bản . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
34
9.7.2
Hình ảnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
34
9.7.3
Giấy phép nội dung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
Chương 1
Luật dân sự
Luật dân sự là một nhánh pháp luật giải quyết các tranh
chấp giữa các cá nhân và/hoặc các cơ quan tổ chức, theo
đó bên bị thiệt hại có thể được đền bù cho những thiệt
hại đó. Ví dụ, nếu một nạn nhân bị ôtô đâm đòi người
lái xe bồi thường thiệt hại hoặc chấn thương do tai nạn
gây ra, đây sẽ là một vụ kiện dân sự.[1]
Cần phân biệt luật dân sự với luật hình sự, luật quân sự
(quân pháp), luật hành chính, và luật quốc tế.
1.1 Liên kết ngoài
• Diễn đàn pháp luật Việt Nam - Tư vấn pháp luật các vấn đề luật học
1.2 Chú thích
[1] BBC Radio 1: One Life on Civil Law
1
Chương 2
Bộ luật Dân sự Pháp
của ủy ban là tạo nên một gạch nối giữa Luật La Mã và
luật theo tập quán và đặc biệt là giữa Luật La Mã và
luật cách mạng. Tư tưởng của cuộc Cách mạng Pháp
thể hiện trước tiên là trong nguyên tắc tất cả đều bình
đẳng trước pháp luật, bảo vệ và sự tự do của cá nhân và
của sở hữu cũng như là chia cắt nghiêm ngặt giữa nhà
thờ và quốc gia. Một tác phẩm 5 tập của luật sư Jean
Domat được xem như là nguồn quan trọng cho bộ luật.
Bộ luật cũng được đưa vào áp dụng trong các quốc gia
chịu ảnh hưởng lớn của Pháp trong thời gian từ 1807
đến 1814 (thí dụ như Đại công quốc Warszawa (tiếng
Anh: Warsaw), Đại công quốc Luxembourg, México,
Ai Cập, một số bang của Hoa Kỳ hay Vương quốc Hà
Lan). Tại Đức bộ luật này có hiệu lực trực tiếp trong
các vùng tả ngạn sông Rhein do nước Pháp chiếm
đóng, trong một số quốc gia của Liên minh Rhein (tiếng
Đức: Rheinbund) (Vương quốc Westfalen, Frankfurt am
Main, Berg, Anhalt-Köthen) bộ luật được đưa vào sử
dụng không có thay đổi lớn.
Chỉ trong vòng vài năm bộ luật đã có hiệu lực từ
Lissabon đến Vacsava và từ Hà Lan cho đến bờ biển
Adria. ất bại của Napoléon tại Waterloo đã không
Trang đầu tiên của lần xuất bản đầu tiên năm 1804
kìm hãm được việc truyền bá bộ luật này: đặc biệt là ở
Tây Âu và Nam Âu cũng như là ở Bắc Mỹ và Nam Mỹ
Bộ luật Dân sự Pháp (tiếng Pháp: Code Civil) còn gọi là
các bộ luật đều hướng về Code Civil. Tuy vậy một vài
Bộ luật Napoléon là bộ luật về dân sự được kiến lập bởi
quy định có nguồn gốc từ cuộc cách mạng cũng là điểm
Napoléon Bonaparte vào năm 1804. Với Code Civil có
yếu: tại nhiều vùng quyền kế thừa ngang nhau của tất
lẽ Napoléon đã tạo nên một tác phẩm luật quan trọng
cả các người con dẫn đến việc chia cắt sở hữu đất đai
nhất của thời kỳ Hiện đại. Tại Pháp, về nhiều phần cơ
thành những mảnh đất nhỏ không còn mang lại lợi tức;
bản, bộ luật Napoléon này vẫn còn hiệu lực cho đến
phụ nữ bị đặt dưới quyền của một người giám hộ và vì
ngày nay.
vậy đã bị đặt vào một vị trí bất lợi chưa từng có, việc li
dị ưu tiên một phía cho người đàn ông.
Tại Pháp trong số 2.285 điều khoản hiện đang có hiệu
lực của bộ luật là vẫn còn 1.200 điều khoản phù hợp với
tác phẩm nguyên thủy.
2.1 Lịch sử
Các phác thảo đầu tiên cho một bộ luật dân sự đã được
tiến hành ngay từ trong những năm 1793 đến 1797
của cuộc Cách mạng Pháp. Năm 1800 Napoléon chỉ
định một ủy ban bốn người dưới sự lãnh đạo của JeanJacques Régis de Cambacérès để tạo thống nhất trong
luật pháp. Cho đến thời điểm đó trong miền Nam nước
Pháp Luật La Mã vẫn còn hiệu lực, trong miền Bắc là
luật theo tập quán được truyền lại cũng như là luật tạm
thời của Cách mạng Pháp trong một vài năm. Mục đích
Năm 2004 tại 22 quốc gia đã có lễ kỷ niệm 200 năm
ngày thành lập tác phẩm này.
2.2 Nội dung
Từ khi có hiệu lực vào năm 1804 Bộ luật Dân sự Pháp
được chia thành 3 quyển:
2
2.5. LIÊN KẾT NGOÀI
• Livre I: Des personnes (Cá nhân)
• Livre II: Des biens et des différentes modifications de
la propriété (Tài sản và thay đổi khác của sở hữu)
• Livre III Des différentes manières dont on acquiert la
propriété (Các cách khác nhau để đạt được sở hữu)
Năm 2000 quyển thứ tư (Dispositions applicables à
Mayoe) được thành lập quy định về việc áp dụng của
bộ luật trên lãnh thổ hải ngoại Mayoe.
2.3 Đọc thêm
• Codex Maximilianeus bavaricus civilis
• Bộ luật Dân sự Áo (tiếng Đức: Österreichisches
Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch)
• Bộ luật Dân sự Đức (tiếng Đức:Bürgerliches
Gesetzbuch)
2.4 Tham khảo
• K.D. Wolff: Code Napoléon - Napoleons Gesetzbuch
(Code Napoléon - Bộ luật của Napoléon),
Stroemfeld Verlag, 2001 (Faks. der deutschen
Übersetzung von 1808), ISBN 3878775733
• Elisabeth Fehrenbach: Der Einfluß des “Code
Napoléon” auf das Rechtsbewußtsein in den
Ländern des rheinischen Rechts (Ảnh hưởng
của “Code Napoléon” đến nhận thức về luật
pháp trong các nước của luật vùng Rhein),
in: Joseph Jurt (Hg.), Wandel von Recht
und Rechtsbewußtsein in Frankreich und
Deutschland, Berlin 1999, S. 133-141
• Werner Schubert (Hg.), 200 Jahre Code civil: Die
napoleonische Kodifikation in Deutschland und
Europa (200 năm Code civil: Bộ luật Napoleon
trong nước Đức và châu Âu), Köln u.a. 2005
2.5 Liên kết ngoài
• Legifrance của chính phủ Pháp có toàn văn Bộ luật
Dân sự Pháp (tiếng Pháp, Anh, Tây Ban Nha)
3
Chương 3
Chế định hợp đồng (Luật dân sự Việt
Nam)
Chế định hợp đồng trong Luật dân sự Việt Nam là tập 3.2 Về thuật ngữ
hợp các quy phạm pháp luật dân sự quy định về hợp
đồng dân sự. Đây là một chế định quan trọng, trung
Hợp đồng dân sự là một giao dịch dân sự mà trong đó
tâm trong Luật dân sự Việt Nam.
các bên tự trao đổi ý chí với nhau nhằm đi đến sự thỏa
thuận cùng nhau làm phát sinh các quyền và nghĩa vụ
nhất định. Dưới góc độ pháp lý thì hợp đồng dân sự
được hiểu là sự thỏa thuận giữa các bên về việc xác lập,
3.1 Khái yếu
thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự (theo
Điều 388 Bộ luật dân sự Việt Nam năm 2005). Hợp đồng
Trong pháp luật của các nước phát triển phương Tây dân sự là một bộ phận các quy phạm pháp luật do Nhà
(còn gọi là các nước tư sản), chế định hợp đồng được coi nước ban hành nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội
là một chế định hoàn thiện và ít mang dấu ấn chính trị phát sinh trong quá trình dịch chuyển các lợi ích vật
[3]
nhất. Trong chế định này, tự do hợp đồng được khẳng chất giữa các chủ thể với nhau.
định như một nguyên tắc chủ yếu trong các giao dịch Cần phân biệt thuật ngữ hợp đồng dân sự với thuật
dân sự, thương mại, toàn bộ chế định hợp đồng được ngữ pháp luật về hợp đồng dân sự. Đây là hai khái niệm
xây dựng trên nền tảng của tự do, bình đẳng. Có thể không đồng nhất với nhau. Hợp đồng dân sự theo nghĩa
nói đó là chế định pháp luật có tính nhất thể hóa cao chủ quan là quan hệ xã hội được hình thành từ sự thỏa
trong pháp luật tư sản.[1] Trong hệ thống pháp luật của thuận của các bên để để thỏa mãn nhu cầu trao đổi
các nước Xã hội chủ nghĩa, chế định hợp đồng cũng là trong giao lưu dân sự. Còn pháp luật về hợp đồng dân
một chế định cơ bản bên cạnh các chế định quyền sở sự (nghĩa khách quan) là sự thừa nhận và là yêu cầu
hữu, quyền thừa kế….[2]
của Nhà nước đối với các giao lưu dân sự đó.[3]
Ở Việt Nam, các bộ cổ luật đã từng tồn tại trước đây
như Luật Hồng Đức, Bộ luật Gia Long không có quy
định riêng về hợp đồng dân sự mặc dù trong thực tế
hình thành rất nhiều quan hệ hợp đồng giữa các chủ
thể với nhau.[3] a quá trình phát triển, cùng với sự
phát triển của pháp luật dân sự nói chung, chế định về
hợp đồng dân sự ngày càng được xem là một chế định
có vai trò trung tâm, cơ bản trong pháp luật dân sự.
3.3 Đặc điểm
Tính thỏa thuận: Hợp đồng dân sự trước hết phải là
một thỏa thuận có nghĩa là hợp đồng phải chứa đựng
yếu tố tự nguyện khi giao kết nó phải có sự trùng hợp
ý chí của các bên. Việc giao kết hợp đồng dân sự phải
tuân theo các nguyên tắc tự nguyện, bình đẳng, thiện
chí, hợp tác, trung thực và ngay thẳng, tự do giao kết
hợp đồng, nhưng không được trái pháp luật và đạo đức
xã hội. Yếu tố thỏa thuận đã bao hàm trong nó yếu tố
tự nguyện, tự định đoạt và sự thống nhất về mặt ý chí.
Đây là yếu tố quan trọng nhất tạo nên sự đặc trưng của
hợp đồng so với các giao dịch dân sự khác, đây cũng
là yếu tố làm nên bản chất của Luật dân sự so với các
ngành luật khác.
Trong Bộ luật dân sự năm 2005 của nước Cộng hòa xã
hội chủ nghĩa Việt Nam, chế định về hợp đồng dân sự
đã được khẳng định với 205 điều trên tổng số 777 điều
luật (từ Điều 388 đến điều 593) đó là chưa kể đến 45
điều quy định về các hợp đồng liên quan đến quyền sử
dụng đất (từ điều 693 đến điều 732). Điều đó chứng tỏ
chế định hợp đồng dân sự đóng vai trò rất quan trọng.
Chế định này tập trung làm rõ các vấn đề liên quan đến
việc giao kết, thực hiện hợp đồng dân sự, các hợp đồng
dân sự thông dụng…
ỏa thuận theo từ điển tiếng Việt có nghĩa là: Đi tới sự
Dưới đây là những nội dung cơ bản về hợp đồng dân đồng ý sau khi cân nhắc, thảo luận. được thể hiện ở chỗ
không có một ý kiến đối lập của bất cứ một bộ phận
sự trong chế định này.
4
3.4. HÌNH THỨC
nào trong số các bên liên quan đối với những vấn đề
quan trọng và thể hiện thông qua một quá trình mà mọi
quan điểm của các bên liên quan đều phải được xem
xét và dung hoà được tất cả các tranh chấp; là việc các
bên (cá nhân hay tổ chức) có ý định chung tự nguyện
cùng nhau thực hiện những nghĩa vụ mà họ đã cùng
nhau chấp nhận vì lợi ích của các bên. Sự đồng tình tự
nguyện này có thể chỉ được tuyên bố miệng và được
gọi là thoả thuận quân tử (hợp đồng quân tử) hay được
viết thành văn bản gọi là hợp đồng viết hay hợp đồng
thành văn. Tuỳ theo từng trường hợp được gọi là hợp
đồng hay hiệp định; vd. hiệp định mua bán, hợp đồng
đại lý.
5
3.4 Hình thức
Hình thức của hợp đồng dân sự là cách thức biểu hiện
ra bên ngoài của những nội dung của nó dưới một
dạng vật chất hữu hình nhất định. eo đó, những điều
khoản mà các bên đã cam kết thỏa thuận phải được thể
hiện ra bên ngoài dưới một hình thức nhất định, hay
nói cách khác hình thức của hợp đồng là phương tiện
để ghi nhận nội dung mà các chủ thể đã xác định. Tùy
thuộc vào nội dung và tính chất của từng hợp đồng
cũng như tùy thuộc vào uy tín, độ tin cậy lẫn nhau mà
các bên có thể lựa chọn một hình thức nhất định trong
việc giao kết hợp đồng tùy từng trường hợp cụ thể.
Về ủ thể tham gia hợp đồng dân sự: Chủ thể giao Điều 401 Bộ luật dân sự Việt Nam năm 2005 quy định
kết, thực hiện hợp đồng dân sự phải có ít nhất từ hai về hình thức hợp đồng dân sự như sau:
bên trở lên, vì hợp đồng dân sự là một giao dịch pháp
lý song phương hay đa phương. Các chủ thể khi giao
“1. Hợp đồng dân sự có thể được giao kết
kết, thực hiện hợp đồng đều phải có tư cách chủ thể tức
bằng lời nói, bằng văn bản hoặc bằng hành vi
là phải đáp ứng các điều kiện theo quy định của pháp
cụ thể, khi pháp luật không quy định loại hợp
luật đối với một chủ thể của quan hệ dân sự (ví dụ: nếu
đồng đó phải được giao kết bằng một hình
chủ thể là cá nhân thì phải đáp ứng được các yêu cầu
thức nhất định.
về năng lực pháp luật, năng lực hành vi dân sự…);
2. Trong trường hợp pháp luật có quy định
Mục đí hướng tới của các bên khi tham gia hợp đồng
hợp đồng phải được thể hiện bằng văn bản
là để xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ
có công chứng hoặc chứng thực, phải đăng
dân sự. yền và nghĩa vụ dân sự trong hợp đồng có
ký hoặc xin phép thì phải tuân theo các quy
phạm vi rất rộng, trước đây trong Pháp lệnh hợp đồng
định đó.
dân sự ngày 29-4-1991 (Điều 1) quy định hợp đồng dân
Hợp đồng không bị vô hiệu trong trường hợp
sự là sự thỏa thuận của các bên về việc xác lập, thay đổi
có vi phạm về hình thức, trừ trường hợp pháp
hay chấm dứt các quyền và nghĩa vụ của các bên trong
luật có quy định khác”.
mua bán, thuê, vay, mượn, tặng, cho tài sản, làm một
hoặc không làm công việc, dịch vụ hoặc các thỏa thuận
khác mà trong đó một hoặc các bên nhằm đáp ứng nhu Từ quy định trên có thể thấy hình thức của hợp đồng
dân sự rất đa dạng, phong phú,[4] tựu trung lại thì hình
cầu sinh hoạt, tiêu dùng.
thức của hợp đồng dân sự có mấy dạng sau đây:
eo quy định của pháp luật hiện hành thì không liệt kê
cụ thể các quyền và nghĩa vụ dân sự cụ thể đó tuy nhiên
• Hình thức miệng (bằng lời nói): ông qua hình
về bản chất thì các quyền và nghĩa vụ mà các bên hướng
thức này các bên chỉ cần thỏa thuận miệng với
tới khi giao kết, thực hiện hợp đồng là những quyền và
nhau về những nội dung cơ bản của hợp đồng.
nghĩa vụ để đáp ứng, thỏa mãn nhu cầu trong sinh hoạt,
Hình thức này thường được áp dụng đối với những
tiêu dùng, đó cũng chính là một trong những đặc điểm
trường hợp các bên đã có độ tin tưởng lẫn nhau
cơ bản để phân biệt giữa hợp đồng dân sự và các hợp
hoặc các đối tác lâu năm hoặc là những hợp đồng
đồng kinh tế, thương mại. Yếu tố này giúp phân biệt
mà sau khi giao kết, thực hiện sẽ chấm dứt. Ví dụ
hợp đồng dân sự với hợp đồng kinh tế:
bạn thân cho mượn tiền, hay đi mua đồ ở chợ….
1. Mục đích của hợp đồng kinh tế khi các bên chủ
thể tham gia là mục đích kinh doanh (nhằm phát
sinh lợi nhuận) trong khi đó hợp đồng dân sự các
bên tham gia nhằm thỏa mãn nhu cầu sinh hoạt,
tiêu dùng.
2. Chủ thể tham gia hợp đồng kinh tế phải là các
thương nhân, các công ty, đơn vị kinh doanh (nếu
chủ thể là cá nhân thì phải có đăng ký kinh doanh).
• Hình thức viết (bằng văn bản): Các cam kết của
các bên trong hợp đồng sẽ được ghi nhận lại bằng
một văn bản. Trong văn bản đó các bên phải ghi
đầy đủ những nội dung cơ bản của hợp đồng và
cùng ký tên xác nhận vào văn bản, thông thường
hợp đồng được lập thành nhiều bản và mỗi bên
giữ một bản.
Căn cứ vào văn bản hợp đồng các bên dễ
dàng thực hiện quyền của mình và thực hiện
quyền yêu cầu của mình đối với bên kia vì
vậy bản hợp đồng đó coi như là một bằng
chứng, chứng minh quyền dân sự của mình.
Khi có tranh chấp, hợp đồng được giao kết
6
CHƯƠNG 3. CHẾ ĐỊNH HỢP ĐỒNG (LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM)
bằng hình thức văn bản tạo ra chứng cứ pháp
lý vững chắc hơn so với hình thức miệng
vì vậy trong thực tế những giao dịch quan
trọng, có giá trị lớn hoặc những giao dịch có
tính “nhạy cảm” đối với những đối tượng và
người giao kết “nhạy cảm” thì nên thực hiện
bằng hình thức văn bản và tốt nhất là nên có
công chứng nếu có điều kiện.
• Hình thức có công chứng, chứng thực: Hình thức
này áp dụng cho những hợp đồng có tính chất
phức tạp, dễ xảy ra tranh chấp và đối tượng của
hợp đồng là những tài sản mà nhà nước quản lý,
kiểm soát thì khi giao kết các bên phải lập thành
văn bản có Công chứng hoặc chứng thực của Cơ
quan quản lý hành chính có thẩm quyền trong
lĩnh vực này. Hợp đồng được lập ra theo hình thức
này có giá trị chứng cứ (để chứng minh) cao nhất.
Hợp đồng loại này có giá trị chứng cứ cao nhất
chứ không phải có giá trị cao nhất vì các hợp đồng
được lập ra một cách hợp pháp thì đều có giá trị
pháp lý như nhau.
Ví dụ: Hợp đồng tặng cho bất động sản (Điều
467 Bộ luật dân sự Việt Nam năm 2005) quy
định: “Tặng cho bất động sản phải được lập
thành văn bản có công chứng, chứng thực
hoặc phải đăng ký, nếu theo quy định của
pháp luật bất động sản phải đăng ký quyền sở
hữu. Hợp đồng tặng cho bất động sản có hiệu
lực kể từ thời điểm đăng ký; nếu bất động sản
không phải đăng ký quyền sở hữu thì hợp
đồng tặng cho có hiệu lực kể từ thời điểm
chuyển giao tài sản”.
thỏa thuận. Các điều khoản đó xác định những quyền
và nghĩa vụ dân sự cụ thể của các bên trong hợp đồng.
Đây cũng chính là điều khoản cần phải có trong một
hợp đồng. Ví dụ: Điều 402 Bộ luật dân sự 2005 quy định
về nội dung của hợp đồng dân sự như sau: “Tuỳ theo
từng loại hợp đồng, các bên có thể thoả thuận về những
nội dung sau đây:
• 1. Đối tượng của hợp đồng là tài sản phải giao,
công việc phải làm hoặc không được làm
• 2. Số lượng, chất lượng;
• 3. Giá, phương thức thanh toán;
• 4. ời hạn, địa điểm, phương thức thực hiện hợp
đồng;
• 5. yền, nghĩa vụ của các bên;
• 6. Trách nhiệm do vi phạm hợp đồng;
• 7. Phạt vi phạm hợp đồng;
• 8. Các nội dung khác”.
Trong tất cả các điều khoản nói trên, có những điều
khoản mà trong hợp đồng này các bên không cần phải
thỏa thuận nhưng trong một hợp đồng khác các bên
buộc phải thỏa thuận thì hợp đồng mới được coi là giao
kết. Mặt khác, ngoài những nội dung cụ thể này các bên
còn có thể thỏa thuận xác định với nhau thêm một số
nội dung khác. Vì vậy có thể phân chia các điều khoản
trong nội dung của hợp đồng thành ba loại sau đây:
Những điều khoản cơ bản: Là những điều khoản xác
định nội dung chủ yếu của hợp đồng, là những điều
• Hình thức khác: ngoài những hình thức nói trên,
khoản không thể thiếu được đối với từng loại hợp đồng.
hợp đồng có thể thực hiện bằng các hình thức khác
Nếu không thể thỏa thuận được về những điều khoản
như bằng các hành vi (ra hiệu, ra giấu bằng cử chỉ
đó thì xem như hợp đồng không thể giao kết được. Ví
cơ thể…) miễn là những hành vi đó phải chứa đựng
dụ: điều khoản về đối tượng của hợp đồng, giá cả, địa
thông tin cho bên kia hiểu và thoả thuận giao kết
điểm, cách thức thanh toán hay thực hiện nghĩa vụ…
trên thực tế.
Ngoài ra có những điều khoản vốn dĩ không phải là
điều khoản cơ bản nhưng các bên thấy cần phải thỏa
Cần lưu ý là đối với những hợp đồng dân sự mà pháp
thuận được những điều khoản đó mới giao kết hợp
luật bắt buộc phải giao kết theo một hình thức nhất
đồng thì những điều khoản này cũng là những điều
định (thông thường là hình thức văn bản có Công
khoản cơ bản của hợp đồng sẽ giao kết.
chứng, chứng thực) thì các bên phải tuân theo những
hình thức đó, ngoài ra thì các bên có thể tự do lựa chọn Những điều khoản thông thường (phổ thông): Là
một trong các hình thức nói trên để giao kết, tuy nhiên những điều khoản được pháp luật quy định trước. Nếu
đối với những hợp đồng mà pháp luật không yêu cầu khi giao kết hợp đồng, các bên không thỏa thuận trước
phải lập theo hình thức văn bản có công chứng nhưng những điều khoản này thì vẫn coi như hai bên đã mặc
để quyền lợi của mình được bảo đảm thì các bên vẫn có nhiên thỏa thuận và được thực hiện như pháp luật đã
quy định. Ví dụ: địa điểm giao tài sản là động sản trong
thể chọn hình thức này để giao kết hợp đồng.
hợp đồng mua bán tài sản là tại nơi cư trú của người
mua nếu trong hợp đồng các bên không thỏa thuận về
địa điểm giao tài sản nếu như trong hợp đồng có thỏa
3.5 Nội dung cơ bản
thuận thì thực hiện theo thỏa thuận).
Nội dung cơ bản của hợp đồng dân sự là tổng hợp Những điều khoản tùy nghi: Là những điều khoản mà
những điều khoản mà các chủ thể tham gia hợp đồng đã các bên tham gia giao kết hợp đồng tự ý lựa chọn và
3.6. PHÂN LOẠI
thỏa thuận với nhau để xác định quyền và nghĩa vụ
dân sự của các bên.
Có một nội dung hay gây nhầm lẫn là việc phân biệt
giữa điều của hợp đồng và điều khoản của hợp đồng.
Điều khoản của hợp đồng khác với từng điều của hợp
đồng vì điều khoản của hợp đồng là những nội dung
các bên đã cam kết thỏa thuận, còn từng điều của hợp
đồng là hình thức thể hiện những điều khoản đó. Vì
vậy, có thể trong một điều của hợp đồng có thể chứa
đựng nhiều điều khoản nhưng cũng có trường hợp một
điều khoản được ghi nhận trong nhiều điều tùy vào sự
thỏa thuận của các bên nhưng nhìn chung, Trong hợp
đồng thì mỗi điều khoản thường được thể hiện bằng
một điều.
Các loại điều khoản trong hợp đồng có thể chuyển hóa
lẫn nhau tùy từng trường hợp và một điều khoản trong
hợp đồng có thể là điều khoản cơ bản, có thể là điều
khoản thông thường nhưng cũng có thể là điều khoản
tùy nghi. Ví dụ: điều khoản về địa điểm giao hàng sẽ là
điều khoản cơ bản của hợp đồng nếu khi giao kết các
bên có thỏa thuận cụ thể về nơi giao hàng nhưng nó sẽ
là điều khoản thông thường nếu các bên không có thỏa
thuận (vì điều khoản đó sẽ mặc nhiên được thừa nhận
và thực hiện theo quy định của pháp luật), mặt khác
địa điểm giao hàng sẽ là điều khoản tùy nghi nếu các
bên có thỏa thuận cho phép bên có nghĩa vụ được lựa
chọn một trong nhiều nơi để thực hiện nghĩa vụ giao
hàng.
7
• 2. Hợp đồng đơn vụ là hợp đồng mà chỉ một bên
có nghĩa vụ.
• 3. Hợp đồng chính là hợp đồng mà hiệu lực không
phụ thuộc vào hợp đồng phụ;
• 4. Hợp đồng phụ là hợp đồng mà hiệu lực phụ
thuộc vào hợp đồng chính;
• 5. Hợp đồng vì lợi ích của người thứ ba là hợp đồng
mà các bên giao kết hợp đồng đều phải thực hiện
nghĩa vụ và người thứ ba được hưởng lợi ích từ
việc thực hiện nghĩa vụ đó;
• 6. Hợp đồng có điều kiện là hợp đồng mà việc thực
hiện phụ thuộc vào việc phát sinh, thay đổi hoặc
chấm dứt một sự kiện nhất định.
Ngoài ra còn có thể có Hợp đồng dân sự theo mẫu (Điều
407): Là hợp đồng gồm những điều khoản do một bên
đưa ra theo mẫu để bên kia trả lời trong một thời gian
hợp lý; nếu bên được đề nghị trả lời chấp nhận thì coi
như chấp nhận toàn bộ nội dung hợp đồng theo mẫu
mà bên đề nghị đã đưa ra.
Bộ luật dân sự Việt Nam cũng quy định các loại hợp
đồng dân sự thông dụng sau đây: hợp đồng mua bán
tài sản (phổ biến là hợp đồng mua bán nhà), hợp đồng
trao đổi tài sản, hợp đồng tặng cho tài sản, hợp đồng
vay tài sản, hợp đồng thuê tài sản, hợp đồng mượn tài
Ngoài ra trong hợp đồng dân sự còn có thể có phụ lục sản, hợp đồng dịch vụ, hợp đồng vận chuyển, hợp đồng
của hợp đồng. Điều 408 của Bộ Luật dân sự của Việt gia công, hợp đồng gửi giữ tài sản, hợp đồng bảo hiểm,
Nam quy định về phụ lục hợp đồng như sau:
hợp đồng uỷ quyền, hứa thưởng và thi có giải.
• 1. Kèm theo hợp đồng có thể có phụ lục để quy
định chi tiết một số điều khoản của hợp đồng. Phụ
lục hợp đồng có hiệu lực như hợp đồng. Nội dung
của phụ lục hợp đồng không được trái với nội dung
của hợp đồng.
• 2. Trong trường hợp phụ lục hợp đồng có điều
khoản trái với nội dung của điều khoản trong hợp
đồng thì điều khoản này không có hiệu lực, trừ
trường hợp có thỏa thuận khác. Trong trường hợp
các bên chấp nhận phụ lục hợp đồng có điều khoản
trái với điều khoản trong hợp đồng thì coi như
điều khoản đó trong hợp đồng đã được sửa đổi.
3.6 Phân loại
Có nhiều cách thức để phân loại một hợp đồng dân sự
tùy theo các tiêu chí khác nhau. Pháp luật Việt Nam
hiện hành đã phân chia các loại hợp đồng dân sự chủ
yếu theo Điều 406 Bộ luật dân sự 2005 như sau:
• 1. Hợp đồng song vụ là hợp đồng mà mỗi bên đều
có nghĩa vụ đối với nhau.
Dưới góc độ khoa học pháp lý và trên thực tế hợp đồng
dân sự rất đa dạng và phong phú và có nhiều cách phân
loại khác nhau theo từng tiêu chí nhất định:
• Nếu căn cứ vào hình thức của hợp đồng thì hợp
đồng dân sự có thể được phân thành hợp đồng
miệng, hợp đồng văn bản, hợp đồng có công
chứng, hợp đồng mẫu…
• Nếu căn cứ vào mối liên hệ về quyền và nghĩa vụ
của các bên trong hợp đồng ta có thể phân thành
hợp đồng song vụ và hợp đồng đơn vụ.
• Hợp đồng đơn vụ: là hợp đồng mà trong
đó chỉ có một bên có nghĩa vụ, bên kia chỉ
hưởng quyền mà không thực hiện nghĩa vụ
gì. Ví dụ: hợp đồng tặng cho tài sản – bên
được tặng có quyền nhận hoặc không nhận
tài sản nhưng không phải thực hiện nghĩa vụ
nào).
• Hợp đồng song vụ: là hợp đồng mà trong
đó các bên đều có nghĩa vụ với nhau, các
bên đều được hưởng quyền và phải thực hiện
nghĩa vụ. yền dân sự của bên này đối ứng
với nghĩa vụ của bên kia.
8
CHƯƠNG 3. CHẾ ĐỊNH HỢP ĐỒNG (LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM)
• Nếu căn cứ vào sự phụ thuộc lẫn nhau về hiệu lực
của hợp đồng thì ta có thể chia hợp đồng dân sự
thành hai loại là hợp đồng chính và hợp đồng phụ.
• Hợp đồng chính: là hợp đồng mà hiệu lực
không phụ thuộc vào hiệu lực của các hợp
đồng khác và khi hợp đồng chính đã tuân
thủ đầy đủ các điều kiện mà pháp luật quy
định thì đương nhiên phát sinh hiệu lực và có
hiệu lực bắt buộc đối với các bên kể từ thời
điểm giao kết.
• Hợp đồng phụ: là hợp đồng có hiệu lực phụ
thuộc vào hợp đồng chính. Để một hợp đồng
phụ có hiệu lực thì phải tuân thủ các điều
kiện sau đây: Trước hết, hợp đồng phụ phải
tuân thủ đầy đủ các điều kiện có hiệu lực của
một hợp đồng như điều kiện về chủ thể; nội
dung; hình thức… ứ hai, hợp đồng chính
của hợp đồng phụ đó phải có hiệu lực. Sau
khi tuân thủ các điều kiện có hiệu lực nói
trên thì hợp đồng phụ còn phải tùy thuộc vào
hiệu lực của hợp đồng chính. Ví dụ: đối với
hợp đồng cầm cố, thế chấp tài sản thì hợp
đồng phụ chỉ có hiệu lực khi hợp đồng cho
vay tài sản tức là hợp đồng chính có hiệu lực.
đồng mua bán tài sản. Trong trường hợp này,
dù rằng các bên chưa trực tiếp thực hiện các
nghĩa vụ đã cam kết nhưng về mặt pháp lý
đã phát sinh quyền yêu cầu của bên này đối
với bên kia trong việc thực hiện hợp đồng,
nói theo cách khác hợp đồng ưng thuận là
những hợp đồng mà thời điểm có hiệu lực
của nó được xác định tại thời điểm giao kết.
• Hợp đồng thực tế là những hợp đồng mà sau
khi các bên thỏa thuận xong nhưng hiệu lực
của nó chỉ phát sinh khi các bên chuyển giao
cho nhau đối tượng của hợp đồng. Ví dụ: hợp
đồng cho mượn tài sản. Đối với loại hợp đồng
này hiệu lực của nó phụ thuộc vào thời điểm
thực tế mà hai bên thực hiện nghĩa vụ với
nhau. Trở lại hợp đồng cho mượn tài sản, ta
thấy mặc dù hai bên đã thỏa thuận bên A sẽ
cho bên B mượn tài sản và hợp đồng đã thành
lập nhưng thực chất quyền và nghĩa vụ của
hai bên chỉ phát sinh khi bên A đã chuyển
giao trên thực tế tài sản cho mượn cho bên
B.
3.7 Thời điểm có hiệu lực
• Nếu căn cứ vào tính chất “có đi, có lại” của các
bên trong hợp đồng ta có thể phân hợp đồng dân
sự thành hai loại là hợp đồng có đền bù và hơp
đồng không có đền bù.
Về nguyên tắc hợp đồng có hiệu lực từ thời điểm giao
kết. Tuy nhiên thời điểm có hiệu lực của hợp đồng dân
sự còn được xác định theo sự thỏa thuận hoặc theo sự
quy định của pháp luật. Vì vậy hợp đồng dân sự được
• Hợp đồng có đền bù: là hợp đồng mà trong coi là có hiệu lực vào một trong các thời điểm sau đây:
đó mỗi bên sau khi thực hiện cho bên kia
một lợi ích sẽ nhận được từ bên bên kia một
• Hợp đồng bằng miệng hoặc bằng các hành vi cụ
lợi ích tương ứng. Lợi ích tương ứng ở đây
thể có hiệu lực tại thời điểm các bên đã trực tiếp
không đồng nghĩa với lợi ích ngang bằng vì
thỏa thuận với nhau về những nội dung chủ yếu
các lợi ích các bên dành cho nhau không phải
của hợp đồng.
lúc nào cũng cùng một tính chất hay chủng
loại. Ví dụ: hợp đồng thuê biểu diễn ca nhạc• Hợp đồng bằng văn bản thường, có hiệu lực tại
trong đó một bên sẽ nhận được một lợi ích
thời điểm bên sau cùng ký vào văn bản hợp đồng.
vật chất là tiền thù lao biểu diễn, catxê… và
• Hợp đồng bằng văn bản có chứng nhận, chứng
một bên sẽ đạt được lợi ích về mặt tinh thần
thực, đăng ký hoặc xin phép có hiệu lực tại thời
– đáp ứng nhu cầu giải trí, thưởng thức âm
điểm hợp đồng đó được công chứng, chứng thực,
nhạc.
đăng ký hoặc cho phép.
• Hợp đồng không có đền bù: là những hợp
đồng trong đó một bên nhận được một lợi
• Ngoài ra hợp đồng còn có thể có hiệu lực sau thời
ích nhưng không phải giao lại cho bên kia
điểm nói trên nếu các bên đã tự thỏa thuận với
một lợi ích nào (ví dụ: hợp đồng tặng cho tài
nhau hoặc trong trường hợp pháp luật đã quy định
sản).
cụ thể (ví dụ: Điều 466 Bộ luật dân sự 2005 về hợp
đồng tặng cho động sản: “Hợp đồng tặng cho động
• Nếu căn cứ vào thời điểm phát sinh hiệu lực của
sản có hiệu lực khi bên được tặng cho nhận tài sản;
hợp đồng ta có thể phân hợp đồng thành hai loại
đối với động sản mà pháp luật có quy định đăng
là hợp đồng ưng thuận và hợp đồng thực tế.
ký quyền sở hữu thì hợp đồng tặng cho có hiệu lực
kể từ thời điểm đăng ký").
• Hợp đồng ưng thuận: là những hợp đồng
theo quy định của pháp luật, quyền và nghĩa
vụ của các bên sẽ phát sinh ngay sau khi các
bên đã thỏa thuận xong với nhau về những
nội dung chủ yếu của hợp đồng. Ví dụ: hợp
Việc xác định thời điểm có hiệu lực của hợp đồng có ý
nghĩa rất quan trọng, xác định được thời điểm có hiệu
lực của hợp đồng là xác định được thời điểm phát sinh
3.8. GIAO KẾT HỢP ĐỒNG
quyền và nghĩa vụ của các bên với nhau, và đặc biệt là
khi giải quyết các tranh chấp về tài sản trong hợp đồng
mà quy ra thành tiền thì xác định giá trị của tài sản
đó theo thời giá thị trường tại thời điểm hợp đồng có
hiệu lực. Đồng thời hiệu lực của hợp đồng cũng là một
trong những căn cứ để xem xét về tính hợp lệ và thời
hiệu khởi kiện trong vụ án dân sự (ví dụ: khi hợp đồng
được giao kết nhưng chưa có hiệu lực thì các tranh chấp
nếu có sẽ không được Tòa án thụ lý giải quyết tại thời
điểm đó).
Để một hợp đồng có hiệu lực thì bản thân hợp đồng
đó phải tuân thủ các điều kiện có hiệu lực của một hợp
đồng dân sự, các điều kiện đó tùy theo tính chất, đặc
điểm của các hợp đồng mà sẽ có sự khác nhau. Tuy
nhiên, tựu trung lại thì có ba điều kiện cơ bản để một
hợp đồng khi đáp ứng các điều kiện đó sẽ có hiệu lực
theo luật định là điều kiện về mặt chủ thể; điều kiện về
mặt nội dung và điều kiện về mặt hình thức.
3.8 Giao kết hợp đồng
9
3.8.3 Đề nghị giao kết
Đề nghị giao kết hợp đồng: là việc thể hiện rõ ý định
giao kết hợp đồng và chịu sự ràng buộc về đề nghị này
của bên đề nghị đối với bên đã được xác định cụ thể.
ực chất, đề nghị giao kết hợp đồng là việc một bên
biểu lộ ý chí của mình trước người khác bằng cách bày
tỏ cho phía bên kia biết ý muốn tham gia giao kết với
người đó một hợp đồng dân sự. Về mặt hình thức, việc
đề nghị giao kết hợp đồng được thực hiện bằng nhiều
cách thức khác nhau như:
1. Người đề nghị có thể gặp trực tiếp (đối mặt) với
người được đề nghị trao đổi thỏa thuận hoặc có
thể thông qua các đường liên lạc khác như đện
thoại, liên lạc ở trên mạng Internet….Trong những
trường hợp này thời hạn trả lời là một khoảng thời
gian do hai bên thỏa thuận ấn định.
2. Đề nghị giao kết hợp đồng dân sự còn có thể được
thực hiện bằng việc chuyển, gởi công văn, giấy tờ
qua đường bưu điện….Trong trường hợp này thời
hạn trả lời là một khoảng thời gian do bên đề nghị
ấn định.
Giao kết hợp đồng dân sự là việc các bên bày tỏ ý chí
với nhau theo những nguyên tắc và trình tự nhất định
để qua đó xác lập với nhau các quyền và nghĩa vụ dân Trong trường hợp đề nghị giao kết hợp đồng có nêu rõ
thời hạn trả lời, nếu bên đề nghị lại giao kết hợp đồng
sự.
với người thứ ba trong thời hạn chờ bên được đề nghị
trả lời thì phải bồi thường thiệt hại cho bên được đề
3.8.1 Nguyên tắc giao kết
nghị mà không được giao kết hợp đồng nếu có thiệt
hại phát sinh.
Nguyên tắc giao kết hợp đồng dân sự được quy định tại
ời điểm đề nghị giao kết hợp đồng có hiệu lực (Điều
Điều 389 Bộ luật dân sự Việt Nam năm 2005 gồm:
391 Bộ luật dân sự 2005 được xác định như sau: Do bên
đề nghị ấn định hoặc nếu bên đề nghị không ấn định
1. Tự do giao kết hợp đồng nhưng không
thì đề nghị giao kết hợp đồng có hiệu lực kể từ khi bên
được trái pháp luật, đạo đức xã hội;
được đề nghị nhận được đề nghị đó. Các trường hợp
2. Tự nguyện, bình đẳng, thiện chí, hợp tác,
sau đây được coi là đã nhận được đề nghị giao kết hợp
trung thực và ngay thẳng.
đồng:
Như vậy, hợp đồng dân sự là sự thỏa thuận thống nhất
ý chí của các chủ thể tham gia dựa trên nguyên tắc tự
do giao kết và tự nguyện, bình đẳng khi giao kết vì vậy
tất cả các hợp đồng được giao kết do bị nhầm lẫn, bị
lừa dối, đe dọa là những hợp đồng không đáp ứng được
nguyên tắc tự nguyện, tự do khi giao kết hay là những
hợp đồng có nội dung trái pháp luật, đạo đức xã hội đều
bị coi là vô hiệu.
3.8.2
Trình tự giao kết
Trình tự giao kết hợp đồng: là một quá trình trong đó
các bên bày tỏ ý chí với nhau bằng cách trao đổi các
ý kiến trong việc cùng nhau đi đến những thỏa thuận
làm phát sinh quyền và nghĩa vụ. Về thực chất, đó là
quá trình mà hai bên “mặc cả" với nhau về những điều
khoản trong nội dung của hợp đồng. á trình này diễn
ra qua hai giai đoạn được pháp luật dân sự quy định như
sau:
1. Đề nghị được chuyển đến nơi cư trú, nếu bên được
đề nghị là cá nhân; được chuyển đến trụ sở, nếu
bên được đề nghị là pháp nhân;
2. Đề nghị được đưa vào hệ thống thông tin chính
thức của bên được đề nghị;
3. Khi bên được đề nghị biết được đề nghị giao kết
hợp đồng thông qua các phương thức khác.
ay đổi, rút lại đề nghị giao kết hợp đồng (Điều 392
Bộ luật dân sự 2005): Lời đề nghị mặc dù chưa phải là
một hợp đồng nhưng ít nhiều đã có tính chất ràng buộc
đối với người đề nghị. Tuy nhiên, bên đề nghị giao kết
hợp đồng có thể thay đổi, rút lại đề nghị giao kết hợp
đồng trong các trường hợp sau đây:
1. Nếu bên được đề nghị nhận được thông báo về việc
thay đổi hoặc rút lại đề nghị trước hoặc cùng với
thời điểm nhận được đề nghị.
10
CHƯƠNG 3. CHẾ ĐỊNH HỢP ĐỒNG (LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM)
2. Điều kiện thay đổi hoặc rút lại đề nghị phát sinh
trong trường hợp bên đề nghị có nêu rõ về việc
được thay đổi hoặc rút lại đề nghị khi điều kiện
đó phát sinh.
Khi bên đề nghị thay đổi nội dung của đề nghị thì đề
nghị đó được coi là đề nghị mới.
Huỷ bỏ đề nghị giao kết hợp đồng (Điều 393 Bộ luật
dân sự 2005): Trong trường hợp bên đề nghị giao kết
hợp đồng thực hiện quyền huỷ bỏ đề nghị do đã nêu
rõ quyền này trong đề nghị thì phải thông báo cho bên
được đề nghị và thông báo này chỉ có hiệu lực khi bên
được đề nghị nhận được thông báo trước khi bên được
đề nghị trả lời chấp nhận đề nghị giao kết hợp đồng.
Chấm dứt đề nghị giao kết hợp đồng (Điều 394 Bộ luật
dân sự 2005): Đề nghị giao kết hợp đồng chấm dứt trong
các trường hợp:
2. Khi các bên trực tiếp giao tiếp với nhau, kể cả
trong trường hợp qua điện thoại hoặc qua các
phương tiện khác thì bên được đề nghị phải trả
lời ngay có chấp nhận hoặc không chấp nhận, trừ
trường hợp có thoả thuận về thời hạn trả lời. Nếu
việc trả lời được chuyển qua đường bưu điện, thì
ngày gửi đi theo dấu bưu điện được coi là thời điểm
trả lời, căn cứ vào thời điểm đó để bên đề nghị xác
định việc trả lời đề nghị có chậm hay không so với
thời hạn đã ấn định.
2. Hết thời hạn trả lời chấp nhận, chậm trả lời chấp
nhận;
Trường hợp bên đề nghị giao kết hợp đồng chết: Trong
trường hợp bên đề nghị giao kết hợp đồng chết (hoặc
mất năng lực hành vi dân sự) sau khi bên được đề nghị
giao kết hợp đồng trả lời chấp nhận giao kết hợp đồng
thì đề nghị giao kết hợp đồng vẫn có giá trị. Rút lại
thông báo chấp nhận giao kết hợp đồng (Điều 400 Bộ
luật dân sự 2005): Bên được đề nghị giao kết hợp đồng
có thể rút lại thông báo chấp nhận giao kết hợp đồng,
nếu thông báo này đến trước hoặc cùng với thời điểm
bên đề nghị nhận được trả lời chấp nhận giao kết hợp
đồng.
3. Khi thông báo về việc thay đổi hoặc rút lại đề nghị
có hiệu lực;
3.8.5 Thực hiện giao kết
1. Bên nhận được đề nghị trả lời không chấp nhận;
4. Khi thông báo về việc huỷ bỏ đề nghị có hiệu lực;
5. eo thoả thuận của bên đề nghị và bên nhận được
đề nghị trong thời hạn chờ bên được đề nghị trả
lời.
Sửa đổi đề nghị do bên được đề nghị đề xuất (Điều 395
Bộ luật dân sự 2005):Khi bên được đề nghị đã chấp nhận
giao kết hợp đồng, nhưng có nêu điều kiện hoặc sửa đổi
đề nghị thì coi như người này đã đưa ra đề nghị mới.
3.8.4
Chấp nhận đề nghị
Địa điểm giao kết hợp đồng dân sự: Địa điểm giao kết
hợp đồng dân sự do các bên thoả thuận; nếu không có
thoả thuận thì địa điểm giao kết hợp đồng dân sự là nơi
cư trú của cá nhân hoặc trụ sở của pháp nhân đã đưa
ra đề nghị giao kết hợp đồng. ời điểm giao kết hợp
đồng dân sự: Hợp đồng dân sự được giao kết vào thời
điểm bên đề nghị nhận được trả lời chấp nhận giao kết.
Hợp đồng dân sự cũng xem như được giao kết khi hết
thời hạn trả lời mà bên nhận được đề nghị vẫn im lặng,
nếu có thoả thuận im lặng là sự trả lời chấp nhận giao
kết. ời điểm giao kết hợp đồng bằng lời nói là thời
điểm các bên đã thỏa thuận về nội dung của hợp đồng.
ời điểm giao kết hợp đồng bằng văn bản là thời điểm
bên sau cùng ký vào văn bản.
Chấp nhận đề nghị giao kết hợp đồng là sự trả lời của
bên được đề nghị đối với bên đề nghị về việc chấp nhận
toàn bộ nội dung của đề nghị. Chấp nhận giao kết hợp Giải thích hợp đồng:
đồng thực chất là việc bên được đề nghị nhận lời đề
nghị và đồng ý tiến hành việc giao kết hợp đồng với
1. Nếu hợp đồng có điều khoản không rõ ràng thì
bên đã đề nghị. ời hạn trả lời chấp nhận giao kết hợp
không chỉ dựa vào ngôn từ của hợp đồng mà còn
đồng được hiểu như sau: (Điều 397 Bộ luật dân sự 2005):
phải căn cứ vào ý chí chung của các bên để giải
thích điều khoản đó.
1. Khi bên đề nghị có ấn định thời hạn trả lời thì việc
2. Nếu một điều khoản của hợp đồng có thể được
trả lời chấp nhận chỉ có hiệu lực khi được thực
hiểu theo nhiều nghĩa thì phải chọn nghĩa nào làm
hiện trong thời hạn đó; nếu bên đề nghị giao kết
cho điều khoản đó khi thực hiện có lợi nhất cho
hợp đồng nhận được trả lời khi đã hết thời hạn
các bên.
trả lời thì chấp nhận này được coi là đề nghị mới
của bên chậm trả lời. Trong trường hợp thông báo
3. Nếu hợp đồng có ngôn từ có thể hiểu theo nhiều
chấp nhận giao kết hợp đồng đến chậm vì lý do
nghĩa khác nhau thì phải giải thích theo nghĩa phù
khách quan mà bên đề nghị biết hoặc phải biết về
hợp nhất với tính chất của hợp đồng.
lý do khách quan này thì thông báo chấp nhận
4. Nếu hợp đồng có điều khoản hoặc ngôn từ khó
giao kết hợp đồng vẫn có hiệu lực, trừ trường hợp
hiểu thì phải được giải thích theo tập quán tại địa
bên đề nghị trả lời ngay không đồng ý với chấp
điểm giao kết hợp đồng.
nhận đó của bên được đề nghị.
3.10. THAM KHẢO
5. Nếu hợp đồng thiếu một số điều khoản thì có thể
bổ sung theo tập quán đối với loại hợp đồng đó tại
địa điểm giao kết hợp đồng.
6. Nếu các điều khoản trong hợp đồng phải được giải
thích trong mối liên hệ với nhau, sao cho ý nghĩa
của các điều khoản đó phù hợp với toàn bộ nội
dung hợp đồng.
7. Nếu trong trường hợp có sự mâu thuẫn giữa ý chí
chung của các bên với ngôn từ sử dụng trong hợp
đồng thì ý chí chung của các bên được dùng để
giải thích hợp đồng.
8. Nếu trong trường hợp bên mạnh thế đưa vào hợp
đồng nội dung bất lợi cho bên yếu thế thì khi giải
thích hợp đồng phải theo hướng có lợi cho bên yếu
thế.
3.9 Thực hiện hợp đồng
11
nghĩa vụ của mình do lỗi của bên kia thì có quyền
yêu cầu bên kia vẫn phải thực hiện nghĩa vụ đối
với mình hoặc huỷ bỏ hợp đồng và yêu cầu bồi
thường thiệt hại.
3.9.2 Sửa đổi hợp đồng
Sửa đổi hợp đồng dân sự là việc các bên đã tham gia
giao kết hợp đồng bằng ý chí tự nguyện của mình thỏa
thuận với nhau để phủ nhận (làm thay đổi) một số điều
khoản trong nội dung của hợp đồng đã giao kết. Sau khi
hợp đồng đã được sửa đổi, các bên thực hiện hợp đồng
theo những phần không bị sửa đổi trong nội dung của
hợp đồng trước đó cùng với những nội dung mới được
sửa đổi đồng thời cùng nhau giải quyết những hậu quả
khác của việc sửa đổi hợp đồng. Điều 423 Bộ luật dân
sự 2005 quy định về việc sửa đổi hợp đồng dân sự như
sau:
1. Các bên có thể thoả thuận sửa đổi hợp đồng
và giải quyết hậu quả của việc sửa đổi, trừ
trường hợp pháp luật có quy định khác.
ực hiện hợp đồng dân sự là việc các bên tiến hành
các hành vi mà mỗi bên tham gia hợp đồng phải thực
2. Trong trường hợp hợp đồng được lập thành
hiện nhằm đáp ứng những quyền dân sự tương ứng của
văn bản, được công chứng, chứng thực, đăng
bên kia. Nguyên tắc thực hiện hợp đồng dân sự, các bên
ký hoặc cho phép thì việc sửa đổi hợp đồng
phải tuân theo các nguyên tắc như thực hiện đúng hợp
cũng phải tuân theo hình thức đó.
đồng, đúng đối tượng, chất lượng, số lượng, chủng loại,
thời hạn, phương thức và các thoả thuận khác. ực
hiện một cách trung thực, theo tinh thần hợp tác và có 3.9.3 Chấm dứt hợp đồng
lợi nhất cho các bên, bảo đảm tin cậy lẫn nhau. Không
được xâm phạm đến công cộng, lợi ích hợp pháp của Hợp đồng chấm dứt khi các bên đã hoàn thành hợp
đồng. Khi các bên tham gia hợp đồng đã thực hiện toàn
người khác.
bộ nội dung của nghĩa vụ phần mình và do vậy mỗi
bên đều đã đáp ứng được quyền dân sự của mình (mục
đích khi giao kết hợp đồng dân sự đã đạt được) thì hợp
3.9.1 Nội dung thực hiện
đồng coi như đã hoàn thành. Chấm dứt theo thoả thuận
Khi thực hiện hợp đồng dân sự ngoài việc tuân thủ các của các bên. Trong những trường hợp bên có nghĩa vụ
quy tắc đã được quy định thì việc thực hiện hợp đồng không có khả năng thực hiện hợp đồng hoặc nếu hợp
còn phải tuân thủ theo những quy tắc nhất định đối với đồng được thực hiện sẽ gây ra tổn thất lớn về vật chất
của một hoặc hai bên thì các bên có thể thỏa thuận
từng loại hợp đồng cụ thể như sau:
chấm dứt hợp đồng. Hợp đồng đã giao kết được coi là
chấm dứt tại thời điểm các bên đạt được sự thỏa thuận
• Đối với hợp đồng đơn vụ, bên có nghĩa vụ phải
nói trên. Và chủ thể giao kết hợp đồng không tồn tại tại
thực hiện nghĩa vụ đúng như đã thoả thuận; chỉ
thời điểm đó. Trường hợp này hợp đồng không có một
được thực hiện trước hoặc sau thời hạn nếu được
bên hoặc nhiều bên để thực hiện. Ví dụ: Người giao kết
bên có quyền đồng ý.
hợp đồng chết, tổ chức giải tán, chấm dứt hoạt động…
• Đối với hợp đồng song vụ: Trong hợp đồng song
vụ, khi các bên đã thoả thuận thời hạn thực hiện
nghĩa vụ thì mỗi bên phải thực hiện nghĩa vụ của 3.10 Tham khảo
mình khi đến hạn; không được hoãn thực hiện
• Bộ Luật dân sự Việt Nam năm 2005
với lý do bên kia chưa thực hiện nghĩa vụ đối với
mình, Trong trường hợp các bên không thoả thuận
• Giáo trình Luật dân sự Việt Nam, Trường Đại học
bên nào thực hiện nghĩa vụ trước thì các bên phải
Luật Hà Nội, Nhà xuất bản Công an nhân dân, năm
đồng thời thực hiện nghĩa vụ đối với nhau; nếu
2003
nghĩa vụ không thể thực hiện đồng thời thì nghĩa
• Giáo trình lý luận Nhà nước và Pháp luật, Trường
vụ nào khi thực hiện mất nhiều thời gian hơn thì
Đại học Luật Hà Nội, Nhà xuất bản Công an nhân
nghĩa vụ đó phải được thực hiện trước. Trong hợp
dân, năm 2008
đồng song vụ, khi một bên không thực hiện được
12
CHƯƠNG 3. CHẾ ĐỊNH HỢP ĐỒNG (LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM)
• Luật hợp đồng Việt Nam – Bản án và bình luận bản
án, Đổ Văn Đại, Nhà xuất bản chính trị ốc gia,
năm 2009
3.11 Chú thích
[1] Giáo trình lý luận Nhà nước và Pháp luật, Trường Đại
học Luật Hà Nội, Nhà xuất bản Công an nhân dân, năm
2008, trang 179
[2] Giáo trình lý luận Nhà nước và Pháp luật, Trường Đại
học Luật Hà Nội, Nhà xuất bản Công an nhân dân, năm
2008, trang 411
[3] Giáo trình Luật dân sự Việt Nam, Trường Đại học Luật
Hà Nội, Nhà xuất bản Công an nhân dân, năm 2003,
trang 331
[4] không giống với những quy định chặt chẽ của pháp luật
về hình thức của hợp đồng kinh tế - phải theo những
khuôn mẩu nhất định
Chương 4
Chế định trách nhiệm dân sự (Luật Hồng
Đức)
Chế định trá nhiệm dân sự trong Luật Hồng Đức sinh trách nhiệm; Nguyên tắc bồi thường; Phương thức
là tổng thể các quy định của Luật Hồng Đức (Hay còn bồi thường thiệt hại; Các trường hợp giảm nhẹ và miễn
được gọi là ốc Triều Hình Luật) quy định các vấn đề trách nhiệm.
liên quan đến trá nhiệm dân sự của cá nhân trong
thời đại phong kiến nhà Lê.
4.2 Tổn thất thực tế
4.1 Khái yếu
Trong quy định của pháp luật hiện hành cũng như về
mặt khoa học pháp lý, tổn thất thực tế (bao gồm tổn
thất vật chất và tổn thất về tinh thần) là một trong
những điều kiện làm phát sinh trách nhiệm dân sự.[5]
Luật Hồng Đức là một trong những bộ luật phong kiến Luật Hồng Đức cũng quy định rõ về tổn thất vật chất
tiến bộ nhất và đặc sắc nhất trong lịch sử pháp luật Việt và tổn thất về tinh thần
Nam. Bộ luật đánh dấu thời kỳ hoàng kim nhất, rực rỡ
nhất của chế độ phong kiến Việt Nam dưới triều đại Lê
sơ, đặc biệt là dưới thời vua Lê ánh Tông. Luật Hồng 4.2.1 Tổn thất vật chất
Đức được các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước đánh
[6]
giá rất cao về tư tưởng và trình độ lập pháp, vượt xa so eo các nhà lập pháp thời Lê, tổn thất vật chất ở
với khuôn mẫu tư duy của thời đại phong kiến và để lại đây là sự xâm phạm đến tính mạng con người, tài sản và
những dấu ấn sâu đậm cho đến tận ngày nay,[1] và một theo đó vừa phải chịu chế tài hình sự là hình phạt tương
ứng đồng thời còn phải bồi thường thiệt hại cho người
trong những nội dung đó là trách nhiệm dân sự.
bị xâm hại các giá trị nói trên về thể chất và quyền sở
Chế định trách nhiệm dân sự là nét đặc sắc, độc đáo hữu.
đáng quan tâm trong Luật Hồng Đức. Mặc dù về tính
thường
chất, đây là bộ luật hình sự (ốc triều hình luật), Yếu tố tổn thất này được xem xét trong việc bồi
[7]
thiệt
hại
ngoài
hợp
đồng
và
trong
hợp
đồng.
nhưng Luật Hồng Đức chứa đựng trong đó những yếu
tố khá tiến bộ trong việc điều chỉnh quan hệ dân sự, y định trên được cụ thể hóa tại Điều 435: "Những kẻ
quy định, dự liệu phong phú các trường hợp về tổn thất, thừa cơ lúc có trộm, cướp, cháy, lụt mà lấy trộm của cải
thiệt hại trong thực tế cả về vật chất lẫn tinh thần từ của người ta hay giữa ban ngày mà đoạt lấy tiền tài của
đó xác định trách nhiệm hình sự và dân sự.
người, cũng là lấy của đánh rơi, mà lại đánh lại người
Chế định trách nhiệm dân sự trong Luật Hồng Đức đưa mất của thì cũng đều phải tội như ăn trộm thường, mà
đồ vật của trẻ con, người
tầm vóc của bộ luật lên tầm cao hơn so với tư duy lập giảm một bậc, lột lấy quần áo và
[8]
say
thì
phải
tội
đồ
và phải bồi thường gấp
điên,
người
pháp phong kiến. Sự dự liệu sinh động, đầy tính thực
đôi".
tiễn của nó vẫn còn dư âm mạnh mẽ cho đến ngày nay,
có ý nghĩa lớn trong công tác xây dựng và áp dụng pháp Với nội dung nhân lúc có lụt cháy trộm cướp mà trộm
cướp tài sản hoặc ngang nhiên chiếm đoạt tài sản của
luật dân sự hiện đại.[2]
Trong Luật Hồng Đức không có quy định riêng hoặc người khác gây ra tổn thất cho họ đã khẳng định có
gọi đích danh về chế định này, tuy nhiên qua đối chiếu sự tổn thất vật chất nhưng đây là quy định xen lẫn tổn
với các quy định của pháp luật hiện hành, qua phân thất vật chất với chế tài hình sự và bồi thường dân sự.
tích dưới góc độ khoa học pháp lý, có thể phân chia Các quy định khác cũng thể hiện rõ như Điều 436 quy
những nội dung về trách nhiệm dân sự như sau:[3][4] định về sự dọa nạt người để lấy của, Điều 438 quy định
Tổn thất trên thực tế; Lỗi; Trường hợp đặc biệt phát trường hợp lấy trộm đồ của sứ thần người nước ngoài,
13
14
CHƯƠNG 4. CHẾ ĐỊNH TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ (LUẬT HỒNG ĐỨC)
Điều 444 là chế tài nghiêm khắc nhất trước hành vi người không phải quan chức, theo quy định tại các điều
lấy trộm trâu, ngựa, thuyền bè; Điều 445 lại có dự liệu luật khác thì không phải chịu khoản tiền tạ.
phong phú về việc đánh trộm cá ở ao nhà người khác.[9] Điều 473 quy định khả năng kẻ dưới mắng nhiếc quan
Đây là những tổn thất phát sinh trách nhiệm bồi lại, quan lại mắng nhiếc nhau. y định này đã không
thường thiệt hại ngoài hợp đồng, xuất phát từ các hành những chỉ đưa ra hình phạt mà còn quy định phạt tiền
vi trái pháp luật.
tạ nếu phạm tội lăng mạ quan chức, các trường hợp
khác không phải chịu tiền tạ.
Những tổn thất phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt
hại do vi phạm hợp đồng (trong hợp đồng) cũng được Điều 474 cũng dự liệu trường hợp đánh người thân
Luật Hồng Đức quy định rất rõ ràng và cụ thể:
thuộc trong hoàng tộc cũng quy định trách nhiệm tiền
Điều 579 quy định về bồi thường trong trường hợp các tạ, nếu đánh hoặc lăng mạ người trong hoàng tộc từ
bên đã xác lập một khế ước nhận giữ súc vật và của hàng cháu năm đời của vua trở lên.
cải của nhau mà bên nhận giữ lại tự tiện mang đi tiêu
dùng. "Những người nhận giữ của ai gửi súc vật của cải
mà đem dùng hay tiêu đi thì xử phạt 80 trượng và đền
tiền theo tổn thất, nói dối là chết hay mất thì phải biếm
một tư và đền tiền gấp đôi, nếu mà đánh mất thì bị xử
phạt 40 trượng và đền tiền theo giá trị súc vật bị mất".[10]
Điều 356, Điều 361, Điều 383, Điều 384, Điều 587, Điều
888, Điều 589; Điều 603 quy định về nhiều loại khế uớc
rất quan trọng và thông dụng trong dân chúng như
khế ước mua bán, cho vay, cho thuê và Điều 383 quy
định rằng một người đã cầm ruộng đất cho người khác
chưa đem tiền chuộc trả cho chủ cầm mà lại đem bán
đứt ruộng đất cho người khác thì phải chịu phạt 50 roi
và chịu biếm một tư, truy hồi tiền trả người chủ cầm;
người bán ruộng đất mà lấn ruộng đất của người khác
cho rộng them ruộng của mình thì cũng phải xử tội như
vậy và phải trả gấp đôi chỗ ruộng đất lấn cho người chủ
có ruộng bị lấn.
Điều 588 quy định trường hợp một người mắc nợ quá
hạn không trả thì tùy theo nặng nhẹ mà phải xử tội
trượng, nếu cự tuyệt không chịu trả thì phải xử biếm
hai tư,[11] bồi thường gấp đôi; nhưng nếu người chủ nợ
quá niên hạn mà không đòi nợ thì mất.[12]
Đối với vấn đề này, pháp luật dân sự hiện đại phân định
rất rõ ràng về tổn thất vật chất. Cụ thể Luật dân sự hiện
đại quy định rõ về việc gây thiệt hại giữa các củ thể
trong quan hệ hợp đồng và quan hệ ngoài hợp đồng.[13]
Điều này giúp cho việc áp dụng pháp luật dễ dàng hơn.
Có thể thấy Luật Hồng Đức thể hiện khá chung về thiệt
hại hại vật chất, không phân biệt rõ mối quan hệ giữa
các chủ thể mà chỉ chú trọng đến tổn thất trên thực tế.
Những quy định này phần nào thể hiện đặc điểm pháp
luật phong kiến trong việc bảo vệ quyền lợi cho một bộ
phận có địa vị trong xã hội bấy giờ. Nhưng đây cũng là
một quy định rõ nét về việc bồi thường thiệt hại gây ra
đối với tinh thần (danh dự, nhân phẩm, tình cảm…)
Tổn thất tinh thần cũng được quy định trong Luật dân
sự hiện đại cùng với chế tài bồi thường một khoản tiền
nhất định tượng trưng đối với hành vi xâm hại. Điều
này cho thấy pháp luật hiện hành đã có sự kế thừa nhất
định những quy định của Luật Hồng Đức và điều đó còn
thể hiện những giá trị của bộ luật này.
4.3 Lỗi
Yếu tố lỗi[15] cũng là một yếu tố không thể thiếu trong
việc thành lập trách nhiệm. Pháp luật nhà Lê không chỉ
xem xét đến thiệt hại mà còn quan tâm đến việc hành vi
đó gây ra trong hoàn cảnh như thế nào, nhận thức chủ
quan của đương sự khi thực hiện hành vi gây tổn thất
cho người khác như thế nào. Luật Hồng Đức quy định
về điều này khá chặt chẽ, phần nào cho thấy sự đánh
giá nghiêm khắc của các nhà làm luật ngay cả trong
lĩnh vực dân sự.
Khác với tư duy lập pháp trên, pháp luật dân sự hiện đại
chỉ chú trọng đến yếu tố thiệt hại mà không quan tâm
đến thái độ tâm lý của người gây thiệt hại. Xuất phát
từ việc không tách bạch rõ ranh giới giữa ngành luật
hình sự và ngành luật dân sự nên các nhà làm luật thời
Lê đương thời quan tâm đến yếu tố lỗi ngay cả trong
quan hệ bồi thường thiệt hại dân sự.
Điều đó là có thể hiểu được bởi trong xã hội phong kiến
thì thiết lập sự phục tùng cả về tư tưởng lẫn hành vi
4.2.2 Tổn thất tinh thần
là rất quan trọng. Luật Hồng Đức xem xét đến hành vi
của người gây thiệt hại với những dự liệu hết sức phong
Đây là loại thiệt hại vô hình mà trong một số trường phú, hết sức sâu sắc đáng quan tâm.
hợp gắn liền với quan niệm lập pháp. Vào thời Lê,
danh giá, danh dự, nhân phẩm hoặc xứng đáng được
bồi thường của cả hai bên hoặc chỉ một trong hai bên. 4.3.1 Lỗi cố ý
y định cụ thể tại Điều 472, Điều 473, và Điều 474.
Điều 472 quy định về trường hợp kẻ dưới đánh quan lại,
quan lại đánh lẫn nhau thì khi một người đánh quan
chức bị thương, ngoài việc phải chịu hình phạt, đền bù
thương tổn còn phải đền tiền tạ.[14] Trái lại, nếu đánh
Luật Hồng Đức đánh giá nghiêm trọng lỗi cố ý của
đương sự đối với hành vi gây thiệt hại, theo các nhà
làm luật thời Lê,với lỗi cố ý, tính chất nghiêm trọng của
nó tăng lên nhiều lần so với các trường hợp khác. Và
4.4. TRƯỜNG HỢP ĐẶC BIỆT
15
tương ứng với nó, chế tài hình sự và cả tiền bồi thường người bị thương hay lỡ làm chết người khác cũng được
thiệt hại cũng tăng lên gấp bội.
xử nhẹ hơn so với tội đánh người bị thương hay chết
Một loạt các quy định về những lỗi cố ý của người gây người thông thường, sau đó hình phạt và sự bồi thường
thiệt hại như: Điều 435 quy định việc nhân lúc có lụt, tăng dần phụ thuộc vào sự đánh giá lỗi của kẻ vi phạm
cháy, trộm cướp mà lại trộm tài sản của người khác, là nhẹ hay nặng.
Điều 437 dự liệu việc quan lại tự tiện lấy của trong kho,
Điều 438 quy định việc tự tiện lấy trộm đồ vật của sứ
thần nước ngoài, Điều 445 quy định về việc đánh trộm
cá ở ao nhà người khác, Điều 448 liên quan đến việc ăn
trộm văn tự cầm cố, Điều 462 đề cập đến việc bắt được
trộm cướp nhưng tự tiện lấy đồ vật đem đi mà không
trả lại cho người mất của, Điều 579 quy định về việc
nhận giữ của cải súc vật của người khác mà lại tự tiện
tiêu dùng, Điều 581 dự liệu việc cố ý thả trâu ngựa phá
hoại hoa màu của người khác, Điều 588 quy định nợ
quá hạn mà chây ì không chịu trả, Điều 589 quy định
về việc con nợ đã trả xong nợ mà chủ nợ lại cố ý không
trả lại văn tự, Điều 601 quy định chặt phá cây cối, lúa
má của người khác.
Điều 581 quy định trường hợp xử phạt nặng hơn khi
một người cố ý thả trâu ngựa phá hoại hoa màu của nhà
người khác so với thiệt hại không phải lỗi cố ý. Nếu như
trong trường của một người thả trâu ngựa cho giày xéo,
ăn lúa dâu của người khác thì chỉ bị xử phạt 80 trượng
và đền bù sự thiệt hại thì khi sự gây thiệt hại do lỗi cố
ý sẽ bị xử biếm một tư hoặc đền gấp đôi.
Về hình phạt cho những hành vi có lỗi cố ý này: Điều
589 đưa ra hình phạt và sự bồi thường giữa các bên theo
quan điểm áp dụng chế tài nghiêm khắc hơn cho người
không trung thực, gian dối khi tham gia quan hệ khế
ước vay mượn. eo đó, nếu như mắc nợ đã trả nợ rồi
mà chủ nợ còn cố ý không trả văn tự hoặc lại nói dối là
văn tự bị đánh mất đồng thời cũng không cấp giấy làm
bằng cho người trả nợ thì chủ bị xử phạt 50 roi, biếm
một tư. Nhưng nếu chủ nợ đã giao giấy làm bằng cho
người trả nợ rồi sau đó lại đem văn tự đòi nợ lần hai thì
chủ nợ không chỉ bị xử phạt 50 roi, biếm một tư mà còn
phải bồi thường gấp đôi số tiền nợ cho người trả nợ.
4.3.2
Lỗi vô ý
Nếu các nhà làm luật thời Lê nghiêm trọng hóa hành vi
gây thiệt hại với lỗi cố ý thì đối với lỗi vô ý, sự khoan
dung độ lượng được thể hiện khá rõ. Những hành vi
phạm pháp với lỗi vô ý, sơ ý thì hình phạt và bồi thường
thiệt hại được giảm bớt. Những quy định đầy chất nhân
văn này gồm:
Điều 498 quy định: "Vì chơi đùa mà làm người khác bị
thương hay chết thì xử nhẹ hơn tội đánh bị thương hay
chết người hai bậc, bắt trả tiền mai táng 20 quan. Tuy đôi
bên cùng thuận ý cầm đồ nhọn trèo lên cao, lội nước sâu
vì thế mà đến nỗi làm bị thương hay giết nhau, thì cỉ bị
xử tội giảm một bậc và phải trả một nửa tiền đền mạng.
Nếu không hẹn trứơc, hay là làm bị thương hay chết bậc
tôn trưởng vào hàng cơ thân, cùng ông bà ngoại,ông bà
nhà ben nội và chồng thì không gọi là đấu sức chơi, mà
phải khép như tội đánh nhau bị thương và chết".
4.3.3 Cơ sở phân định
Về vấn đề nguyên tắc xem xét trong việc coi là có lỗi
hay không, có thể xem Điều 499 là nguyên tắc chung
cho việc xét giảm tội trong các trường hợp vô ý làm hại
đến sức khỏe hoặc tính mạng của người khác:
Điều 499 quy định: “Những việc lầm lỡ làm người bị
thương hay chết, đều xét theo tình trạng sự việc mà
giảm tội, nghĩa là việc xảy ra ngoài sức khỏe, tai mắt
không kịp nhận thấy, không kịp nghe thấy, hay vì vật
nặng, sức người không chống nổi, hoặc trèo lên cao, tới
chỗ nguy hiểm, săn bắt cầm thú, để đến nỗi thành ra
sát thương đều là việc lầm lỡ".
Điều luật này đã định rõ về cơ sở để phân định các lỗi,
đối với các lỗi “phàm đã biết mà vẫn làm” thì lỗi cố ý rất
rõ ràng. Tuy nhiên những lỗi mang tính chất vô ý (lầm
lỡ) thì Luật Hồng Đức đã soi xét thấu đến hoàn cảnh,
điều kiện chủ quan, khách quan của người vi phạm để
làm cơ sở phân định.
Có thể thấy quan điểm của các nhà lập pháp về hình
phạt và trách nhiệm bồi thường thiệt hại dân sự. Yếu tố
lỗi có ý nghĩa trong việc xác định tiền bồi thường thiệt
hại và các chế tài hình sự kèm theo.
4.4 Trường hợp đặc biệt
Các trường hợp này đặc biệt bởi vì nó gắn liền với các
giá trị, đạo đức phong kiến, đặc biệt là dưới triều đại
nhà Lê sử dụng Nho giáo như là công cụ tư tưởng quan
trọng để điều chỉnh xã hội. Đó là trường hợp chịu trách
nhiệm không phải do hành vi của mình gây ra mà về
hành vi của người khác và chịu trách nhiệm đối với
thiệt hại do gia súc, súc vật của mình gây ra. Những
quy định này đặc thù cho chế độ phong kiến nên nó
Điều 498 là trường hợp một người do chơi đùa mà làm không tồn tại trong pháp luật dân sự hiện đại.
Điều 494 dự liệu trường hợp người trông nom công dịch
mà đánh người phục dịch đến chết thì bị xử tội đồ và bị
phạt một nửa số tiền đền mạng nhưng nếu đó chỉ là sự
không may ngộ sát thì người trông nom công dịch chỉ
phải đền tiền mai táng 20 quan, còn nếu mượn cớ việc
công để đánh chết ngườivì oán thù riêng thì xử phạt
theo tội đánh chết người.
16
4.4.1
CHƯƠNG 4. CHẾ ĐỊNH TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ (LUẬT HỒNG ĐỨC)
Do người khác gây ra
và đền sự thiệt hại. Nếu cố ý thả cho dày xéo thì biếm
một tư và đền gấp đôi sự thiệt hại. Nếu trâu ngựa lồng
Trường hợp này bao gồm trường hợp thiệt hại người lên không kìm hãm được thì được miễn tội trượng".
cha chịu thay người con và thiệt hại người chủ phải eo quy định trên, người trực tiếp quản lý trâu, ngựa
chịu thay đầy tớ của mình. Xuất phát từ quan điểm đạo mà vô ý như chăn dắt trâu ngựa trông coi không cẩn
đức phong kiến về mối quan hệ phụ - tử trong Tam thận để trâu, ngựa phá hoại hoa màu, mùa màng thì bị
cương của Nho giáo, người cha có vai trọng quan trọng, phạt 80 trượng và phải đền bù toàn bộ thiệt hại. Trường
là trụ cột trong gia đinh, có nhiệm vụ dạy dỗ con cái, hợp cố ý cho trâu, ngựa phá hoại mùa màng, hoa màu
vì vậy hành vi gây thiệt hại của con cái có phần lỗi lớn thường là những hành vi mang tính trả thù. Trường hợp
trong việc giáo dục không nghiêm khắc của người cha, này, việc phá hoại mùa màng không những vi phạm trật
nên người cha phải chịu thay con đối với thiệt hại gây tự an ninh xã hội mà còn làm ảnh hưởng đến vấn đề an
ra cho người khác.
ninh lương thực của chủ sở hữu, cho nên pháp luật áp
Điều 457 quy định: "Các con còn ở với cha mẹ mà đi ăn
trộm, thì cha bị xử tội biếm, ăn cắp thì cha bị xử tội đồ,
nặng thì xử tăng thêm tội, và đều phải bồi thường thay
cho con những tang vật ăn trộm hay ăn cướp. Nếu con
đã ở riêng, thì cha bị xử tội phạt hay biếm; cha đã báo
quan thì không phải tội,nhưng báo quan rồi mà để con ở
nhà thì cũng bị xử như là chưa báo".
dụng các chế tài nghiêm khắc đối với người vi phạm.
Tương tự như trên, vai trò của người chủ đối với đầy
tớ của mình cũng được xác định rất rõ. Nếu người chủ
không trông coi, dạy dỗ đầy tớ cẩn thận để đầy tớ gây
tổn thất cho người khác thì người chủ phải chịu trách
nhiệm với hành vi đó.
Cần nói thêm là trâu, ngựa là loại súc vật to lớn giúp con
người trong sản xuất kinh doanh, vì vậy người nông
dân thường phải lựa chọn những con súc vật này có
tính hiến lành, không hung dữ, như thế mới có thể điều
khiển được chúng. Tuy nhiên, có những trường hợp
trâu, ngựa phá hoại mùa màng là do hành vi bất cẩn
của con người hoặc do hành vi cố ý sử dụng trâu, ngựa
làm phương tiện, công cụ để phá hoại mùa màng của
người khác, cho nên chủ sở hữu phải chịu trách nhiệm
hình sự và trách nhiệm dân sự.
Nhưng do bản tính hung dữ, trâu, ngựa lồng lên mà
người chăn dắt không kìm hãm được việc phá hoại của
trâu, ngựa thì chủ sở hữu không có lỗi trong việc trông
coi, cho nên không phải chịu trách nhiêm hình sự, tuy
nhiên về trách nhiệm dân sự vẫn phải bồi thường thiệt
hại.
Điều 456 quy định: "Đầy tớ đi ăn trộm, mà chủ không
báo quan, thì xử biếm năm tư, ăn cướp thì biếm năm tư
và bãi chức;chủ không có quan chức thì thay xử đồ làm
chủng điền binh và đều phải bồi thường thay những tang
vật ăn trộm hay ăn cướp thì phải đồng tội. Đã báo quan
mà sau lại bao dung những đầy tớ ăn cướp ăn trộm thì Trong thực tiễn phát triển chăn nuôi gia súc, gia cầm,
xử như tội biết việc mà không trình".
có trường hợp những con sức vật có tính hung dữ luôn
y định trên một mặt đề cao mối quan hệ về trật tự đe doạ gây thiệt hại, vì vậy, chủ sở hữu phải có các biện
phong kiến trong xã hội đồng thời nêu cao trách nhiệm pháp ngăn chặn không cho súc vật gây thiệt hại tới tài
của người chủ trong gia đình, trách nhiệm của người sản, tính mạng, sức khoẻ của người khác. Điều 582 Luật
trông coi đầy tớ. Tính chất chịu trách nhiệm thay thể Hông Đức quy định về trách nhiệm bồi thường thiệt hại
hiện quan điểm cứng rắn của các nhà lập pháp nhằm do súc vật hung dữ gây ra như sau: "Súc vật và chó có
tính hay húc, đã và cắn người mà làm hiệu buộc ròng
thiết lập sự ổn định trong xã hội.
không đúng phép (đúng phép là con vật hay húc người
thì phải cắt hai sừng, đá người thì buộc hai chân, cắn
người thì phải cắt hai tai) hay chó dại mà không giết thì
4.4.2 Do gia súc, súc vật
đều xử phạt 60 trượng".
Có thể khẳng định đây là trường hợp mà pháp luật được
nâng lên từ thực tiễn cuộc sống của một xã hội có nền
kinh tế nông nghiệp lâu đời và nền văn hóa tiểu nông
trọng tình nghĩa với ý nghĩa giữ gìn tình đoàn kết cộng
đồng, xóm giềng, có thể minh họa bằng quy định tại
Điều 585: "Trâu của hai nhà đánh nhau, con nào chết
thì hai nhà cùng ăn thịt, con nào sống thì hai nhà cùng
cày, trái luật thì xử phạt 80 trượng". y định trên cho
thấy sự dự liệu của ốc triều hình luật bám rất sát
đời sống người dân, bảo đảm tính bền vững cộng đồng
truyền thống.
Tuy vậy Luật Hồng Đức cũng đặt nặng về vấn đề bồi
thường thiệt hại do súc vật gây ra.[16] Cụ thể là, Điều
581 Luật Hồng Đức quy định: "Người thả trâu ngựa cho
dày xéo, ăn lúa, dâu của người ta thì xử phạt 80 trượng
Đối với súc vật có tính hung dữ, chủ sở hữu phải có các
biện pháp trông giữ theo quy định của pháp luật như
trâu, bò hay húc thì phải cắt hai sừng, vì sừng là “vũ khí"
nguy hiểm để tấn công con người hay súc vật khác, nếu
cắt bỏ thì khả năng gây thiệt hại không còn. Nếu ngựa
hay đá người thì phải buộc rằng hai chân trước và sau
sao cho có thể đi lại được bình thường nhưng không thể
co chân đá người khác và có nghĩa là nếu co hai chân
sau lên cùng đá thì con ngựa sẽ bị ngã, cho nên không
thể gây ra thiệt hại.
Đối với chó hay cắn người thì cắt hai tai, đây là biện
pháp trừng phạt theo cách thức dân gian có hiệu quả.
Chó phát hiện ra con người từ hướng nào và chuẩn bị
tấn công người hướng đó là do thính giác, vì thế chó
bị cắt hai tai sẽ không phát hiện ra tiếng động từ phía
4.4. TRƯỜNG HỢP ĐẶC BIỆT
nào, cho nên nó không chủ động tấn công con người.
Đối với chó dại là nguồn nguy hiểm cho bất cứ ai, nếu
không giết ngay sẽ gây nguy hiểm về tính mạng cho
người khác, vì thế chủ sở hữu phải giết chó dại ngăn
ngừa chó căn người, nhưng chủ sở hữu không thực hiện
việc phòng ngừa đó, cho nên phải chịu hình phạt là 60
trượng.
Súc vật không những gây thiệt hại về tài sản, tính
mạng sức khoẻ cho con người, mà còn gây thiệt hại
cho những con sức vật cùng loại khác như trâu bò đánh
nhau. Đặc biệt trâu mộng là con vật luôn thể hiện mình
có sức mạnh nhất mà con khác phải coi chừng và phải
nhường lãnh địa kiếm ăn, vì thế, do bản tính kình địch
thủ, chúng hay đánh nhau đến chết. Do vậy, nếu xảy
ra hai trâu đánh nhau dẫn đến hậu quả một con chết
thì được xử lý theo quy định tại Điều 586 Luật Hồng
Đức: "Trâu của hai nhà đánh nhau, con nào chết thì hai
nhà cùng ăn thịt, con sống hai nhà cùng cầy. Trái luật
xử phát 80 trượng".
17
nghiệp của những người hành nghề thú y hoặc những
người tự mình có lỗi trong việc để súc vật gây ra tổn
thiệt cho mình. y định này đã được pháp luật dân
sự hiện đại kế thừa bằng việc khẳng định nếu người bị
thiệt hại hoàn toàn có lỗi trong việc làm súc vật gây
ra thiệt hại cho mình thì chủ sở hữu không phải bồi
thường.[17]
4.4.3 Do đồ vật
Trường hợp bồi thường tổn thất do các vật khác bị phá
hủy gây ra quy định tại Điều 685: "Khi có sự việc xây
dựng phá hủy gì mà phòng bị không cẩn thận để đến nỗi
xảy ra chết người thì xử biếm một tư, và chịu tiền mai
táng năm quan,còn thợ thuyền và người chủ ty thì hình
quan xem xét đến lỗi vì ai xảy ra mà định tội".
Đây là trường hợp xử khá nhẹ, ta thấy chỉ áp dụng trong
trường hợp chết người mà không dự liệu các trường hợp
bị thương khác. Điều này có thể được hiểu bởi trên thực
tế các tình huống như trên không thường xuyên xảy ra
nên nhà làm luật không dự liệu đến, thực tiễn với một
nước nông nghiệp thì việc xây dựng là không phổ biến
nhiều và nếu có thì thiệt hại cũng không đáng kể.
Con trâu là đầu cơ nghiệp của một gia đình nông dân,
điều này vẫn còn phù hợp đến ngày nay ở nông thôn,
vùng sâu, vùng xa. Nếu không có trâu cày, kéo thì kinh
tế của gia đình người nông dân bị ảnh hưởng, vì vậy,
Luật Hồng Đức quy định là nếu hai con trâu đánh nhau
mà một con chết thì con chết chia đôi cho mỗi chủ sở
Khi xây dựng nhà ở, công trình xây dựng, chủ sở hữu
hữu một nửa và con còn sống thuộc sở hữu chung của
phải chuẩn bị các điều kiện cần thiết đảm bảo an toàn
hai nhà. y định này nhằm đảm bảo cho hai gia đình
trong xây dựng và có biện pháp đề phòng các trường
đều có trâu để cầy, kéo phục vụ sản xuất nông nghiệp.
hợp có thể gây thiệt hại cho tài sản, tính mạng sức khoẻ
Điều 581 tuy xử phạt khá nặng kẻ cố ý thả trâu ngựa của người khác. Tuy nhiên, nếu xây dựng hoặc phá huỷ
phá hoại mùa màng của kẻ khác nhưng vẫn lưu ý giảm công trình xây dựng mà gây thiệt hại thì chủ sở hữu
nhẹ trong trường hợp thiệt hại là khó tránh hoặc không phải bồi thường.
thể kháng cự. Nội dung cụ thể như sau: "Người thả trâu
Trường hợp này có hai khả năng xảy ra: ứ nhất là khi
ngựa cho dày xéo, ăn lúa dâu của người ta thì xử phạt
xây dựng hoặc phá huỷ công trình mà người trực tiếp
80 trượng,đền sự thiệt hại; Nếu cố ý thả cho giày xéo,
làm công việc đó có lỗi để gây ra thiệt hại. ứ hai, do
phá hoại người ta thì xử biếm một tư và đền gấp đôi sự
người chủ không cẩn thận trong việc ngăn ngừa thiệt
thiệt hại. Nếu vì trâu ngựa chạy lồng lên không kìm hãm
hại để cho công trình xây dựng gây thiệt hại đẫn đến
được, thì miễn tội trượng".
chết người, trường hợp này lỗi của chủ sở hữu là gián
Điều 582 quy định về việc súc vật hay chó gây tổn hại tiếp cho nên chủ sở hữu phải bồi thường thiệt hại, đây
cho người khác trên cơ sở buộc người nuôi súc vật hay là trách nhiệm do tài sản gây ra.
chó có tính hay húc, đá và cắn phải làm hiệu buộc tròng
Cơ sở của trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong
đúng phép, nếu làm hiệu buộc tròng không đúng phép
trường hợp trên là lỗi vô ý của chủ sở hữu hoặc lỗi của
hay có chó hóa dại mà không giết thì bị xử phạt 60
người trực tiếp xây dựng, của người nhận thầu công
trượng cho dù chưa có tổn thất gì xảy ra. Nếu buộc
trình và hậu quả là chết người. Mặc dù lỗi của ai nữa
tròng không đúng phép mà để súc vật làm người chết
thì suy đoán cũng là lỗi của chủ sở hữu vì người xây
hay bị thương thì được coi là sự vô ý phạm tội nên được
dựng là người làm thuê hoặc làm giúp cho chủ sở hữu,
xử theo tội lầm lỡ.
cho nên công việc xây dựng hoặc phá dỡ là của chủ sở
Trường hợp cố ý thả súc vật làm người chết hay bị hữu. Vì vậy, chủ sở hữu công trình và phải bồi thường.
thương thì chủ nuôi thì chủ nuôi đã có lỗi cố ý để cho Nếu chủ sở hữu có lỗi vô ý vì cẩu thả “không cẩn thận”
súc vật gây tổn thất cho người khác, do đó sẽ bị xử tội sẽ bị xử tội biếm và phải bồi thường tiền mai táng cho
như tội làm bị thương hay đánh chết người nhưng được nạn nhân là 5 quan tiền.
giảm nhẹ hơn một bậc. Nhưng nếu người bị tổn thất là
Khi xây dựng, phá dỡ cồng trình, việc gây thiệt hại có
người được thuê đến để chữa bệnh cho súc vật hoặc
thể do thợ xây hoặc người tháo dỡ công trình xây dựng
nhười vô cớ trêu ghẹo súc vật để dẫn đến bị thương
bất cẩn để xảy ra thiệt hại, trước hết chủ sở hữu phải
hay chết thì chủ không bị xử.
bồi thường. Nếu những người trực tiếp thực hiện việc
Như vậy cũng có hai trường hợp chủ súc vật được loại xây dựng, phá dỡ có lỗi, thì tuỳ theo mức độ vi phạm
trừ hình phạt khi tổn thất được coi như rủi ro nghề sẽ bị hình phạt tương xứng.
18
CHƯƠNG 4. CHẾ ĐỊNH TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ (LUẬT HỒNG ĐỨC)
4.5 Nguyên tắc bồi thường
âm vật, dương vật thì đền 100 quan. Về người quyền
quý thì xử khác”.
Ở đây có thể thấy Luật Hồng Đức chưa có sự phân biệt
rõ rệt giữa trách nhiệm dân sự và trách nhiệm hình sự.
Tuy chỉ được coi là một yếu tố cấu thành trong trách
nhiệm hình sự và chưa được coi là một chế định riêng
biệt về trách nhiệm dân sự (tức là chỉ bắt người gây thiệt
hại phải bồi thường thiệt hại mà không trừng phạt về
hình sự) song Bộ Luật Hồng Đức cũng đã ý thức được
vai trò của bồi thường thiệt hại cũng vì thế mà trách
eo Điều 591 Bộ Luật Hồng Đức thì: "Người đòi nợ
nhiệm bồi thường thiệt hại đã dần dần có xu hướng
không trình quan mà tự ý bắt đồ đạc, của cải của người
tách rời khỏi các trách nhiệm hình sự.
mắc nợ, nếu quá số tiền trong văn tự thì xử phạt 80
trượng, tính những của cải ấy trả cho người có nợ, còn Cũng theo Điều 581 Bộ Luật Hồng Đức thì: "Người thả
trâu, ngựa cho dày xéo, ăn lúa, dâu của người khác thì
thừa thì trả cho người mắc nợ".
phải xử phạt 80 trượng và đền bù thiệt hại. Nếu cố ý thả
Như vậy Bộ Luật Hồng Đức cho phép bắt đồ đạc để trừ
cho dày xéo, phá hoại thì xử biếm một tư và đền gấp đôi
nợ nếu việc trừ nợ không quá số tiền cho vay. Hạn chế
sự thiệt hại. Nếu vì trâu, ngựa chạy lồng lên không kìm
này của Bộ Luật Hồng Đức nhằm loại trừ sự tự tiện của
hãm được thì miễn tội trượng".
chủ nợ trong việc chiếm đoạt tài sản của con nợ để bù
Như vậy, trong trường hợp này chỉ là vấn đề bồi thường
vào số tiền cho vay.
thiệt hại là một trách nhiệm thuần túy dân sự hoặc Điều
Từ các quy định viện dẫn trên chứng tỏ chế độ “tư nhân
585 Bộ Luật Hồng Đức quy định rằng: "Trâu của hai
phục cừu” đã xuất hiện ở Việt Nam. Có thể nói rằng
nhà đánh nhau, con nào chết thì cả hai cùng thịt, con
đây là manh nha của chế độ trách nhiệm dân sự cho dù
nào sống thì hai nhà cùng cày, trái luật thì xử phạt 80
không có điều khoản nào của hai Bộ luật trên nói đến
trượng". Như vậy, hình phạt chỉ phải dùng đến khi các
trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng cả.
đương sự không tuân theo giải pháp dân sự đã được ấn
Đến khi bộ máy Nhà nước được tổ chức ổn định trong
định.
xã hội thì hai bên không được tự tiện trả thù hay tự tiện
thỏa thuận số tiền chuộc mà việc giải quyết tranh chấp Mặc dù các quy định nêu trên chỉ áp dụng trong một
phải bằng cách bồi thường một khoản tiền mà pháp luật phạm vi có giới hạn song điều này chứng tỏ khái niệm
trách nhiệm dân sự dân sự không phải là khái niệm xa
quy định.
lạ trong Cổ Luật Việt Nam. Có thể nói rắng ý niệm này
Khoản tiền bồi thường này vừa có tính chất là hình phạt
đã manh nha và cùng với sự phát triển của hệ thống
vừa có tính chất là bồi thường. eo Điều 29 Bộ Luật
pháp luật dần dần được định hình với tư cách là một
Hồng Đức thì tiền đền mạng được ấn định tùy theo
chế định trách nhiệm.
phẩm trật của kẻ bị chết như sau:
Trong thời kỳ cổ xưa khi xã hội chưa có nhiều định chế
để giải quyết các vụ tranh chấp giữa các cá nhân với
nhau nên mỗi khi quyền lợi của cá nhân bị xâm phạm,
các cá nhân được tự ý trừng phạt lẫn nhau hoặc bắt đối
phương làm nô lệ, hay tước đoạt tài sản của họ. Đây là
chế độ “tư nhân phục cừu”. Dấu ấn của chế độ này còn
lưu lại trong một số điều của Bộ Luật Hồng Đức.
1. Nhất phẩm, tòng nhất phẩm được đền
15.000 quan
2. Nhị phẩm, tòng nhị phẩm 9.000 quan
3. Tam phẩm, tòng tam phẩm 7.000 quan
4. Tứ phẩm, tòng tứ phẩm 5.000 quan
5. Ngũ phẩm, tòng ngũ phẩm 2.000 quan
6. Lục phẩm, tòng lục phẩm 1.000 quan
7. ất phẩm, tòng thất phẩm 500 quan,
4.6 Phương thức bồi thường
Bồi thường thiệt hại dựa trên thiệt hại thực tế gây ra về
vật chất và tinh thần. Xác định thiệt hại đồng thời xác
định phương thức bồi thường khá quan trọng bởi thực
tế không phải bao giờ bồi thường cũng được ấn định
bằng một cách thức nhất định nào đó, mà phải căn cứ
vào hoàn cảnh, điều kiện có liên quan. Các phương thức
bồi thường rất đa dạng, phong phú và nhiều cung bậc.
8. Bát phẩm đến cửu phẩm 300 quan
9. ứ dân trở xuống 150 quan
Trong trường hợp đánh người gây thương tích thì người
phạm tội ngoài hình phạt bị đánh roi còn phải bồi
thường cho nạn nhân theo mức đã được quy định trong
Điều 466 Bộ Luật Hồng Đức như sau: “Sưng phù thì
phải đền tiền tổn thương 3 tiền, chảy máu thì phải 1
quan, gãy một ngón tay, một răng thì đền 10 quan, đâm
chém bị thương thì 15 quan. Đọa thai chưa thành hình
thì 30 quan, đã thành hình thì 50 quan, đứt lưỡi, hỏng
4.6.1 Hiện vật, khôi phục
Khôi phục lại tình trạng bang đầu là trường hợp bù đắp
triệt để nhất, thuyết phục nhất bởi lẻ gây thiệt hại là
sự làm biến đổi đi tình trạng ban đầu của đối tượng tác
động của hành vi gây thiệt hại. Điều 30 khái quát đối
với hình thức bồi thường thiệt hại, hoàn trả vật từ khế
ước[18] “về việc hoàn lại các vật mua bán, tiền làm văn
tự tính một phần mười giá của vật lấy lại được”.
Điều 382 xử phạt người bán trộm ruộng đất của người
4.6. PHƯƠNG THỨC BỒI THƯỜNG
19
khác, phải trả lại tình trạng ban đầu “Bán ruộng đất
của người khác thì trả tiền mua cho người mua và phải
trả thêm một lần tiền mua nữa, để trả cho người chủ
có ruộng đất và người mua một người một phần nữa,
ruộng đất thì phải trả cho người chủ có…".
đó lại tranh là ruộng của mình “những tá điền cấy nhờ
ruộng của nhà người khác mà giở mặt tranh làm của
mình thì phải phạt sáu mươi trượng, biếm hai tư nếu
ngươi chủ ruộng đất có văn tự xuất trình thì người tá
điền phải bồi thườg gấp đôi số tiền ruộng dất, không
Điều luật trên cho thấy không chỉ người gây thiệt hại có văn tự thì trả nguyên tiền thôi”.
phải hoàn trả lại, khôi phục lại tình trạng như ban đầu Như vậy, trường hợp này người nào có lỗi lớn thì ngoài
mà thậm chí còn phải chịu bồi thường nặng gấp đôi khoản bồi thường tương ứng còn phải chịu phạt bồi
thiệt hại gây ra. Tính trừng phạt của nhà nước trong thường nhiều hơn so với thiệt hại.
trường hợp này là rất nghiêm khắc và cần thiết.
Điều 386 dự liệu trường hợp nô tỳ bán trộm ruộng đất
của chủ bên cạnh trách nhiệm hình sự còn buộc nô tỳ
phải trả lại ruộng đất cho chủ và tiền mua cho người
mua.[19] Cụ thể: “Nô tỳ mà bán trộm ruộng đất của chủ,
thì xử phạt 90 trượng và thích vào mặt sáu chữ, lưu đi
châu gần, ruộng đất phải trả lại cho chủ và tiền mua
trả lại cho người mua”.
4.6.3 Phạt nghiêm
Điều 328 quy định cụ thể về trường hợp này: "Tiền bồi
thường chia làm hai bậc: bồi thường hai lần (về tang vật
của công) bồi thường một lần (về các tang vật của các
tội vặt), tội nặng thì bồi thường thêm năm lần, chin lần
(nếu cố ý tái phạm) cộng với nguyen trạng vật tịch thu
Bộ luật dân sự hiện đại quy định về bồi thường thiệt vào nhau mà cùng phải tội, hay không có chủ, thì tịch
hại khá cụ thể và rõ ràng:[20]
thu vào nhà nước, còn thì trả lại co người chủ. Phần bồi
thường trả lại cho người chủ chia làm mười phần, trả chủ
1.Trách nhiệm bồi thường thiệt hại bao gồm
tám phần, quan ty hai phần, hai phần này lại chia làm
trách nhiệm bồi thường thiệt hại về vật chất,
mười phần, hình quan[21] được sáu phần, ngục quan[22]
trách nhiệm bồi thường bù đắp tổn thất về
được ba phần, nha lại binh được một phần".
tinh thần.
Các quy định về bồi thường nhiều lần so với thiệt hại
2. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại về vật
được các nhà làm luật dự liệu và dành những chế tài
chất là trách nhiệm bù đắp tổn thất vật chất
nghiêm khắc nhằm mục đích trừng phạt, nghiêm trị
thực tế, tính được thành tiền do bên vi phạm
những kẻ xâm phạm đến các quan hệ xã hội được coi
gây ra, bao gồm tổn thất về tài sản, chi phí
trọng đặc biệt là về vấn đề ruộng đất.
hợp lý để ngăn chặn, hạn chế, khắc phục thiệt
Điều 344 quy định về việc nhận bừa ruộng của người
hại, thu nhập thực tế bị mất hoặc bị giảm sút.
khác, theo đó hình phạt dân sự khi lấn giới hạn ruộng
3. Người gây thiệt hại về tinh thần cho người
đất của người khác là “biếm một tư và phải bồi thường
khác do xâm phạm đến tính mạng, sức khoẻ,
gấp đôi tiền hoa màu”.
danh dự, nhân phẩm, uy tín của người đó thì
Điều 345 dự liệu trường hợp dấu số ruộng đất đầm ao
ngoài việc chấm dứt hành vi vi phạm, xin lỗi,
của công (khi nộp thuế) từ một mấu trở lên thì xử tội
cải chính công khai còn phải bồi thường một
biếm, từ mười mẫu trở lên thì xử tội đồ, năm mươi mẫu
khoản tiền để bù đắp tổn thất về tinh thần
trở lên thì xử lưu và phải “bồi thường gấp ba lần tiền
cho người bị thiệt hại.
thuế nộp kho”.
4.6.2
Tiền
Điều 353 quy định trường hợp khai man ruộng đất công
hoặc của người khác thành của riêng mình thì xử biếm
và trả lại ruộng đất cho chủ cũ "nếu những ruộng đất
không vào sổ công, dân chiếm ở đã lâu, mà khai gian là
của riêng mình, hay là đem nhũng văn khế và dấu vết đã
lâu đời ra mà cố tranh thì phải biếm hai tư. Đem ruộng
đất của người khác mà khai vào sổ là cửa mình, thì phải
biếm ba tư và trả lại ruộng đất cho chủ cũ".
Ngoài ra các quy định khác được cho là có liên quan
như: Điều 347 việc chia ruộng công cho dân địa phương
và thu lại khi cần thiết theo quy định của triều đình,
Điều 360 trường hợp ruộng đất đang có tranh chấp mà
đánh người để gặt lúa má thì cũng bị xử phạt, Điều 365
tự tiện thích chữ vào mặt con cái người khác và bán dân
đinh làm nô tỳ thì bị xử lý, Điều 445 về việc đánh trộm
cá ở ao nhà người khác, Điều 448 ăn trộm văn tự cầm
cố, Điều 453 bắt người bán làm nô tỳ và giết người cướp
của Điều 463 về bọn gian phi xảo trá ở hương thôn
Điều 355 quy định trường hợp hà hiếp, ức hại để mua
ruộng của người khác thì cũng phải chịu biếm và cho 4.6.4 Hiện vật
phép lấy lại tiền mua: "Người nào ức hiếp để mua ruộng
đất của người khác thì phải biếm hai tư và cho lây lại Điều 360 quy định về "đương tranh kiện nhau về ruộng
đất mà lại đánh người để gặt cướp lúa, thì phải phạt…bắt
tiền mua".
Chịu hình phạt nặng hơn là trường hợp là trường hợp trả gấp đôi phần lúa cho người kia".
tá điền cấy nhờ ruộng đất của người khác nhưng sau Điều 361 về “Cấy rẽ ruộng công hay tư, không báo cho
20
CHƯƠNG 4. CHẾ ĐỊNH TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ (LUẬT HỒNG ĐỨC)
chủ mà tự tiện đến gặt trước thì phạt 80 trượng và trả thiệt hại gây ra không hoàn toàn nằm trong ý thức chủ
lại số lúa đã gặt”.
quan của đương sự.
Điều 362 quy định về khả năng các bên kiện nhau về
ruộng đất mà chưa xử xong, đến khi lúa được gặt thì
quan cho cắm nêu và cho người vẫn cày ruộng được
tạm gặt, nếu người vẫn cày không đến hầu kiện thì phải
bắt đến, nếu hai bên đều tự xưng là người cấy ruộng thì
bắt gặt lúa đem chia một nửa đến khi xử xong nếu người
gặt lúa là trái thì trả lúa cho người được kiện, nếu người
tạm gặt lại được kiện thì cũng xử như vậy.
Nguyên tắc xét xử lầm lỡ để giảm tội cũng được thể
hiện rõ tại điều 553 với việc quy định xử phạt nghiêm
khắc tới 60 trượng với người vô cớ mà phóng ngựa chạy
trong phố phường, đường ngõ trong kinh thành, hay
trong đám đông người, nếu vì thế mà làm bị thương
hay chết người thì bị xử tội nhẹ hơn tội đánh bị thương
hay chết người một bậc, làm bị thương hay chết các súc
vật thì phải đền số tiền theo sự mất giá, nhưng vẫn đưa
Đây là những quy định có kế thừa những tập quán xã người gây ra tình huống để xét nhẹ tội.
hội cũ khi phương thức trao đổi hàng đổi hàng vẫn tồn Điều 553 quy định: "Nếu vì việc công hay tư cần phải di
tại phổ biến bên cạnh phương thức hàng – tiền hoặc gấp mà phóng ngựa chạy,thì không phải tội, vì thế mà
tiền – hàng.
làm bị thương hay chết người thì xử theo tội vì làm lỡ
mà xảy ra. Nếu vì ngựa sợ hãi mà lồng lên, không thể
gìm được để xảy ra việc làm bị thương, chết người, thì
4.7 Giảm nhẹ và miễn trách nhiệm được xử giảm nhẹ hơn tội lầm lỡ hai bậc".
Mục đích của pháp luật bao giờ cũng là thiết lập sự ổn
định xã hội, đảm bảo bằng ý thức chấp hành nghiêm
minh từ phía người dân. Vì lẽ đó, việc thuyết phục giáo
dục luôn được đặt lên hàng đầu thể hiện thông qua
chính sách khoan hồng nhân đạo của pháp luật nhà
Lê.
an điểm xem xét về sự lầm lỡ để giảm tội cũng được
thể hiện tại điều 555 về việc thi đấu võ nghệ lại bắn vào
người. Ở dây người gây ra thiệt hại vẫn phải chịu chế
tài nghiêm khắc nhưng được chiếu cố.
Điều 555 quy định: "Trong khi thi đấu võ nghệ lại nhằm
vào người mà bắn, làm cho bị thương hay chết, thì xử
nhẹ hơn tội đánh bị thương, chết người một bậc, nếu vì
Nhờ đó, Nhà nước một mặt tạo điều kiện cho thần sai lầm xảy ra thì chỉ phải khép vào tội lầm lỡ"
dân tự ý thức mặt khác khuyến khích xã hội tuân theo
Và điều 557 cũng dự liệu trường hợp "Ở trong chợ và
những chuẩn mực đã đặt ra. Pháp luật dân sự hiện đại
chỗ đông người, mà cố ý làm cho người ta sợ hãi đến nỗi
cũng quy định các trường hợp miễn giảm trách nhiệm
rối loạn cả lên thì xử phạt 80 trượng. Nếu vì thế mà làm
dân sự căn cứ vào thiệt hại, lỗi của các bên, sự kiện
người khác bị thương hay chết thì xử tội nhẹ hơn tội cố ý
khách quan, khả năng kinh tế của các bên…[23]
giết người hay làm bị thương một bậc, nếu vì thế mà làm
Luật Hồng Đức thể hiện sự tiến bộ rất rõ khi đề cập đến người mất của thì xử tội đồ, còn vì sự lầm lỡ làm kinh
yếu tố miễn giảm trách nhiệm dân sự.
động đến người khác bị thương hay chết thì xử theo tội
theo tội lầm lỡ".
Như vậy, có thể thấy yếu tố lầm lỡ được nhắc đến nhiều
trong Bộ luật như là sự dự liệu hợp lý của Nhà nước đối
Luật Hồng Đức dự liệu một vài sự kiện tự nhiên, khách với hành vi gây thiệt hại. Nguyên tắc này cho thấy sự
quan ngoài sức quan sát và khả năng chống đỡ của con tiến bộ của luật trong việc quy kết trách nhiệm hình
người và nếu như trường hợp đó xảy ra thì trách nhiệm sự và dân sự cho người mà hành vi gây ra là do một sự
kiện nằm ngoài ý muốn của họ. Sự miễn giảm hợp lý
dân sự được giảm nhẹ.
tạo nên tính chất thực tiễn cho các điều luật.
Trường hợp này được ốc triều hình luật xem như:
“lầm lở". Điều 499 xác định nguyên tắc chung cho việc Luật dân sự hiện đại cũng quy định về vấn đề giảm mức
xét giảm tội trong các trường hợp vô ý làm hại đến sức bồi thường thiệt hại nếu thiệt hại trên thực tế gây ra là
khỏe hoặc tính mạng của người khác: "những việc lầm do lỗi của cả hai bên gồm lỗi của người có quyền và lỗi
lỡ làm người bị thương hay chết, đều xét theo tình trạng của người có nghĩa vụ. Căn cứ vào mức độ lỗi của các
sự việc mà giảm tội(nghĩa là việc xảy ra ngoài sức khỏe, bên để phân chia mức độ bồi thường thiệt hại hợp lý
tai mắt không kịp nhận thấy, không kịp nghe thấy, hay cho các bên.
vì vật nặng, sức người không chống nổi, hoặc trèo lên cao,
tới chỗ nguy hiểm, săn bắt cầm thú, để đến nỗi thành ra
4.7.2 Xá miễn
sát thương đều là việc lầm lỡ".
4.7.1
Giảm nhẹ
Có thấy quan điểm nhân đạo và rất hợp lý của các nhà
lập pháp về hình phạt và trách nhiệm bồi thường thiệt
hại dân sự. Yếu tố lỗi có ý nghĩa trong việc xác định
tiền bồi thường thiệt hại và các chế tài hình sự kèm
theo. Khái niệm “lầm lỡ" được đưa ra như một minh
chứng cho sự khoan hồng, giảm nhẹ nếu trên thực tế
ốc triều hình luật cũng dự liệu trường hợp được miễn
nghĩa vụ bồi thường thiệt hại dân sự.
Điều 582 quy định: "Người thuê đến để chữa bệnh cho
gia súc, hay là vô cơ trêu ghẹo những súc vật kia, mà
bị thương hay chết thì người chủ không bị xử tội. Đồng
4.10. CHÚ THÍCH
21
thời, trường hợp một người vô cớ trêu ghẹo dẫn đến sự
tổn thiệt hì cũng phải tự mình chịu sự tổn thiệt, người
chủ súc vật không chịu trách nhiệm bồi thường".
• Chế độ sở hữu ruộng đất và kinh tế nông nghiêp
thời Lê sơ - ế kỷ XV, Phan Huy Lê, Nhà xuất bản
Văn Sử Địa, năm 1959.
y định trên nhấn mạnh đến yếu tố lỗi của người chữa
bệnh cho gia súc mà bị gia súc làm cho bị thương hay
trêu ghẹo dẫn đến việc bị thươg thì hoàn toàn là do họ.
• á trình hình thành và phát triển pháp luật về sở
hữu ở Việt Nam, Nguyễn Huy Anh, Nhà xuất bản
Chính trị quốc gia, năm 1999.
Luật dân sự hiện đại quy định trường hợp miễn trách
nhiệm bồi thường thiệt hại trog trường hợp có sự kiện
bất khả kháng và trường hợp thiệt hại hoàn toàn do lỗi
của bên bị thiệt hại. Điều này cho thấy sự tương đồng
giữa hai bộ luật cách nhau hơn 500 năm.
4.8 Nhận xét chung
Luật Hồng Đức được xem là bộ luật tiến bộ nhất, đặc sắc
nhất trong hệ thống pháp luật phong kiến Việt Nam,
biểu tượng của triều đại hoàng kim nhất trong lịch sử
Việt Nam. là sự kết hợp hài hòa, sáng tạo giữa yếu tố
nội sinh và yếu tố ngoại sinh, là sự học hỏi thành tựu,
tinh hoa của pháp luật hướng Nho của Trung ốc và
vận dụng sáng tạo vào điều kiện kinh tế - xã hội của
đất nước.
Bộ luật còn là sự thể chế hóa những luật tục, truyền
thống đầy tính nhân văn trên cơ sở bám sát thực tiễn
đất nước, đảm bảo ổn định đời sống nhân dân và các
quyền lợi ich cơ bản thiết thân của người dân hướng
đến mục tiêu bảo vệ sự bền vững của vương triều, xây
dựng đất nước giàu mạnh.
Với tư tưởng tiến bộ đó cùng với sự tiếp thu kĩ thuật lập
pháp của Trung ốc và các trải nghiệm của triều đại
trước, Bộ luật được đánh giá cao cả về nội dung và hình
thức thể hiện tiêu biểu cho một nhà nước phong kiến
giàu mạnh, thịnh vượng. Bộ luật để lại dấu ấn mạnh
mẽ trong lịch sử nước ta, gây được sự ảnh hưởng đối
với các triều đại sau đó và thậm chí cho đến ngày nay
các chuyên gia trong và ngoài nước nghiên cứu, học
tập và ứng dụng trong công tác lập pháp hiện đại.
4.9 Tham khảo
• ốc triều hình luật (Luật Hồng Đức) do Viện Sử
học Việt Nam biên dịch, Nhà xuất bản Tổng hợp
thành phố Hồ Chí Minh, năm 1998
4.10 Chú thích
[1] Xem Lời nhận xét của ông Oliver Oldman - Chủ nhiệm
Khoa Luật Á Đông của Trường Đại học Luật khoa
Havard
[2] “ốc triều hình luật cần được vận dụng để hoàn thiện
hệ thống pháp luật”. Báo Điện tử Tiền Phong. Truy cập
4 tháng 6 năm 2014.
[3] Giáo trình Luật dân sự Việt Nam, Trường Đại học Luật
Hà Nội, Nhà xuất bản Công an nhân dân, năm 2003,
Chương V: Nghĩa vụ dân sự và hợp đồng dân sự
[4] Giáo trình lịch sử Nhà nước và Pháp luật Việt Nam,
Trường Đại học Luật Hà Nội, Nhà xuất bản Công an
nhân dân, năm 2002, phần pháp luật nhà Lê sơ
[5] những điều kiện khác là hành vi trái pháp luật, lỗi, mối
quan hệ nhân quả giữa hành vi và thiệt hại
[6] Những quan điểm này được thể hiện trong luật
[7] Bồi thường thiệt hại trong hợp đồng là việc một bên
phải bồi thường cho bên vì thiệt hại gây ra do không
thực hiện hoặc thực hiện không đúng, đầy đủ các nghĩa
vụ trong hợp đồng. Bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
là việc phải bồi thường thiệt hại do hành vi trái pháp luật
gây ra
[8] Tức đồ hình, tội giam cấm và bắt làm việc khổ sai
[9] Luật Hồng Đức có tất cả 722 Điều, tuy vậy cách đánh
số điều không liên tục, mỗi một chương lại bắt đầu từ
Điều 1. Các phiên bản Luật Hồng Đức được biên tập lại
theo hướng đánh số điều liên tục
[10] Pháp luật thời kỳ này chưa phân biệt rạch ròi giữa chế
tài dân sự và hình sự, thường thì trách nhiệm dân sự
cũng được thực thi bằng một chế tài hình sự
[11] Một hình thức hạ thấp tư cách
[12] y định này cũng đã đặt ra vấn đề thời hiệu
• Bộ Luật dân sự Việt Nam năm 2005
[13] Bộ luật dân sự 2005, phần thứ ba
• Lê triều quan chế, Viện sử học, Nhà xuất bản Văn
hóa - ông tin.
[14] Tiền tạ là loại tiền bồi thường danh dự khi người bị xâm
phạm có địa vị xã hội hoặc danh giá hoàng tộc nhất định
• Giáo trình lịch sử Nhà nước và Pháp luật Việt Nam,
Trường Đại học Luật Hà Nội, Nhà xuất bản Công
an nhân dân, năm 2002.
[15] eo khoa học pháp lý lỗi là trạng thái tâm lý mang tính
chủ quan của chủ thể khi thực hiện hành vi và biết hậu
quả của hành vi mình đang thực hiện
• Giáo trình Luật dân sự Việt Nam, Trường Đại học
Luật Hà Nội, Nhà xuất bản Công an nhân dân, năm
2003
[16] eo pháp luật hiện hành thì việc bồi thường thiệt hại
do súc vật gây ra được quy định tài Điều 625 của Bộ
Luật dân sự năm 2010
