DSpace at VNU: Kinh tế hàng hóa thời mạc- nhìn từ chợ làng

KINH TÉ HÀNG HÓA THỜI MẠC - NHÌN TỪ CHỢ LÀNG
N g ô Vũ Hải Hằng

1. Đặt vấn đề
K i n h tế h à n g h ó a là m ộ t h ìn h thái c ủ a n ề n s ả n x u ấ t x ã h ộ i n ổ i tiế p và c a o h ơ n
n ề n s ả n x u ấ t tự c u n g t ự c ấ p , t r o n g đó sản p h â m đ ư ợ c sá n x u ấ t ra đ ể t r a o đổi thong,
q u a m u a - b á n trê n thị tr ư ờ n g ; h ìn h thái q u a n h ệ k in h tế t h ố n g trị c ủ a c á c m ố i liên
h ệ k in h tế là q u a n h ệ h à n g h o á - tiền tệ. N ó đối lập vớ i k in h tế tự n h iê n , t r o n g đỏ
h ìn h th á i t h ố n g trị là c á c q u a n hệ h iệ n vật. T h e o M á c (K . M a r x ) . k in h te h à n g h ó a là
m ộ t g iai đ o ạ n p h á t tr ie n n h ấ t đ ịn h tr o n g lịch s ử p h á t triể n c ủ a x ã hội th e o tiến trình:
k in h tế tự n h iê n - k in h tế h à n g h o á - kinh tế sả n p h ẩ m .
T h ế k ỷ X V , c ù n g vớ i s ự p h á t triển c ủ a c h ế đ ộ t ư h ữ u r u ộ n g đất là s ự tă n g tiến
c ủ a d iệ n tíc h t r ồ n g trọt, s ự p h á t triể n c ủ a s ứ c s ả n x u ấ t n ô n g n g h i ệ p tạ o đ iề u k iệ n c h o
s ô l ư ợ n g lớn n o n e p h â m lư u t h ô n g trên thị t r ư ờ n g , tạ o k h ả n ă n g c h o thủ c ô n g
n g h i ệ p c ó thể m ộ t p h ầ n th o á t ly k h ỏ i n ô n g n g h i ệ p v à p h á t tr iể n m ạ n h . M ạ n g lưới
c h ợ là n g đ ư ợ c m ở r ộ n g ở n ô n g th ô n , tiề n tệ đ ư ợ c lư u t h ô n g r ộ n g rãi v à h ệ t h ố n g các
đ ơ n vị đ o lư ờ n g đ ư ợ c t h ố n g n h ấ t tro n g c ả n ư ớ c . C ó th e th ấ y , các điều kiện cần thiết

cho kinh tế hàng hỏa phát triển đã xuất hiện đầy đủ ở thê kỷ XV. T u y n h iê n , v à o

thời Lê sơ, nhà nước thi hành chính sách kiểm soát chặt chẽ đối với ngoại thương,
đ ặ c b iệ t v ớ i cá c h o ạ t đ ộ n g b u ô n b á n t ư n h â n . N h à n ư ớ c k i ể m s o á t k h ắ t k h e việc
b u ô n b á n ờ cá c c ử a ải m iề n b iê n giớ i v à c á c c ử a b iế n d ọ c t h e o m iề n d u y ê n hải.
N g ư ờ i b u ô n b á n n g o ạ i q u ố c đ ế n b u ô n b á n p h ả i ở c á c n ơ i q u y đ ịn h n h ư V â n Đ ồ n ,
C à n H ả i, H ộ i T h ố n g , H ộ i T r iề u , T h ô n g L ã n h , P h ú L ư ơ n g , T a m K ỳ , T rú c H o a 1,
k h ô n g đ ư ợ c tự ý v à o nội t r ấ n . . . C h o n ê n , v ề c ơ b ả n h o ạ t đ ộ n g t h ư ơ n g n g h iệ p , đặc
b iệ t là n g o ạ i t h ư ơ n g đ a n g c ó c ơ h ộ i p h á t triể n ở t h ế k ỷ t r ư ớ c thì bị k ìm h ã m .
T h ế kỷ X V l - X V I Í đ ư ợ c coi là " k ỷ n g u y ê n t h ư ơ n s m ạ i ” , n ê n có th ể đ ư ợ c c o i là
giai đ o ạ n IĨ1Ở đ ầ u c ủ a q u á trìn h “ to à n c à u h ó a ” n ề n t h ư ơ r i s m ạ i th ế 2,101 . Đ â y c h ín h
* V i ệ n S ử họ c,
1. C à n H ả i h a y C ử a C ờ n , H ộ i T h ố n g h a y c ử a H ộ i ( N g h ệ A n ) ; H ộ i T r i ề u t ứ c C ử a L ạ c h T r à o , là

cử a s ô n g M ã ( T ha n h Hóa); T h ô n g Lãnh thuộ c L ạ n g S o n ; T a m Kỳ th uộc Tuyên Ọ u a n g và
T rúc H oa thuộc S o n T â y x ư a (nay thuộc Phú Thọ).
2. N g u y ễ n T h ừ a H ỷ : “ v ề n ề n k i n h tế đ ô thị T h ă n g L o n g - K ẻ C h ợ t h ể k ỷ X V I - X V i r . in t r o n g

Việt Nam tro n g hệ thống thư ơnq m ại ch âu Ả thế kỳ X V I- X V IỈ, N x b T h ế g i ó i , H à N ộ i . 2 0 0 7 ,
tr,489.

348


KINH TỂ HÀNG HÓA THỜI M AC - NHÌN TỪ C H Ợ LÀNG

là giai đ o ạ n p h á t tr iể n c ủ a n ề n k in h tế t ư b ả n c h ủ n g h ĩ a T â y  u , cá c t u y ế n hải
t h ư ơ n a đ ã đ ư ợ c p h á t k iế n từ t r ư ớ c đ ó c ủ a n ơ ư ò i L a M ã . Trune, H o a , À n Đ ộ , A r ậ p
m ớ i th ự c s ự m a n g tín h c h ấ t q u ố c tể, t o à n c ầ u . Ở k h u v ự c T h á i B ì n h D ư ơ n s; h ìn h
th à n h n h ữ n g trụ c h ả i t h ư ơ n g g i a o n h a u , đ ó là trụ c T â y - Đ ô n g n ằ m trê n t u y ế n  u Á, từ Á n Đ ộ q u a e o M a la c c a n g ư ợ c lên M a c a o , n ẹ a n a q u a M a n il a , x u ố n g dư ớ i
B a ta v ia ; v à trụ c B ắ c - N a m n ố i liề n c á c q u ố c e ia Đ ô n e Á v à Đ ô n g N a m Á , t ừ N h ậ t
B ả n q u a v ù n e b ờ b i ể n T r u n e Q u ố c , đ ả o Đ à i L o a n , V i ệ t N a m tới X i ê m L a, M ã L a i,
N a m D ư ơ n s quần đ ả o 1. H ơ n n ữ a , c h ín h s á c h “ hải c ấ m ” ( c ấ m b iể n ) c ủ a n h à M in h n g h i ê m c ấ m c á c h o ạ t đ ộ n g b u ô n b á n n ằ m n g o à i p h ạ m vi triề u c ố n g , hạ n c h ế v iệ c
n h ậ p k h ẩ u h à n g h ó a t ừ T r u n g H o a v ẫ n th ự c h iệ n đ ế n n ă m 1571, đ ã th ú c đ ẩ y t h ư ơ n e
n h â n k h u v ự c tìm k i ế m v à th a y t h ế b à n e h à n g h ó a c ủ a Đ ạ i V iệ t (h a y truna, g ia n q u a
Đ ạ i V iệ t). V i ệ t N a m , lú c n à y là c ụ c d iệ n N a m - B ấ c triều, Đ à n g T r o n e - Đ à n e N g o à i,
là nơ i g ặ p s ỡ các tu y ến trục g ia o th ư ơ n g v ù n g c h â u Á - T h á i B ìn h D ư o n g , đã k h ô n g
đ ứ n g n goài cục diện c h u n g và x u th ế lịch s ử đó.
N ă m 1527, M ạ c Đ ă n e D u n s tiế m n g ô i n h à L ê , lập ra V ư ơ n g triề u M ạ c , gọi là
B ắ c triề u , q u ả n lý đ ịa b à n t ừ T r ư ờ n g Y ê n ( N in h B ìn h ) t r ở ra B ắ c . Đ e n n ă m 1533,
N g u y ễ n K i m t ô n L ê D u y N i n h - là c o n c ủ a v u a L ê C h i ê u T ô n g - lên làm v u a , k h ô i
p h ụ c lại tr iề u L ê , g ọ i là N a m triề u , q u ả n lý đ ịa b à n t ừ T h a n h H ó a đ ế n Q u ả n g N a m
( từ n ă m 1554).
T r o n g m ộ t c h ế đ ộ p h o n g k i ế n n h à n ư ớ c q u a n liêu, s ự g ặ p g ỡ v à triể n k h a i

n h ữ n g y ể u tố nội s in h v à n g o ạ i s in h c h ỉ đ ư ợ c th ự c h i ệ n c ó k ế t q u ả v à tạo ra n h ữ n g
t iề m n ă n g , c h u y ể n b i ế n khi c ó s ự ủ n g h ộ v à tạ o t h u ậ n lợi v ớ i n h ữ n g c ơ c h ế , c h ín h
s á c h t h o á n g m ở c ủ a n h à c ầ m q u y ề n 2. Ở B ắ c triề u , h ầ u n h ư p h ầ n lớ n c á c q u a n h ệ
k in h tế th ờ i L ê sơ đ ã bị p h á v ỡ , tạ o n ê n m ộ t x u th ế p h á t triể n t ự d o t ro n g n ô n g
n g h iệ p , th ủ c ô n g n g h i ệ p , t h ư ơ n g n g h i ệ p . . . V ớ i c h ín h s á c h k in h tế cở i m ở , n h à M ạ c
k h ô n g c h ủ tr ư ơ n g “ ứ c t h ư ơ n g ” , “ b ế q u a n tỏ a c ả n g ” n h ư d ư ớ i triề u L ê sơ, đ ã tạ o c h o
n g o ạ i t h ư ơ n g Đ ạ i V i ệ t t ro n g th ế k ỷ X V I c ó n h ữ n g c h u y ể n b iế n tíc h cự c , là tiề n đ ề
t ạ o n è n s ự h ư n g t h ịn h c ủ a k in h tế h à n g h ó a t r o n g hai th ế k ỷ X V I I - X V I I I .
B ài v iế t n à y t ì m h iể u v ề k i n h tể h à n g h ó a th ờ i M ạ c ở th ế k ỷ X V I , t h ô n g q u a
v iệ c x e m x é t m ạ n g lư ớ i c h ợ là n g , s ự m ở r ộ n g , x â y m ớ i h a y c h u y ể n m ìn h , b iế n đ ổi,
đ ô thị h ó a c ủ a các c h ợ là n g d ư ớ i tá c đ ộ n a c ủ a c á c y ế u tố n ộ i s in h ( s ự p h á t tr iể n c ủ a
c á c là n g n g h ề thủ c ô n g , cá c là n g c h u y ê n n g h ề , k ế t h ợ p v ớ i b u ô n b á n n h ỏ v à c h ín h
s á c h “ m ở c ử a ” c ủ a N h à n ư ớ c c ầ m q u y ề n ) v à y ế u tố n ạ o ạ i sin h ( k ỷ n g u y ê n t h ư ơ n g

1, 2. N g u y ễ n T h ừ a H ỷ : “ V ề n ề n k i n h tế đ ô t hị T h ă n g L o n g - K ẻ C h ợ t h ế k ỷ

X V I- X V ir , Sđd,

tr.489-490.

349


VIỆT NAM IIỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUÓC TÉ LÀN THỬ T ư

m ại c ủ a th ế e iớ i). t ừ đ ó , th ấ y đ ư ợ c c h iề u c ạ n h p h á t triển c ủ a nội t h ư ơ n a . là c ơ s ở tất
y ế u c h o s ự p h á t triể n n e o ạ i th ư ơ n g .

2. Mạng lưới chọ' làng thòi Mạc
C h ợ là n g là t r u n e t â m k in h tể c ủ a n ô n g th ô n , là nơ i tra o đối h à n g h ó a c ủ a m ộ t

x ã h a y m ộ t làng. C h ợ là n g là loại c h ợ d o c á c tô c h ứ c tro n g là n g x ã lập ra v à q u ả n lý.
T ạ i đ â y n g ư ờ i n ô n g d â n v à t h ợ thủ c ô n s m a n g sả n p h ấ m m ìn h sản x u ấ t đu'Ọ’c n h ư
l ư ơ n g th ự c , th ự c p h ẩ m , c ô n e cụ lao đ ộ n ạ , đ ồ d ù n s g ia đ ì n h . . . ra c h ợ đ ế m u a bán.
t ra o đổi.
S ự x u ấ t h iệ n n h ữ n g c h ợ , ở n h ừ n e đ ịa đ i ể m tra o đối c ố đ ịn h , th ư ờ n g kỳ, là sự
đ ột p h á q u a n t r ọ n e c ủ a k in h tế h à n g h ó a v à o n ề n k in h tế k h é p k ín p h o n e kiến, cớ tác
d ụ n g th ú c đ ẩ y sả n x u ấ t n ô n g n g h i ệ p v à thủ c ô n g n g h iệ p p h á t triế n , th ú c đ ẩ y s ự p h â n
c ô n g lao đ ộ n g x ã h ộ i, s ự c h u y ê n m ô n h ó a t r o n a sả n x u ấ t '. V à " s ự p h á t triển m ạ n e
lướ i c h ợ là b ằ n g c h ứ n g , là d ấ u h iệ u c ủ a sự p h á t triển sản x u ấ t v à tra o đổi h à n g hó a
t ro n g x ã hội p h o n g k i ế n ’’2.

M ạng lưới chợ trước thòi Mạc
T r ư ớ c khi n h à M ạ c n ắ m q u y ề n đ iề u h à n h đ ấ t n ư ớ c , đ ã c ó m ộ t m ạ n g lưới c h ợ
là n g đ ư ợ c h ìn h t h à n h v à p h á t triể n . Đ ế n th ế k ỷ X V I. c á c c h ợ d ó tiế p tục đ ư ợ c m ở
r ộ n g v à p h á t triể n h ơ n n ữ a .
Ớ Thăng; L o n g - H à N ộ i. n h ữ n g n h u c ầ u n h iề u m ặt p h ụ c vụ c h o c u ộ c c h iế n và
đờ i s ố n g c ủ a n h ữ n g t ầ n g lớ p x ã hội k h á c n h a u g ia tăng, h à n g h ó a , tiền tệ lưu th ô n g ,
tra o đổi. T h ă n g L o n e - K ẻ C h ợ đ ã th u h ú t m ộ t k h ố i lư ợ n g k h ổ n g lồ c á c t h ợ th ủ
c ô n g , t h ư ơ n g n h â n t ừ c á c v ù n g n ô n g th ô n p h ụ cận v à n g o ạ i vi đ ô về đ ô thị, lập n ê n
c á c p h ư ờ n g c h u y ê n n g h ề v à c h u y ê n m ặ t h à n g , n h ư các p h ư ờ n a Đ ô n g C á c đ ú c b ạ c
v à b á n đ ồ k im h o à n , p h ư ờ n ẹ T h á i C ự c n h u ộ m đ iề u , th ô n H ài l ư ợ n g đ ó n ạ s iầ y hài,
t h ô n T ả K h á n h tiệ n đ ồ gỗ , t h ô n N g ũ X ã đ ú c đ ồ n g . . . V à o cá c p h iê n c h ợ c h ín h , m ộ t
số lư ợ n g k h ổ n g lồ d â n q u ê đ ã trà n v à o c h iế m lĩnh d ô thị, tra o đổi. b u ô n bán ( c h ủ
y ế u là c u n e cấp h à n g h ó a , v ậ t p h ẩ m ) v ớ i đ ô thị. C h ợ x ư a n h ấ t ở c ử a t h à n h T h ă n g
L o n s là c h ợ c ử a T â y , c ò n g ọ i là c h ợ T â y N h a i , th à n h lập t ừ thời L ý . đ ế n th e kv X V I
đ ư ợ c biết đ ế n v ớ i tê n là c h ợ H o à n g H o a thị ( c h ợ H o a v à n g ) . ..
T h e o Đ ô n g N g ạ c x ã thị bi [B ia c h ợ x ã Đ ô n g N g ạ c ] thì c h o đ ế n n ă m 1575,
h u v ệ n T ừ L iê m , th u ộ c trấ n S ơ n T â y , c ó 10 c h ợ th u ộ c n s ạ c h c h ợ thu thuế, từ "'triều
trư ớ c trải đ ế n b ả n tr iề u h à n g n ă m t h ư ờ n g h ọ p ” . R i ê n g c h ợ Đ ô n g N g ạ c là ‘"nơi p h ồ n

1. 2. N g u y e n Đ ứ c N g h i n h : " M ấ y n é t p h á c t h ả o v ề c h ợ l à n g ( Q u a n h ữ n g tài liệu c á c t h ế k ỷ
X V I I , X V I I I ) ” , T ạ p c h í N g hiên cử u lịch sứ. s ố 5, 19 8 0 . tr.50.

350


KINH TỂ HÀNG H Ó A THỜI MAC - NHÌN TỪ C HỢ LÀNG

thịnh đ ệ n h ấ t S ơ n T â y . C ủ a cải đ ế n ùn ùn, th u y ề n b è sa n sát. N g ư ờ i ta đ ư ợ c vui với
cái vui ấy, lợi v ớ i cái lợi ấ y " 1.
ĩ l ầ u hết cá c làne; ở v ù n g đ ồ n g b ằ n g đ ề u có c h ợ , n h ữ n g c h ợ vùne, (lớ n ) có
p h iê n kể tiế p n h a u v à o n h ữ n g n g à y lẻ. c h ẵ n q u a n h n ă m . vì th ế n g ư ờ i d â n m ộ t v ù n g
có thể đi h ế t c h ợ n à y đ ế n c h ợ k h á c . C h ẳ n g h ạ n n h ư :
Ở B ắ c N i n h c ó c á c c h ợ : c h ợ G iầ u , c h ợ c ầ u , c h ợ D â u , c h ợ K e o , c h ợ L ớ n , c h ợ
Sủi, c h ợ V ă n G i a n g , c h ợ V â n ... T h e o g ia p h ả c ủ a h ọ N s ô l à n e T r a n g L iệt, v à o n g à y
9 t h á n g g i ê n a n ă m H ồ n g Đ ứ c th ứ 22 (1 4 9 1 ), n g ư ờ i l à n s Đ i n h V i v à P h ù N in h đi
chơ i c h ợ P h ù L ư u , vì c ó tư th ù với n h a u từ lâu n ê n đ ã đ u ổ i đ á n h n h a n h c h ạ y đ ế n
c ạ n h c h ù a Đ ồ n g L a i. Đ i ề u n à y c h ứ n g tỏ, v à o c u ố i th ế k ỷ X V , c h ợ G i ầ u đ ã trở th à n h
m ộ t c h ợ lớ n c ủ a cả v ù n g . Đ ì n h l à n s c h ợ G iầ u n ằ m n g a y ở c h ợ , đ ư ợ c d ự n g v à o
k h o ả n g c u ố i t h ế kỷ X V I , là m ộ t n e ô i đ ìn h lớn, n ổ i t iế n g v ề n g h ệ th u ậ t c h ạ m k h ắ c ,
n h ư n a c ũ n g là nơ i b u ô n b á n , trú n g ụ của c o n b u ô n . C h ù a P h ù L ư u n ằ m n e a y c ạ n h
đình, c ũ n g n h ư đ ìn h , c h ù a c ó q u a n h ệ m ậ t th iế t vớ i c h ợ . Đ i ề u đ á n g c h ú ý h ơ n là ở
l à n e c h ợ G i ầ u . hội c h ù a nơ à y 9 t h á n g G i ê n g lại t r ù n g v à o p h iê n c h ợ . N g ư ờ i đi hội
c h ù a c ũ n g là n g ư ờ i đi c h ợ v à n e ư ờ i đi b u ô n b á n c ũ n e đ ồ n g th ờ i đi hội c h ù a . H iệ n
tư ợ n g này m u ộ n n h ấ t đ ã c ó t ừ th ế kỷ X V , n ê n m ớ i c ó v iệ c đ á n h n h a u ở c h ợ G iầ u
tro n g n g à y h ộ i c h ù a m ù n g 9 t h á n g G i ê n g n ă m 1491.
Ở H à Đ ô n g có ch ợ B ằng, chợ Bến, chợ C anh, chợ Cao, ch ợ C huông, chợ
C ố n g V ă n T ự , c h ợ D ự c , c h ợ Đ ầ m , c h ợ Đ ìn h , c h ợ Đ ợ , c h ợ G a , c h ợ K ẻ , c h ợ L a C ả ,
c h ợ L ũ , c h ợ M a i L ĩn h , c h ợ M ồ , c h ợ M ỹ L â m , c h ợ P h ủ , c h ợ Q u a n g , c h ợ T h á trê n ,
c h ợ T h á d ư ớ i, c h ợ T ía ...;

ở H u n g Y ê n c ó các c h ợ Bạc, c h ợ B ầu, c h ợ B ô n e , c h ợ D ố c Lã, c h ợ Đ ọ, chợ M ễ,
c h ợ N h ư Q u ỳ n h , c h ợ Ô n X á, c h ợ N h ư , c h ợ T hứ a, c h ợ T ru n g , c h ợ T rư ơ ng, c h ợ Xuôi...
N g o à i c á c c h ợ đ ịa p h ư ơ n g , c ò n c ó n h ữ n g là n g c h u y ê n v ề “ b u ô n b á n ” n h ư là n g
Đ a N g ư u ở H ư n g Y ê n c h u y ê n n g h ề b u ô n th u ố c b ắ c ; là n g B á o Đ á p c h u y ê n n g h ề
buôn

lượt;

V .V ....

Mạng lưới chợ được m ở dưới thời Mạc
B ên c ạ n h n h ữ n g chọ' c ũ h o ạ t đ ộ n g s ầ m u ấ t h ơ n thì nhiều n h ằ n g n ă m sai
t h u ộ c lại đi k i ể m soát, th ấ y ai trái lệ n h b ắ t giải n ộ p đ ể trị t ộ i ” 2.

Các loại hàng hóa trao đổi
S ự p h á t triể n c ủ a t h ủ c ô n g n g h iệ p c à n g th ú c đ ẩ v th ư ơ n g m ại p h á t triển. V à o th ờ i
M ạ c , đã h ìn h t h à n h m ộ t m ạ n g lưới liên k ế t g iữ a m iề n x u ô i v à m iề n n g ư ợ c , g iữ a n ô n g

1. Đ ôn g N<ịọ c x ã tập biên, D ĩ t h ủ y P h ạ m V ă n T h u y ế t . T á c g i ả x u ấ t b ả n v à g i ữ b ả n q u y ề n . Sài
G ò n , 1963.
2. P h a n H u y C h ú : L ịc h triề u hiến ch ư ơ n g lo ạ i chí, t ậ p 2, N x b G i á o d ụ c , H N , 2 0 0 7 , tr. 147.

359


VIỆT NAM HỌC - KỶ YẾƯ HỘI THẢO QUỐC TẾ LẦN THỨ T ư

th ô n v à th à n h thị, g i ữ a cá c là n g n a h ề thủ c ô n g vớ i các c ả n g t h ị 1. T ạ i các c h ợ làng,
ng o à i các m ặ t h à n g n ô n g n g h iệ p v à đồ g ia d ụ n g c h ủ y ế u p h ụ c vụ c h o n h â n dâ n tại
chỗ, thì cá c m ặ t h à n g n h ư vải v ó c , tơ lụa, g ấ m , bạc, th u ố c b ắ c , e ố m sứ, h à n g dệt cói.

d ư ợ c liệ u ... lại c h ủ y ế u p h ụ c vụ c á c k h á c h b u ô n từ nơi k h á c đến, tro n g đ ó £ ồ m cả
n h ữ n g n g ư ờ i n ư ớ c n g o à i. K h á c h b u ô n m a n g th e o cá c m ặ t h à n g tiêu d ù n g x a xi' p h ẩ m
để tra o đổi lại. C h ợ B ộ c Đ ộ n g th ư ờ n g n e à y là nơi "tụ hội tài v ậ t t r o n a thiên h ạ ” :
c h ợ P h ù N in h “ h à n g h ó a k h ắ p nơ i tấp nậ p đ ổ v ề ” , tro n g đ ó c h ủ y ế u là vải v ó c và
th u ố c bắc; c h ợ Đ ặ n g X á “ là m ộ t k h u h à n a h ó a s ầ m u ấ t”, cò n tại c h ợ V ẽ thì “ B á n đủ
thứ, th ư ợ n g v à n g h ạ c á m c h ả th iế u th ứ gì. S u ố t từ c h ợ đ ế n c ổ n ơ cái N g õ Đ ô n g , bề dài
ư ớ c m ộ t c â y số, hai b ê n đ ư ờ n g đ ê đề u c ó cá c c ử a h à n g b u ô n bán. L á i trâu lái b ò ké o
đ ế n đ ô n g đ ú c , n h ữ n g c á n h b è v ề đ ậ u đ ầ y sông. K ẻ m u a n g ư ờ i b á n tíu tít vui vẻ...” 2. ..
M ộ t sả n p h ẩ m m a n g tín h t h ư ơ n g m ại c a o v à đ ể lại d ấ u ấn đ ậ m n é t t r o n g q u a n
hệ g ia o th ư ơ n g th ờ i k ỳ n à y là g ố m sứ. Q u a k ế t q u ả k h ả o cổ h ọ c , c h o th ấ y , tại cá c di
tíc h c h ợ làng, c h ợ b ế n th ờ i M ạ c , c ò n tìm lại đ ư ợ c n h iề u g ố m sứ, đ ặ c biệt là sả n
p h ẩ m g ố m s ứ C h u Đ ậ u v à B á t T r à n g . K h ả o sá t c á c t r u n a tâ m sả n x u ấ t g ố m sứ, tìm
h iể u h o ạ t đ ộ n g c ủ a c á c c ả n g , b ế n sôna, từ v ù n g B ắ c N in h , H ả i D ư ơ n g , H ư n g Y ên,
H ả i P h ò n g . . . c h o đ ế n Y ê n H ư n g , M ó n g C á i, V â n Đ ồn ( Q u ả n g N i n h ) . . . đ â u đ â u
c ũ n g th ấ y x u ấ t lộ c á c b ã i “ s à n h M ạ c ” , “ g ố m M ạ c ” 3. C h ợ G ố m là n g C ũ trên đ ả o C á t
B à (H ả i P h ò n g ) v ố n là “ m ộ t b ế n th u y ề n cổ, t r o n g đ ó m ộ t m ặ t h à n g q u a n t r ọ n g đ ư ợ c
Irao đổi ở đ â y là g ố m h o a l a m ” 4.
Na,ười H o a ở P h ố H iế n - c h ợ H iế n , c h ủ y ế u làm n g h ề y, b á n t h u ố c b ắ c , v ả i
v ó c , m ật, h ư ơ n g ... C ũ n g c ó m ộ t vài c ơ s ở th u m u a t ơ lụa c h o hai, b a p h ú th ư ơ n g
c h u y ê n d o n g t h u y ề n s a n g b u ô n b á n v ớ i N h ậ t B ả n . T r o n g khi đó, h o ạ t đ ộ n g th ủ c ô n g
n g h i ệ p c h ủ y ế u n ằ m t r o n g ta v n e ư ờ i V iệt.
W illia m D a m p i e r đ ã m ô tả k ỹ lư ỡ n g c á c s ả n v ậ t h à n g h ó a b à y b á n t r o n g các
c h ợ x u n g q u a n h P h ố H i ế n v à c á c c h ợ trê n d ư ờ n g lên T h ă n g L o n g - K ẻ C h ợ . ô n g
viết: “ C á c c h ợ n à y c ó n h iề u g ạ o vì là th ự c p h ẩ m c h ủ y ế u c ù a họ, n h ấ t là n h ữ n g
n g ư ờ i n g h è o , h ơ n là t h ịt h o ặ c cá. T u y v ậ y , c ũ n g c h ẳ n g th iế u thịt lợn. L ợ n c o n c ũ n g
có n h iề u , cả g à , vịt, rấ t n h i ề u trứ n g , c á ỉớn, cá n h ỏ , cá tư ơ i h o ặ c cá m u ố i,
b a la c h a u n e v à n ư ớ c m ắ m , v ớ i đ ủ c á c th ử củ, ra u v à h o a q u ả n 2,ay ở c h ợ n ô n g th ô n

1, 3. T h e o N g u y ễ n V ă n K i m : “ K i n h t ế c ô n g t h ư ơ n g t hờ i M ạ c ” , Bà i đ ã d ẫ n , tr.8, 10.
2. Đ ô n g N%ạc x ã tập biên, D ĩ t h ủ y P h ạ m V ă n T h u y ế t . T á c giá x u ấ t b ả n v à g i ữ b à n q u y ề n . S à i

G ò n , 1963.
4. T ố n g T r u n g T í n v à T r ầ n P h ư ơ n g : " B e n G ố m l à n g C ũ t r ê n đ ả o C á t B à ( H à i P h ò n g ) ” , in t r o n g

N P H M V K C H n ă m 1 9 9 1 , S đ d , tr. 138.

360


KINH TỂ HÀNG HÓA THỜ I M ẠC - NHÌN T Ừ C H Ợ LÀNG

n à y ...” 1. D a m p i e r c ò n t h a m g ia " đ i c h ợ ” ở m ộ t c h ợ c ạ n h cái th á p n h ỏ , n h ư n g

“đây là

m ộ t c h ợ k h á l ớ n ” , m à ở đ ẩ y “ p h ầ n lớn là đ à n ô n g v à c á c c ậ u b é ” , “ rấ t n h iề u th ịt b à y
trê n g iá c á c h k h ô n e x a cái th á p là b a o ” “ á n g c h ừ n g k h o ả n g 60 c o n ” , “ th ịt v à h o a
q u ả đ ư ợ c b à y th e o d ã y r i ê n g ” , “ n h ữ n g sọt c a m q u ả c h ín đ ẹ p - đ ẹ p n h ấ t tôi t ừ n g th ấ y
- v à số lư ợ n g thì n h i ề u đ ế n nỗi c ò n n h iề u h ơ n tốna, số c a m tôi từ n g n h ìn th ấ y tr o n g
to à n hộ th ờ i g i a n lư u lại Đ à n e N g o à i ” 2. M ặ c d ù n h ữ n g ghi c h é p c ủ a D a m p i e r là c u ố i
th ế kỷ X V I I , n h ư n g tô i c h o r ằ n g , đ â y c ũ n g c h ín h là n h ữ n g m ặ t h à n g lu ô n đ ư ợ c tra o
đ ổ i, m u a b á n tạ i c á c c h ợ là n g ở th ế kỷ X V I - th ờ i kỳ n h à M ạ c .
T ạ i v ù n g t r u n g d u v à v ù n g n úi, m ậ t đ ộ c h ợ t h ư a h ơ n . H à n g h ó a c h ín h ở đ â y là
lâm t h ổ sản, m ọ i n g ư ờ i m a n g đ ế n b á n h o ặ c đ ổ i lấy n h u y ế u p h ấ m t ừ m iề n x u ô i. M ớ i
đ â y , k h ả o c ổ h ọ c đ ã tìm đ ư ợ c m ộ t k h o lớn g ố m m e n m à u ở L ụ c Y ê n ( Y ê n B á i), c h o
th ấ v từ c á c th ế kỷ X I I I - X V I , L ụ c Y ê n nói r iê n g v à v ù n g n ú i tâ y b ắ c nói c h u n g là
thị t r ư ờ n g g ố m n ộ i đ ị a tiê u t h ụ k h á n h iề u c á c sả n p h ẩ m g ố m c ủ a c á c lò g ố m ở v ù n g
x u ô i. T h ị t r ư ờ n g n à y đ ặ c b iệ t p h á t triể n m ạ n h v à o c á c th ế k ỷ X V - X V I, th ế h iệ n
t rê n số lư ợ n g lớ n g ố m p h á t h iệ n th u ộ c giai đ o ạ n n à y c ó x u ấ t x ứ t ừ c á c lò g ố m v ù n g
H ả i D ư ơ n g 3.

H ình thức trao đổi
N g ư ờ i ta tra o đ ổ i m u a b á n ở c á c c h ợ b ằ n g tiề n k i m loại d o N h à n ư ớ c đ ú c , tiề n
đ ồ n g , k ẽ m , b u ộ c v à o từns, x â u c h u ỗ i. V à o th ờ i k ỳ n à y , c ả N a m t r i ề u ( n h à L ê ) v à
B ắ c triề u ( n h à M ạ c ) đ ề u c h o đ ú c tiề n đ ể lưu h à n h t r o n g v ù n g m ìn h t h ố n g trị, d o v ậ y
c ó h iệ n t ư ợ n g n h i ề u lo ại tiề n c ù n g lư u h à n h tr o n g x ã h ội. T u y n h i ê n , th e o Đ ỗ V ă n
N i n h , v i ệ c tiê u tiề n t r o n g n h â n d â n , k ể c ả t r o n g c h ín h q u y ề n t h ố n g trị, c ũ n g c ó h iệ n
t ư ợ n g c ự c k ỳ “ đ ễ t í n h ” . N g ư ờ i ta v u i lò n g coi b ấ t c ứ m ộ t đ ồ n g t iề n trò n lỗ v u ô n g
n à o có in c h ữ trên đ ó là đ ồ n g tiề n h ợ p p h á p . K h ả o c ổ h ọ c đ ã g ặ p k h ô n g ít n h ữ n g
đ ồ n g tiề n m a n g n i ê n h i ệ u v u a L ê đ ư ợ c cất g iữ t r o n g di chỉ t h u ộ c th ờ i M ạ c 4.
D ư ớ i th ờ i M ạ c , c ó n h ữ n g loại tiề n sau:
T h ờ i M ạ c Đ ă n g D u n g đ ã c h o đ ú c tiề n đ ồ n g v à tiề n k ẽ m p h a sắt, “ b a n h à n h cá c
x ứ t r o n g n ư ớ c đ ể t h ô n g d ụ n g ’' 5 v à o n ă m 1528. C ó 2 loại tiề n M i n h Đ ứ c t h ô n g b ả o
v à M in h Đ ứ c n g u y ê n b ả o .

1. W i l l i a m D a m p i e r : M ộ t chuyến du hành đến Đ à n g N g o à i năm 1688, N x b T h ế gi ớ i, H à ' Nội,

2006, tr.49
2. William Dampier: Một chuyến du hành đen Đàng Ngoài năm 1688, Sđd, tr.l 10.
3. X e m : T r ầ n A n h D ũ n g : “ M ộ t s ố s ư u t ậ p g ố m m e n V i ệ t N a m ở h u y ệ n L ụ c Y ê n ( Y ê n B á i ) ” , in

trong N P H M V K C H năm 2003, Nxb KHXH, 2004, tr.537-539.
4. Đỗ Văn Ninh: “Tiền cổ thời Mạc và thời Lê Trung hung”, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 5, 1981,
tr.50. Và Đồ Văn Ninh: “Thành c ẩ m Phả (Quảng Ninh)”, Tạp chí Khảo cổ học, số 3, 1980.
5 . Đ ạ i Việt s ử ký toàn

thư, t ậ p

III,N x b K.HXH, 1 99 3, tr. 141.

361

VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LẦN THỦ TU

T h ờ i M ạ c Đ ă n g D o a n h c ó loại tiề n Đ ạ i C h í n h t h ô n g bảo.
T h ờ i M ạ c P h ú c H ả i c ó t iề n Q u ả n g H ò a t h ô n g b ả o .
T h ờ i M ạ c P h ú c N g u y ê n c ó tiền: V ĩn h Đ ị n h t h ô n g b ả o v à Q u a n g B ả o t h ô n g bảc.

3.
Sự chuyển mình từ inột chọ làng thành một đô thị buôn bán 1ÓĨ1 hay sự
phát triển của kinh tế hàng hóa thòi Mạc
X e m x é t t ừ m ộ t c h ợ l à n g đ iể n h ìn h , q u a đ ó c ó th ể th ấ y s ự p h á t tr iể n c ù a k nil
tế hàne, h ó a th ờ i n h à M ạ c : C h ợ H iế n ( Hiến thị), h a y c ò n đ ư ợ c g ọ i vớ i c á c t ê n khác
n h ư d in h H i ế n ( Hiến doanh), c h ợ d in h H i ế n ( Hiến doanh thị), p h ố H i ế n , p h ô Thiên
T riề u , H i ê n N ộ i , V ạ n L a i triề u .
Đ ô th ị P h ố H i ế n c ủ a t h ế k ỷ X V 1 I- X V Ĩ II đ ư ợ c p h á t triể n trê n c ố t lõi c ủ a chợ
H iến. T r ư ơ n g H ữ u Q u ý n h , t r o n s b à i S ự ra đời và phát triển của P h ố Hiến đ à k h ỉn g
định: ‘\B a n đ ầ u P h ố H i ế n c h ỉ là m ộ t n g ô i c h ợ , n ơ i t r a o đối c á c sả n p h ẩ m t h ủ công,
n ô n g n g h i ệ p v à m ộ t s ố h à n g h ó a T r u n g Q u ố c . D o vị trí g i á p s ô n g H ồ n g , thuận
đ ư ờ n g x u ô i Vị H o à n g ( N a m Đ ị n h ) v à lên K i n h K ỳ ( T h ă n g L o n g - H à N ộ i ) , Hiến
s ớ m trở t h à n h c h ợ k i ê m b ế n c ả n g , nơ i tụ t ậ p c á c t h u y ề n b u ô n c ủ a n a ư ờ i H o a và
n g ư ờ i V iệ t. V à c h o đ ế n c u ố i th ế k ỷ X V I - đ ầ u X V I I , H iế n t r ở t h à n h m ộ t thị trấn
đ ô n g vui vì v ừ a là n ơ i đ ỗ t h u y ề n c ủ a k h á c h t h ư ơ n g , c ó c h ợ , c ó p h ư ờ n g , v ừ a là 1 sở
của trấ n S ơ n N a m ” 1.
B i a c h ù a T h i ê n ứ n g d ự n g n ă m V ĩ n h r ộ t h ử 7 ( 1 6 2 5 ) c h o biết: “ N h â n Lục,
H o a D ư ơ n g , H i ế n th ị t h ậ p p h ư ờ n g ” , c ó n g h ĩ a là: N h â n D ụ c , H o a D ư ơ n g v à ỉh ợ
H iế n c ó 10 p h ư ờ n g . T h ô n g tin th ú vị nà v c h o b iế t, t r ư ớ c khi n g ư ờ i H à L a n đ ế n đặt
th ư ơ n g đ i ế m ở đ â v n ă m 163 7 , th ì P h ố H i ế n đ ã c ó t ổ c h ứ c p h ư ờ n g v à đ ã c ó đến 10
p h ư ờ n g . Đ i ề u n à y c ũ n g p h ù h ợ p vớ i t h ô n g tin c ủ a G .D u m o u t i e r , c h o r ằ n g : vớ i việc
th ư ơ n g n h â n H à L a n đ ặ t t h ư ơ n g đ i ế m ở đ â y v à o n ă m 1637, P h ố H i ế n đ ã ra đ ờ i 2.

T h e o c á c b ả n đ ồ c ổ c ủ a n e ư ờ i B ồ Đ à o N h a ( k h ô n ẹ r õ t ê n ) in n ă m 1580, của
V a n la n g r e n in n ă m 1 5 9 5 , c ủ a M e r c a t o r in n ă m 1613 v à c ủ a J e a n J a n s o n n ă m 1(38,
trê n đ i ể m P h ố H i ể n , b ê n b ờ s ô n g Hone, đ ề u c ó tê n m ộ t đ ô th ị m a n g tê n Quicheĩhu
ha y Quibenhu. C ó t h ế d ự đ o á n r ằ n g đó là K ẻ H i ế n . N h ư v ậ y , P h ố H i ế n đ ã nổi danh

1. Trương Hữu Quýnh: “ Sự ra đời và phát triển cùa Phố Hiến", in trong Phố Hiến - Kỷyếi hội
thao khoa học, Sđd, tr.39.
2. Les comptoirs hollandaise de Phô Hiên ou Pho Khách, pres Hưng Yên au XVIle Slide,
BGHD, 1895. Dẫn theo Trương Hữu Quýnh: “Sự ra đời và phát triển của Phố Hiến', in
t r o n g P h ổ H iế n - K ỳ y ế u h ộ i thào khoa h ọ c , t ổ c h ứ c tại T h ị x ã H ư n g Y ê n . n g à y 101 1 / 1 2 / 1 9 9 2 , S ờ V ă n h ó a t h ô n g t in - t h ể t h a o H ả i H ư n g , 1 9 9 4 , t r . 3 6.
3. T h e o T r ư ơ n g H ữ u Q u ý n h : ' ' S ự ra đ ò i v à p h á t t r i ể n c ủ a P h ố H i ế n ” , S đ d , t r . 3 8 .

362


KINH TỂ HÀNG H Ó A TH Ờ I M Ạ C - NHÌN T Ử C H Ợ LÀNG

từ n ử a sa u t h ế k ỷ X V I. C ũ n e c ầ n n ó i t h ê m r à n g ở c á c b ả n đ ồ trê n , T h ă n g L o n g đ ư ợ c
gọi là Cochinchina v à trê n b ả n đ ồ R o b e r t n ă m 1 717, ở đ ịa đ i ể m Q u i b e n h u x u ấ t h iệ n
tên H ean .
N h ư v ậ y , c ó n e h ĩa là P h ố H iế n đ ã ra đời v à p h ồ n t h ịn h t ừ t r ư ớ c n ă m 1625.
V ậ y P h ổ H i ế n r a đời từ khi n à o ?
B ắt đ ầ u t ừ v iệ c giải n e h ĩ a t ừ Hiến t r o n g t ừ P h ố H i ế n , h a y H i ế n N a m , c h ú n g ta
th ấ y , tên P h ố H iế n n à y k h ô n g b ắ t n g u ồ n t ừ tê n m ộ t n g ư ờ i h a y m ộ t đ ịa d a n h n à o ở
địa p h ư ơ n g , t h e o T r ư ơ n e H ữ u Q u ý n h , thì n ó p h ả i liê n q u a n đ ế n m ộ t tổ c h ứ c h a y
m ộ t c ơ q u a n h à n h c h ín h n à o đ ó đ ư ơ n e th ờ i. T h e o b i a c h ù a C h u ô n g , d ự n g n ă m V ĩ n h
T h ịn h th ứ 7 ( 1 7 1 1 ) v à c á c tá c g iả K h â m định Việt sử thông giám cicơng mục, Đại

N a m nhất thống chí, P h ổ H iế n tứ c là H i ế n d o a n h , n ơ i đ ặ t d in h t h ự c ủ a ty H i ế n sát
sứ, m ộ t c ư q u a n c ấ p tỉn h c h u y ê n v iệ c k i ể m soát, t h a n h tra q u a n lại v à t h ă m h ỏ i c u ộ c

s ố n g c ủ a n h â n d â n địa p h ư ơ n g . H i ế n d o a n h “ vì là lị s ở c ủ a ty H i ế n sá t s ứ S ơ n N a m
đời c ố L ê n ê n c ó tên g ọ i n h ư v ậ y ” .
N g ư ợ c d ò n g th ờ i g ia n v ề tr ư ớ c , v à o c u ố i th ế kỷ X I I I , c ó m ộ t n h ó m n g ư ờ i
T ổ n g lánh n ạ n N g u y ê n x â m lư ợ c , đ ã c h ạ y v à o b ờ b i ế n n ư ớ c ta, đ ư ợ c v u a T r ầ n c h o
c ư trú ở dải đ ấ t bồi r ộ n g , b ê n b ờ s ô n g H ồ n g , m ộ t đ ịa đ i ế m ở p h í a đ ô n g n a m T h à n h
p h ố H ư n g Y ê n bâ y g iờ , c h ẳ n g b a o lâu s a u p h á t t r i ể n t h à n h t h ô n H o a D ư ơ n g . S ự
p h á t triể n c ủ a s ả n x u ấ t v à t r a o đ ổ i n g à y c à n g t ă n g đ ã d ẫ n đ ế n s ự r a đ ờ i c ủ a n g ô i
ch ợ và m ộ t b ến th u y ền củ a k h á c h T r u n g Q u ố c. N ă m 1471, v u a L ê T h á n h T ô n g đặt
t h ê m 12 ty H i ê n sá t ở c á c x ứ . C ó lẽ lị s ở ở x ứ S ơ n N a m đ ã đ ư ợ c đ ặ t ở t r ê n v ù n g
đ ấ t H o a D ư ơ n g n à y . R õ r à n g là, s ự t h i ế t lập h a i t y D i n h T h ừ a ty v à H i ế n ty , k é o
th e o m ộ t b ộ m á y q u a n lại c ù n g m ộ t đ ạ o q u â n đ ô n g đ ả o v ừ a n â n g c a o v ị trí c ủ a đ ịa
p h ư ơ n g v ừ a t ă n g n h u c ầ u tiê u d ù n g . C h ợ là n g x ư a đ ư ợ c n â n g c ấ p v à c ó lẽ k h ô n g ít
lâu s a u n g à y b a n lệ n h lập c h ợ n ă m 1 4 7 4 , n ó m a n g t ê n c h ợ H i ế n , t ư ơ n g x ứ n g v ớ i
q u y m ô m ớ i c ủ a nó.
S á c h Đại N a m nhất thống chí c h é p : “ C u n g c ũ H i ế n N a m : ở đ ịa p h ậ n x ã N h â n
D ụ c , h u y ệ n K i m Đ ộ n g , là lị s ở t r ấ n S ơ n N a m đ ờ i L ê , p h à m n g ư ờ i n ư ớ c n g o à i đ ế n
b u ô n b á n thì tụ tập ở đ â y , gọi là V ạ n L a i triề u , p h o n g v ậ t p h ồ n th ịn h , n h à n g ó i n h ư
b á t úp. Đ ạ i đ ô h ộ i ở B ắ c K ỳ c h ỉ c ó T h ă n g L o n g v à đ â y m à th ô i, c h o n ê n m ớ i c ó c â u

“Th ứ nhất Kinh Kỳ, thứ nhì P h ố Hiến" ].
V ậ y vị trí c ủ a V ạ n L a i tr iề u ở đ â u ? H iệ n n a y , t r ê n đ ấ t P h ố H i ế n c ũ k h ô n g c ò n
d á u v ế t n à o c ủ a V ạ n L a i triều. N h ư n g c á c h đ ó k h o ả n g 4 k m , t r ê n đ ị a p h ậ n x ã X íc h

1. Q u ố c s ử q u á n t r i ề u N g u y ễ n : Đ ạ i Nam nhất thống ch í, t ậ p III, N x b K H X H , H à N ộ i , 1 9 7 1,
t r . 28 5 .

363


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉƯ HỘI THẢO QUỐC TÉ LÀN THỨ TƯ

Đ ằ n g , c ó tê n c h ợ V ạ n . T h e o n h â n d â n tru y ề n lại, t ừ x a xư a, đ â y là p h ố c h ợ rất vui.
n ằ m n g a y b ê n sô n g . D â n ẹ ia n c ó câu:

Trăm cảnh nghìn cảnh
K h ô n g bằng bến Lãnh, đò M ă ý
S ự tồ n tại c ủ a c h ợ V ạ n đ ư ợ c c h ứ n g th ự c b ằ n a đ ề n th ờ b à h à n g n ư ớ c h iện cò n
ở th ô n X íc h Đ ằ n g . T h e o n h â n d â n tru y ề n lại, b à h à n a n ư ớ c c h ỉ b á n n ư ớ c c h o k h á c h
h à n g g ià u đ ế n ứ c , v ạ n . K h i c h ế t, thì b à đ e m tiề n m u a h ậ u để đ ư ợ c t h ờ c ú n g ở làng.
T r ư ơ n g H ữ u Q u ý n h v à Đ ặ n g C h í U y ể n sa u khi p h â n t íc h từ c á c n g u ồ n tài liệu tro n g
sử s á c h c h o đế n c á c tr u y ề n n g ô n , v ă n h ó a d â n g ia n , c ũ n g n h ư t h ự c đ ịa, đ ã đi đ ế n k ế t
luận: “ đ ấ t V ạ n L a i tr iề u x ư a c h ín h là b ế n c h ợ V ạ n n à y

.

N h ư vậ y là, P h ố H iế n h a y c h ợ H iế n đ ã p h á t triể n từ t r ư ớ c k h i n g ư ờ i p h ư ơ n g
T â y v à o b u ô n b á n , c h ứ n g tỏ n ề n k in h tế h à n g h ó a ở n ư ớ c ta đ ã p h á t triể n k h á s ớ m
v à t ro n g m ộ t c h ừ n g m ự c n à o đó, c ó th ể làm c ơ s ở đ ể tiế p th u n h ữ n a y ế u tố m ới từ
bên n g o à i. P h ố H i ế n là m ộ t đ ô thị có c ả hai c h ứ c n ă n g v ừ a là t r u n g tâ m x u ấ t k h ấ u ,
v ừ a là m ộ t dô thị t h ư ơ n a m ạ i nội địa. p h ụ c v ụ n h u c ầ u trao đổi g i ữ a n ô n g th ô n v à
t h à n h thị t r o n g n ư ớ c . B ia A n h Lỉnh vương đ ã c h o b iế t s ự c ó m ặt c ủ a h ơ n 50 địa
p h ư ơ n g , g ầ n n h ư c ả n ư ớ c ở P h ố H iế n , n h ư : x ã L ư ơ n g X á ( h u y ệ n C h ư ơ n g Đ ứ c ), x ã
P hù U no (huyện Đ ư ờ n g H ào), xã H à C hỉ (h u y ệ n T h ụ y N g u y ê n ), xã N iê m Chi
( h u y ệ n N ô n g c ố n g ) , x ã B ắ c X u y ê n ( h u y ệ n H o a n g H ó a ), x ã T h u ầ n C h ấ t ( c h â u
h u y ệ n B ố C h ín h ) , x ã G ia T h á i ( h u y ệ n T h a n h T rì), x ã N h ậ t T ả o ( h u y ệ n T ừ L iê m )...
H ai c h ứ c n ă n g c ủ a P h ố H i ế n v ừ a nội th ư ơ n g , v ừ a n g o ạ i t h ư ơ n g c ó th ế n h ậ n th ấ y ở
p h ầ n lớn n h ữ n g m ặ t h à n g x u ấ t k h ẩ u c ủ a P h ố H i ế n là n h ữ n g h à n g lâm th ổ sả n ỏ'
m iề n núi n h ư : s a n h â n , q u ế , x ạ h ư ơ n g , lưu h u ỳ n h , th iế c v à c á c m ặ t h à n g s ả n x u ấ t
c h ủ y ế u tại v ù n g x u n g q u a n h T h ă n g L o n g n h ư lụa, đ ũ i, sa, n h u n g ... v ề m ặ t n à y , P h ố
H iế n là đ ô thị c ả n g x u ấ t k h ẩ u c á c m ặ t h à n g c h o T h ă n g L o n g v à c h o c ô n g n g h iệ p

n ô n g th ô n m iề n B ắ c . c ỏ n n h ữ n g m ặ t h à n g b á n t h ư ờ n g x u y ê n tại c á c p h ố p h ư ờ n g
P h ố H iế n n h ư c á c p h ư ờ n s ; n h u ộ m , p h ư ờ n g cá , p h ư ờ n g thịt, r a u , đ ồ gỗ , nồi đất,
ch iế u , n ó n , th u ộ c da... là p h ụ c v ụ n h u c ầ u đ ịa p h ư ơ n g v à t r o n g n ư ớ c .

4. Nhận xét
1.

C h ợ là n g là n ơ i “ g o m n g ư ờ i, g ó p c ủ a t r o n e t h iê n h ạ đ ể tra o đ ối, n h ờ đ ó m à

h ư n e t h ịn h ” . M ạ n g lư ớ i c h ợ đ ư ợ c m ở ra tạ o đ i ề u k iệ n c h o th ủ c ô n g n g h iệ p c ó
1. Đò Mây: tức chợ Vạn. Ben Lãnh: tức vùng đối diện chợ Vạn, thuộc địa phận Hà Nam.
2. T r ư ơ n g H ữ u Q u ý n h v à Đ ặ n g C h í U y ể n : “ B ư ó c đ ầ u t ì m h i ể u P h ố

H i ế n ” , in t r o n g C h é độ

ru ộ n g đất và một so van để lịc h s ử Việt N am , N x b T h ế g i ớ i , H à N ộ i , 2 0 0 9 , t r . 9 6 2 .
3. X e m H ồ n g P h o n g : " Đ ô t hị c ổ v à v ấ n đ ề đ ô thị h ó a ở V i ệ t N a m ” , in t r o n g Đ ô thị c ổ

N am , V i ệ n S ử h ọ c , H à N ộ i , 1 9 8 9 , t r . 4 1 - 4 2 .

364

Việt


KINH TỂ HÀNG H Ó A THỜI MAC - NHÌN T Ừ C H Ợ LÀNG

n h ữ n e b ư ớ c c h u y ể n m ì n h , v à c h ín h n h ờ cá c s ả n p h ấ m t h ủ côna, n g h i ệ p m ớ i tạo n ê n
m ộ t n ề n t h ư ơ n e n g h i ệ p m a n g t ín h c h ấ t k in h tế h à n e h ó a - c h ứ c n ă n g k in h tế n ô n g
n g h i ệ p k h ô n g đ á p ứ n g đ ư ợ c '. S ả n p h ẩ m x u ấ t k h ẩ u n h iề u , là m c h o k in h tế h à n g h ó a

p h á t triể n , vì v ậ y n ô n g n s h i ệ p v à t h ủ c ô n g n g h i ệ p b ó t đi tín h t ự c u n g t ự cấp. K in h tế
h à n g h ó a q u a s ự vậ n đ ộ n g v à p h á t tr iể n c ủ a n h ữ n g c h ợ là n g t r o n g n h ữ n e th ế kỷ X V I
- X V II - X V I I I , rõ r à n g đ ã có n h ữ n g tá c đ ộ n g n h i ề u m ặ t tớ i th ể c h ế v à sinh h o ạ t c ủ a
là n g xã. N ó đ ã tấ n c ô n g k h á m ạ n h m ẽ v à o tính c ô lập v à đ ó n g k ín v ề k in h tế v à sinh
h o ạ t c ủ a c á c là n g xã p h o n g k i ế n V i ệ t N a m .
2.

N h à M ạ c , đ iể n h ìn h là M ạ c Đăna; D u n g đ ã từ b ỏ thái đ ộ t r ọ n g n ô n g thái

q u á 2, c ở i m ở v ớ i k in h tế c ô n a t h ư ơ n g v à đ ã đ e m lại n h ữ n g k h ở i s ắ c n h ấ t đ ịn h c h o
n ề n k i n h tế, tu y có b ấ t ổ n n h ư n g n ă n s đ ộ n g h ơ n h ẳ n th ờ i L ê SƠJ. Đ ồ n g thờ i, n h à
M ạ c “ k h ô n g q u á c ứ n g n h ắ c t h e o N h o ” v ề m ặ t tư tư ở n g . X u ấ t th â n n g ư n g h iệ p ở H ả i
Đ ô n g , M ạ c Đ ă n g D u n g v à c á c vị v u a M ạ c k h á “ p h ó n g k h o á n g ” t r o n g c á c h n h ìn
k in h tế - x ã h ộ i. “ C á i n h ì n v ề b iể n c ủ a n g ư ờ i g ố c d â n c h à i x ứ Đ ô n g n h à M ạ c m ạ n h
h ơ n h ẳ n cái n h ìn v ề b iể n c ủ a n g ư ờ i n ô n g d â n x ứ T h a n h “ v u a q u a n h ó a ” n h à L ê ” 4.
T ừ c h ín h s á c h t h o á n g m ở v ề k i n h tế c ủ a n h à M ạ c v à c á c v u a triề u M ạ c , t ro n g
n h ữ n g n ă m 7 0 - 8 0 c ủ a t h ế kỷ X V I , q u á trìn h đ ô thị h ó a c ủ a m ộ t số c h ợ làn g đ ã d iễ n
ra. L ú c n à y m ộ t số thị t ứ đ ã đ ư ợ c h ìn h t h à n h n h ư K ỳ L ừ a ( L ạ n g S ơ n ), P h ố H iế n
( H ư n g Y ê n ) , T h a n h H à ( H u ế ) . H ộ i A n ( Q u ả n g N a m ) , . . . Đ ố i vớ i P h ố H iế n , b ê n c ạ n h
c á c t h ư ơ n g n h â n T r u n g Q u ố c v à N h ậ t B ả n đ ã ở P h ố H i ế n t ừ trư ớ c , c á c t h ư ơ n g n h â n
B ồ Đ à o N h a , H à L a n đ ã c h ú ý đ ế n P h ố H iế n . T u y n h iê n , m ã i đ ế n t h á n g 3 n ă m 1637,
c h iế c th u y ề n G r o l c ủ a H à L a n m ớ i c ậ p b ế n Đ à n g N g o à i v à t h á n g 7 n ă m đó, th u y ề n
t r ư ở n g K a re l H a r ts i n k đ ư ợ c p h é p d ự n g t h ư ơ n g đ i ế m ở P h ố H iế n . N h ư v ậ y là, từ
c u ố i t h ế k ỷ X V I đ ế n n ử a đ ầ u t h ế k ỷ X V I I , cá c t h ư ơ n g n h â n T r u n g Q u ố c , N h ậ t B ả n ,
B ồ Đ à o N h a , H à L a n ... đ ã đ ế n b ờ b iể n V iệ t N a m n g à y c à n g n h iề u , m à n h à L ê T r ịn h thì c h ủ t r ư ơ n g n g ă n c ấ m v i ệ c ra v à o t ự d o c ủ a n g o ạ i k iề u ở K in h đô. P h ố
H i ế n trở t h à n h nơ i trú c h â n q u a n t r ọ n g c ủ a t h ư ơ n g n h â n n ư ớ c n g o à i. C ó th ế h iế u
đ ư ợ c r ằ n g c á c lái b u ô n p h ư ơ n g T â y m o n g m u ố n đ ư ợ c b u ô n b á n ở c h ủ y ế u ở K ẻ
C h ợ , d o đ ó s ự tồ n tại c ủ a h ọ ở P h ố H i ế n k h ô n g lâu, k h ô n g t h ư ờ n g x u y ê n , s o n g sự
c ó m ặ t c ủ a h ọ đ ã g ó p p h ầ n là m k h ở i sắ c b ộ m ặ t c ủ a P h ố H iế n . N ơ i k i ế m so á t v à làm
t h ủ tụ c t h ô n g h à n h c h o c á c tà u t h u y ề n n g o ạ i q u ố c tr ư ớ c k h i đ ư ợ c p h é p lên K ẻ C h ợ

g ọ i là V ạ n L a i triề u ( B e n s ô n g t ừ đ ó đi v à o triề u đ ìn h ). C ả n g s ô n g đ ó c ũ n g là c h ợ
b e n b u ô n b á n c h ín h c ủ a đ ô thị.

1. 'Nguyễn Đức Nhuệ: “Vài nét về công thương nghiệp thời Mạc” , in trong Vương triều Mạc
(15 2 7 - 1592), N x b K H X H , HTN, 1 9 9 6, tr. 164.
2. X e m N hà M ạ c và d ò n ẹ họ M ạ c tro n g lịc h sử, S đ d , t r . 3 1 5 - 3 4 0 .
3. 4. T r ầ n T h ị B ă n g T h a n h : N guyễn B in h K h iêm về tác g ia và tác p h ẩ m , "Nxb G i á o d ụ c , H à
N ộ i , 2 0 0 7 , t r . 6 9 - 7 6 , t r 8 7.

365


VIỆT NAM HỌC - KỶ YẾU HỘI THẢO QUÓC TẾ LẦN THỨ T ư

3. T h ợ th ủ c ô n g v à t h ư ơ n g n h â n n g ư ờ i V i ệ t đ ổ v ề c á c thị t ứ làm ă n . b u ô n b á n
n g à y c à n g đ ô n g , làm c h o n h u c ầ u p h ụ c v ụ c á c c ư d â n n g à y c à n g tăn g . C h í n h vì thế.
p h ố x á d ầ n d ầ n đ ư ợ c q u y h o ạ c h t h e o h ìn h m ẫ u K i n h k ỳ . T r ư ờ n g h ọ p P h ố H iế n , H ội
A n là đ i ể n h ìn h . S a n g t h ế k ỷ X V I I - X V I I I , P h ố H i ế n đ ã c ó h ơ n 20 p h ư ờ n g [theo v ă n
b ia c h ù a H iế n , n iê n đ ạ i 1709 v à v ă n b ia c h ù a C h u ô n g , niên đ ạ i 1711], đ ư ợ c p h â n
loại th e o c á c loại h ìn h n g h ề n g h i ệ p b u ô n b á n h a y th ủ c ô n g , t r o n g đ ó t h ấ y xuất h iện
m ộ t p h ư ờ n g tê n là p h ư ờ n g c h ọ ’ H i ế n D o a n h v à m ộ t p h ư ờ n e tên là p h ư ờ n g C h ợ cũ,
đ iề u n à y c ó th ể h iể u , c h ợ H i ế n c ũ đ ã đ ư ợ c p h á t t r i ể n v à m ở r ộ n g h ơ n n ữ a . S ự x u ấ t
h iệ n c ủ a c á c p h ư ờ n g , đ ặ c b i ệ t là c á c p h ư ờ n g th ủ c ô n g đã t h ế h iệ n tín h chất h o à n
c h ỉn h c ủ a m ộ t đ ô thị t r u n g đại m à n s ư ờ i d â n P h ố H i ế n đ ã cố c ô n " tạ o n ê n . G iá o sư
N g u y ễ n Đ ứ c N s h i n h k h ẳ n g đ ịn h : “ P h ố H i ế n là m ộ t thị trấn: đ ú n g vớ i n g h ĩa )ỵ sở
h à n h c h ín h c ủ a m ộ t t r ấ n lớ n. v à c ũ n g là m ộ t thị ( c h ợ ) , nơi tụ hội n e ư ờ i t ứ c h iế n g
đ ế n b u ô n b á n , nơi c ó n h ữ n e s h e t h u y ề n n ư ớ c n g o à i tớ i cập b ế n v à c ó n h ữ n g n g ư ờ i
n ư ớ c na;oài trú n g ụ lâu d à i ” 1.
N h ư vậy, có thế nói “ P h ố H iế n x u ấ t h iệ n v à h ư n g th ịn h là d o n h ữ n g th ú c đẩy k in h
tế nội bộ m à nó có đ iề u k iệ n th u ậ n lợi đ ể tập trung, thu h ú t”2, c h ín h vì thể, phải n h ìn

P h ố H iế n “ n h ư m ộ t đ ô thị c ủ a n g ư ờ i b ả n địa, ra đờ i v ớ i t ư cách sả n p h ấ m c ủ a m ột trình
độ p h á t triể n nh ấ t đ ịn h c ủ a k in h tế h à n g h ó a V iệ t N a m ” , n ề n k in h tế đ ó đ ã p h á t triển từ
n h ữ n g th ế k ỷ X I-X II, t ạ o c ơ s ở c h o s ự ra đời c ủ a T h ă n g L o n g thời Lý - Trần.
4. S ự p h á t tr iể n h a y c h u y ể n m ì n h t ừ m ộ t c h ợ l à n g - c h ợ H iế n , t h à n h m ộ t đ ô thị
s ầ m u ấ t, là m ộ t t r o n g h a i t r u n g t â m g i a o t h ư ơ n g lớn c ủ a q u ố c g ia Đ ạ i V i ệ t thời M ạ c
- P h ố H i ế n v à o c u ố i t h ế k ỷ X V I - đ ầ u t h ế k ỷ X V I I , c h o ta th ấ y b ộ m ặ t c ủ a nền k in h
tế h à n g h ó a thời M ạ c đ a n g c h u y ể n m ạ n h t ừ m ộ t n ề n k in h tế c ò n m a n g n ặ n a tín h tú c
t ự c ấ p , m ặ c dù n ó đ ã t ư ơ n ẹ đ ố i p h á t tr iể n v à o th ờ i T r ầ n , v à đ ầ u th ờ i L ê sơ ,

sang một

n ề n k i n h tế tra o đ ổ i, b u ô n b á n , m à ỏ' đ ó v ấ n đ ề lợi n h u ậ n đ ã đ ư ợ c đ ặ t ra. C ó th ể
th ấ y , s ự p h á t triể n b ư ớ c đ ầ u c ủ a k in h tế h à n g h ó a th ờ i M ạ c là n ề n tả n g c h o sự p h á t
triể n m ạ n h m ẽ c ủ a n ề n k i n h tế h à n e h ó a , đ ặ c b i ệ t là n g o ạ i t h ư ơ n g v à o c á c íh ế k ỷ
X V I I - X V II I .

1. N g u y ễ n Đức N g h i n h : “ P h ố H i ế n - thế k ỷ X V I I - X V I I I : M ộ t số vấn đ ề k i n h t ế - xã h ộ i ” , in
t r o n g P h ố H iể n - K ỷ y ế u h ộ i thảo kh oa h ọ c , S đ d , tr. 106.
2. V i ệ n S ử h ọ c : Đ ỏ th ị c ổ

366

Việt Nam , S đ d , t r . 2 0 8 - 2 0 9 .