Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học và phân bố của loài Mã Tiền Lông (Strychnos ignatii Beng) tại vườn quốc gia Ba Bể, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn (Khóa luận tốt nghiệp)

TR

I H C THÁI NGUYÊN
NG
I H C NÔNG LÂM

NÔNG V N TOÀN

“NGHIÊN C U M T S

C I M SINH H C VÀ PHÂN B

C A LOÀI MÃ TI N LÔNG (STRYCHNOSIGNATII BERG)
T IV

N QU C GIA BA B , HUY N BA B , T NH B C K N”

KHÓA LU N T T NGHI P
H

ào t o

IH C

: Chính quy

Chuyên ngành

: Qu n lí tài nguyên r ng

Khoa

: Lâm nghi p

Khóa h c

: 2011 - 2015

THÁI NGUYÊN – 2015


TR

I H C THÁI NGUYÊN
NG
I H C NÔNG LÂM

NÔNG V N TOÀN

“NGHIÊN C U M T S

C I M SINH H C VÀ PHÂN B

C A LOÀI MÃ TI N LÔNG (STRYCHNOSIGNATII BERG)
T IV

N QU C GIA BA B , HUY N BA B , T NH B C K N”

KHÓA LU N T T NGHI P
H

ào t o

IH C

: Chính quy

Chuyên ngành

: Qu n lí tài nguyên r ng

Khoa

: Lâm nghi p

Khóa h c

: 2011 - 2015

Gi ng viên h

ng d n : Ths.Tr n Th H

THÁI NGUYÊN – 2015

ng Giang


L I CAM OAN
Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u c a b n thân tôi, các s
li u

c thu th p khách quan và trung th c. K t qu nghiên c u ch a
c
s d ng công b trên tài li u nào khác. N u sai tôi xin hoàn toàn ch u trách
nhi m !.
Thái Nguyên, ngày
XÁC NH N C A GVHD

Ths.Tr n Th H

ng Giang

NG

tháng

n m 2015

I VI T CAM OAN

Nông V n Toàn

XÁC NH N C A GIÁO VIÊN CH M PH N BI N
Xác nh n sinh viên ã s a theo yêu c u
c a h i ng ch m Khóa lu n t t nghi p!


L IC M
Trong các tr

ng

N

i h c, th i gian th c t p t t nghi p là kho ng th i

gian r t quan tr ng vì m i sinh viên

u có i u ki n, th i gian ti p c n i sâu

vào th c t , c ng c l i ki n th c ã h c, h c h i kinh nghi m, ph

ng pháp

nghiên c u, trau d i ki n th c, k n ng c a th c t vào trong công vi c.
Xu t phát t nguy n v ng c a b n thân,

c s nh t trí c a nhà tr

và Ban ch nghi m khoa Lâm nghi p, tôi v th c t p t i V
B , huy n Ba b , t nh B c K n v i tên

ng

n qu c gia Ba

tài: “Nghiên c u m t s

c i m

sinh h c và phân b c a loài Mã Ti n Lông (Strychnos ignatii Beng) t i v

n

qu c gia Ba B , huy n Ba B , t nh B c K n”
Sau m t th i gian nghiên c u, tôi ã hoàn thành khóa lu n t t nghi p. Có
c k t qu này tr

c h t tôi xin bày t lòng bi t n sâu s c

t n tình c a Ths.Tr n Th H

n s giúp

ng Giang trong su t quá trình th c hi n

tài.

Nhân d p này tôi c ng xin c m n toàn th th y cô giáo trong khoa Lâm
nghi p, các c p chính quy n và bà con nhân dân huy n Ba B , Ban giám
và l c l

ng ki m lâm V

c

n qu c gia Ba B , huy n Ba B , t nh B c K n ã

giúp tôi hoàn thành khóa lu n này.
Tôi xin chân thành c m n!
Thái Nguyên, ngày

tháng
Sinh viên

Nông V n Toàn

n m 2015


DANH M C CÁC B NG
B ng 2.1. Dân s , thành ph n dân t c và tình tr ng ói nghèo

vùng

m . 17

B ng 2.2. Th ng kê h th c v t VQG Ba B .................................................. 19
B ng 2.3. Thành ph n loài

ng v t có x

ng s ng

VQG Ba B và vùng

ph c n ............................................................................................ 19
B ng 2.4. Th nh

ng huy n Ba B ............................................................... 20

B ng 2.5. Di n tích, n ng su t và s n l

ng m t s cây tr ng chính huy n Ba

B n m 2010 ................................................................................... 22
B ng 2.6. Tình hình s n xu t c a ngành ch n nuôi huy n Ba B .................. 23
B ng 3.1. Các tuy n i u tra ã kh o sát t i VQG Ba B .............................. 27
B ng 4.1. Kích th

c cây Mã ti n lông t i VQG Ba B , T nh B c K n ........ 35

B ng 4.2. B ng s li u o
B ng 4.3.

d c các OTC .................................................... 36

c i m c b n v c u trúc qu n xã th c v t r ng n i loài Mã ti n
lông phân b

ai

cao d

i 500m ............................................ 38

B ng 4.4. C u trúc t thành t ng cây g n i Mã ti n lông phân b
cao d
B ng 4.5.

ai

i 500m................................................................................. 39

c i m c b n v c u trúc qu n xã th c v t r ng n i loài Mã ti n
lông phân b

ai

cao t 500m -1000m ................................... 40

B ng 4.6. C u trúc t thành t ng cây g n i Mã ti n lông phân b

ai

cao t 500m – 1000m ..................................................................... 41
B ng 4.7. M t

lâm ph n c a t ng cây cao ................................................. 42

B ng 4.8. Thành ph n các loài cây g
B ng 4.9.

c i m cây b i th m t

B ng 4.10. C u trúc t thành và m t
phân b

cao d

i và dây leo t i khu v c nghiên c u .... 43
cây tái sinh n i có loài Mã ti n lông

i 500m........................................................... 46

B ng 4.11. C u trúc t thành và m t
phân b

i kèm v i Mã ti n lông .................... 43

cây tái sinh n i có loài Mã ti n lông

cao t 500 – 1000m................................................... 47


DANH M C CÁC HÌNH
Hình 3.1. S

nghiên c u t ng quát ............................................................ 26


DANH M C CÁC CH
CTTT

Công th c t thành

D1.3
DSH

VI T T T

ng kính ngang ng c trung bình

a sinh d ng sinh h c

G

Ti t di n

Hvn

Chi u cao vút ng n trung bình
Liên minh qu c t b o t n thiên nhiên và

IUCN

tài nguyên thiên nhiên (International
Union for Conservation of Nature and
Natrual Resources)

KBTTN

Khu b o t n thiên nhiên

MTL

Mã ti n lông

ODB

Ô d ng b n

OTC

Ô tiêu chu n

VQG

V

n qu c gia


M CL C
Ph n 1. PH N M
U ................................................................................ 1
1.1. t v n ................................................................................................. 1
1.2. M c ích nghiên c u .............................................................................. 2
1.3. M c tiêu nghiên c u ............................................................................... 2
1.3.1. V lý lu n ......................................................................................... 2
1.3.2. V th c ti n ...................................................................................... 2
1.4. Ý ngh a nghiên c u c a tài ................................................................ 3
1.4.1. Ý ngh a trong h c t p ....................................................................... 3
1.4.2. Ý ngh a trong nghiên c u khoa h c ................................................. 3
1.4.3. Ý ngh a th c ti n .............................................................................. 3
PH N 2. T NG QUAN V N
NGHIÊN C U ..................................... 4
2.1. C s khoa h c nghiên c u .................................................................... 4
2.2. Tình hình nghiên c u trên Th gi i và Vi t nam. .................................. 5
2.2.1. Trên Th gi i .................................................................................... 5
2.2.2. Vi t Nam .................................................................................... 11
2.3. T ng quan khu v c nghiên c u ............................................................ 13
2.3.1. i u ki n t nhiên .......................................................................... 13

2.3.2. Khí h u, th y v n ........................................................................... 15
2.3.3. i u ki n kinh t - xã h i ............................................................... 16
2.3.4. Tài nguyên r ng c a VQG Ba B .................................................. 18
2.3.5. Th c tr ng phát tri n kinh t .......................................................... 21
Ph n 3.
I T
NG, PH M VI, TH I GIAN, N I DUNG VÀ
PH
NG PHÁP NGHIÊN C U ................................................................ 24
3.1. i t ng và ph m vi nghiên c u ........................................................ 24
3.2. a i m và th i gian nghiên c u......................................................... 24
3.3. N i dung nghiên c u ............................................................................ 24
3.4. Ph ng pháp nghiên c u ...................................................................... 24
3.4.1. Ph ng pháp nghiên c u chung ..................................................... 25
3.4.2. Ph ng pháp nghiên c u c th ..................................................... 27


3.4.3. Ph
3.4.4. Ph

ng pháp ph ng v n ................................................................. 31
ng pháp x lý s li u .............................................................. 31

Ph n 4. K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N ............................. 35
4.1. c i m hình thái loài cây Mã ti n lông............................................. 35
4.1.1. c i m hình thái cây ................................................................... 35
4.1.2. C quan sinh s n ............................................................................ 35
4.2. c i m sinh thái n i loài Mã ti n lông phân b ................................ 36
4.2.1. c i m a hình n i loài Mã ti n lông phân b ......................... 36
4.2.2. c i m sinh thái n i loài Mã ti n lông phân b ......................... 37

4.3. M t s
c i m c u trúc qu n xã th c v t r ng n i loài Mã ti n lông
phân b ......................................................................................................... 37
4.3.1. C u trúc t thành t ng cây g ......................................................... 37
4.3.2. C u trúc m t
t ng cây g ........................................................... 42
4.3.3. Thành ph n loài i kèm v i Mã ti n lông ..................................... 42
4.3.3.2. c i m loài cây b i th m t i và dây leo................................ 43
4.3.4. C u trúc t ng th ............................................................................ 44
4.3.5. T thành cây tái sinh ...................................................................... 45
4.4.
xu t m t s gi i pháp b o t n và phát tri n loài Mã ti n lông tai
VQG Ba B .................................................................................................. 48
4.4.1. Nhóm các gi i pháp v chính sách pháp lu t ................................. 48
4.4.2. Nhóm các gi i pháp v k thu t ..................................................... 49
4.4.3. Nhóm gi i pháp v kinh t - xã h i ................................................ 49
Ph n 5. K T LU N VÀ KI N NGH ........................................................ 50
5.1. K t lu n ................................................................................................. 50
5.2. Ki n ngh ............................................................................................... 51
TÀI LI U THAM KH O ............................................................................ 53


1

Ph n 1
PH N M
1.1.

U

tv n
R ng có vai trò r t quan tr ng không nh ng cung c p hàng hóa, lâm s n

c s n quý cho con ng
duy trì ngu n n

i mà còn có tác d ng b o v

t ai, ch ng xói mòn,

c, i u hòa dòng ch y, ch ng l l t. R ng còn có tác d ng

i u hòa khí h u, nhi t

, ch ng ô nhi m môi tr

sinh h c, b o v môi tr
Tài nguyên r ng n

ng, d tr tính a d ng

ng sinh thái và nhi u l i ích v n hóa xã h i khác.

c ta hi n nay ang b tàn phá nghiêm tr ng gây nên

không ít nh ng hi m h a v

i s ng và môi tr

ng c a chúng ta, nguyên

nhân chính là ch t phá và khai thác r ng không h p lý làm cho di n tích r ng
b gi m i nhanh chóng, ch t l
tr ng
tr

ng b suy thoái và t o nên nh ng vùng

i tr c ngày càng r ng l n gây ra ô nhi m ngu n n

t

c, suy thoái môi

ng sinh thái.
B o v và và phát tri n r ng có vai trò r t quan tr ng trong vi c ch ng

bi n
r ng

i khí h u và h n ch các thiên tai c a t nhiên. Bên c nh v n
ph xanh

t tr ng

i núi tr c. Chúng ta c n chú ý

tr ng

n vi c b o t n,

khai thác và phát tri n các ngu n gen quý hi m.
Loài Mã ti n lông (Strychnos ignatii Berg) là m t loài cây g th
xanh b n

a

ng

Vi t Nam nói riêng và ông Nam Á nói chung, có phân b t

nhiên hi n còn sót l i

vùng núi

ây là lo i Cây m c hoang
500- 1200m so v i m t n

VQG Ba B , huy n Ba B , T nh B c K n.

nh ng v c th a cây c i, phân b
c bi n. G p

Tuyên Quang, Thái Nguyên, B c

Giang, Phú Th , Qu ng Tr , Khánh Hòa, Bình D
mang nhi u ý ngh a v sinh thái, giá tr th

cao t

ng,

ng Nai. Loài này

ng m i, giá tr s d ng, giá tr v n

hóa c nh quan. Hi n nay vùng phân b t nhiên b thu h p nhanh chóng và
m t s cá th tr

ng thành c a loài b gi m sút nghiêm tr ng do nhi u nguyên

nhân, nh ng ch y u là do khai thác vì m c ích th

ng m i, Ch a bênh:


2

ch a nh c m i chân tay, âu th n kinh, kích thích tiêu hóa. Vì v y, loài này
ang

ng tr

b o t n và h

c nguy c tuy t ch ng. C n ph i có ngay bi n pháp k p th i
ng t i phát tri n loài cây thu c quý, hi m này.

Loài Mã ti n lông

c

hi m và nguy c p theo ngh
d ng v i m c ích th
và danh l c

ngh loài b xung vào danh l c các loài quý
nh 32/N -CP/2006 nghiêm c m khai thác và s

ng m i. Thu c b c VU theo sách

Vi t Nam 2007

IUCN.

Mã ti n lông là m t trong s nh ng loài mang nhi u
cho khoa h c và là loài cây ti m n ng có th

c i m quan tr ng

ng d ng trong lâm nghi p,

tr ng r ng hay có th phát tri n nghiên c u và ng d ng trong y h c, nh ng
t khi phát hi n

n nay, ngoài vi c mô t và công b m i cho khoa h c thì

loài Mã ti n lông này ch a

c m r ng i u tra v phân b c a loài, c ng

ch a có nh ng nghiên c u ti p theo v các

c i m v t h u, sinh thái, tái

sinh loài. T th c ti n nêu trên, chúng tôi ch n

tài: “Nghiên c u m t s

c i m lâm h c và phân b c a loài Mã ti n lông (Strychnos ignatii
n qu c gia Ba B , Huy n Ba B , t nh B c K n” nh m góp

Berg) t i v

ph n nâng cao hi u bi t,

xu t nh ng h

có tri n v ng và hi m này t i V

ng b o t n và phát tri n loài cây

n Qu c gia Ba B , t nh B c K n.

1.2. M c ích nghiên c u
D a trên c s nghiên c u

c i m lâm h c loài Mã ti n lông t i V

n

qu c gia Ba B , t nh B c K n nh m cung c p thêm thông tin, c s khoa h c
b o t n và phát tri n loài cây Mã ti n lông.
1.3. M c tiêu nghiên c u
1.3.1. V lý lu n
Xác

nh

cm ts

c i m lâm h c nh : sinh thái, phân b , hình

thái, c u trúc, tái sinh c a Mã ti n lông (Strychnos ignatii Berg) t i VQG Ba
B , t nh B c K n.
1.3.2. V th c ti n
- Nâng cao nh n th c c a các nhà qu n lý có cái nhìn t ng th h n v
công tác qu n lý b o v r ng t i khu v c nghiên c u, t

ó có nh ng i u


3

ch nh h p lý nh m em l i hi u qu cao trong qu n lý b o v tài nguyên r ng.
- Xây d ng c s khoa h c

a ra gi i pháp b o t n và phát tri n loài cây

Mã ti n lông (Strychnos ignatii Berg), nâng cao tính a d ng sinh h c.

- Cung c p nh ng thông tin nghiên c u giúp m i ng

i hi u bi t thêm v

loài cây Mã ti n lông.
- Có

c m t tài li u tham kh o cho m t s công tác nghiên c u v cây

Mã ti n lông (Strychnos ignatii Berg).
1.4. Ý ngh a nghiên c u c a

tài

1.4.1. Ý ngh a trong h c t p
- Vi c nghiên c u

tài có ý ngh a to l n trong vi c áp d ng lý thuy t ã

h c vào th c ti n, ây là m t ph

ng pháp h th ng c ng c nh ng ki n th c

ã h c trong m y n m qua.
- C ng c

c ki n th c c s c ng nh chuyên ngành, sau này có i u

ki n t t h n

ph c v công tác phát tri n ngành lâm nghi p.

- Giúp cho sinh viên b

c

u làm quen, hi u thêm v ki n th c cho

công tác i u tra ngoài th c t , v n d ng c lý thuy t và th c hành nh m
k t qu và ch t l

ng cao trong quá trình h c t p t i tr

t

ng.

1.4.2. Ý ngh a trong nghiên c u khoa h c
- T o i u ki n cho sinh viên

c ti p xúc, làm quen v i th c t công

tác nghiên c u khoa h c.
- Góp ph n hoàn ch nh d li u khoa h c v vi c nghiên c u chuyên sâu
loài cây Mã ti n lông.
- Qua k t qu nghiên c u làm c s khoa h c

l a ch n các gi i pháp

b o t n và phát tri n loài Mã ti n lông.

1.4.3. Ý ngh a th c ti n
Bi t

c

c i m phân b ,

c i m sinh thái,

c i m c u trúc, tình

tr ng và vai trò c a loài Mã ti n lông t i VQG Ba B , t nh B c K n. T
a ra các gi i pháp b o t n và phát tri n loài cây Mã ti n lông.

ó


4

PH N 2
T NG QUAN V N

NGHIÊN C U

2.1. C s khoa h c nghiên c u
Hi n nay, do nhi u nguyên nhân khác nhau làm cho ngu n tài nguyên
DSH c a Vi t Nam ã và ang b suy gi m. Nhi u h sinh thái và môi
tr

ng s ng b thu h p di n tích và nhi u Taxon loài và d

tr

c nguy c b tuy t ch ng trong m t t

i loài ang

ng

ng lai g n.

D a trên các tiêu chu n ánh giá tình tr ng các loài c a IUCN 2006 [15],
Vi t Nam c ng công b trong Sách
v t

h

ng d n, thúc

Vi t Nam n m 2007 [1] ph n II Th c

y công tác b o v tài nguyên sinh v t thiên nhiên

phân chia ra các th h ng sau:
+ B tuy t ch ng: (EX)
+ Tuy t ch ng trong t nhiên: (EW)
Nhóm các loài nguy c p

c chú tr ng b o v hàng

h ng chính sau:
+ C c kì nguy c p: (CR)
+ Nguy c p: (EN)
+ S nguy c p: (VU)
Nhóm các loài ít nguy c p
+ Ít nguy c : (LR)
- Ph thu c b o t n: (LR/cd)
-S b

e d a: (LR/nt)

- Ít quan tâm: Least Concern (LR/lc)
+ Thi u d li u: Data Deficient (DD)
+ Không ánh giá: Not Evaluated (NE)

u g m các phân


5

b o v và phát tri n các loài
ban hành Ngh

ng th c v t quý hi m Chính ph

nh s 32/2006/N -CP [3]. Ngh

nh quy

nh các loài

ã
ng

th c v t quý, hi m g m 2 nhóm chính:
+ IA,B Th c v t r ng,
m c ích th

ng v t r ng nghiêm c m khai thác, s d ng vì

ng m i (IA

i v i th c v t r ng).

+ IIA,B Th c v t r ng,
ích th

ng m i (IIA

ng v t r ng h n ch khai thác, s d ng vì m c

i v i th c v t r ng).

C n c vào phân c p b o t n loài và
K n có nhi u loài

ng th c v t

DSH t i VQG Ba B , t nh Bác

c x p vào c p b o t n CR, EN và VU c n

c b o t n, nh m gi gìn ngu n gen quý giá cho thành ph n

DSH

Vi t

Nam nói riêng và th gi i nói chung, m t trong nh ng loài th c v t c n
b o t n ó chính là Mã ti n r ng t i VQG, ây là c s khoa h c
giúp tôi ti n hành nghiên c u và th c hi n

c

u tiên

tài.

2.2. Tình hình nghiên c u trên Th gi i và Vi t Nam
2.2.1. Trên Th gi i
Nh chúng ta ã bi t loài Mã ti n lông (Strychnos ignatii Berg) ang
ng tr

c nguy c b tuy t ch ng ngoài t nhiên. Trên th gi i ã có nhi u

nghiên c u v kh n ng tái sinh t nhiên,
trúc c a cây Mã ti n lông

c i m phân b , hình thái, c u

a ra nh ng ph

ng pháp b o t n và phát tri n

h u hi u.
- Nghiên c u quy lu t phân b :
Theo Meryer ã xây d ng r ng chu n v i ph
toán cho chu k khai thác n
quy n “ R ng m a nhi t
ông cho ó là m t phân b

nh s cây và c p

i” c ng

c p

ng trình h i quy

tính

ng kính; Richards trong

n phân b s cây theo c p kính,

c tr ng c a r ng t nhiên h n lo i. Trong quy n

“h sinh thái r ng nhi t

i” mà FAO xu t b n g n ây tác gi c ng xét phân

b s cây theo các c p

ng kính. Theo quan i m c a Richards, Wenk ã


6

nghiên c u thân cây theo kích c và
thuy t

s d ng trong tính toán quy ho ch r ng, Rollet ã dành m t ch

quan tr ng
Tr

ng hóa v i m t s d ng phân b lý

xác l p ph

ng trình h i quy s cây

ng

ng kính (Nguy n V n

ng, 1983).
Các tác gi này ã xây d ng

r ng khác nhau (s cây theo

ra

c các ph

ng trình h i quy cho các ki u

ng kính). T các nhân t

c các bi n khác thông qua t

i u tra có th suy

ng quan h i quy. ây là c s quan tr ng

ng d ng trong i u ch r ng góp ph n tìm ra m t s k t lu n b ích cho
công tác lâm sinh h

ng vào m c tiêu xây d ng và nâng cao v n r ng v l ng

và ch t.
Prodan (1952) nghiên c u quy lu t phân b r ng, ch y u theo

ng

kính D1.3 có liên h v i giai o n phát d c và các bi n pháp kinh doanh. Theo
tác gi , s phân b s cây theo

ng kính có giá tr

c bi t là r ng h n lo i, nó ph n nh các

theo Tr n M nh C
ã

c i m lâm sinh c a r ng (d n

ng, 2007). Phân b cây r ng t nhiên mà ông xác

c ki m ch ng

r t nhi u n i trên th gi i.

ng kính c a r ng t nhiên có m t
c p

c tr ng nh t cho r ng,
nh

ó là phân b s cây theo

nh l ch trái. S cây t p trung nhi u

ng kính nh do có nhi u loài cây khác nhau và nhi u th h cùng t n

t i trong ki u r ng. N u xét v m t loài cây, do

c tính sinh thái nên l p cây

k c n (cây nh ) bao gi c ng nhi u h n các l p cây l n do quy lu t c nh
tranh không gian dinh d

ng và ào th i t nhiên: nh ng n i thu n l i trong

r ng cây m i v

t n t i và phát tri n.

n lên

- Nghiên c u v kh n ng tái sinh:
Tái sinh r ng là m t quá trính sinh h c mang tính

c thù và di n ra liên

t c c a h sinh thái r ng. S xu t hi n c a cây con c a các loài cây ang phát
tri n d

i tán r ng, l tr ng trong r ng sau khai thác ch n, sau phát n

ng

làm r y. Vai trò quan tr ng c a l p tái sinh này là ngu n thay th l p cây ã
già c i, là quá trình ph c h i thành ph n c b n c a r ng.


7

Theo quan i m c a các nhà lâm h c thì hi u qu tái sinh r ng là xác
nh

cm t

tái sinh, ch t l

ng cây tái sinh (cây tri n v ng), t thành

loài và phân b c a cây tái sinh…S t

ng

ng hay khác bi t trong t thành

c a loài cây tái sinh v i t thành loài cây g

ã

c các nhà khoa h c quan

tâm (Richards (1933, 1939); Baur (1976) [13]. Do tính ph c t p c a t thành
loài cây, nên khi kh o sát ng

i ta ch

o

m, nghiên c u các loài có giá tr

th c ti n và có ý ngh a nh t

nh (QPN 6-84). Trong cu n “r ng m a nhi t

i”, P.W. Richards nêu lên ý ki n c a nhi u tác gi cho r ng theo di n th t
nhiên thì sau khi cây t ng trên

di n th x u i và sau ó có th di n th l i

i lên vì cây g t t bao gi c ng m c sau cây tiên phong a sáng (Nguy n
V n Tr

ng, 1983).

i u này chúng ta ã t ng th y khi khai thác t o ra

nh ng l tr ng thì cây tiên phong bao gi c ng m c l i r t nhanh ch trong
vòng 1- 2 n m
c n có

m t

u.

i u quan tr ng mà chúng ta quan tâm là l p tái sinh k
di n th r ng i lên hay không.

ây là công vi c chúng

ta ph i nghiên c u, ánh giá. Theo Ashton (1983), cây D u rái (Dipterocarpus
alatus) m c c m

ven sông, ch tái sinh sau nh ng tr n l t l n. Nhi u nhà

nghiên c u còn cho r ng, ki u cách tái sinh ph bi n c a cây g r ng m a là
tái sinh theo v t hay theo l tr ng (d n theo Lâm Xuân Xanh, 1986) Van
Steenis (1956) ã nghiên c u hai
nhi t

c i m tái sinh ph bi n c a r ng m a

i là tái sinh phân tán liên t c c a các loài cây ch u bóng và tái sinh

theo v t c a các loài cây a sáng (d n theo Thái V n Tr ng, 1978) [11]. Theo
Mar’tin và c ng s (2005) cho r ng s tái sinh l n lên cây r ng có liên quan
ch t ch
sông,

n s c s n xu t c a
ng xá, rìa r ng và

t.

c bi t là nh ng n i nh y c m: d i ven

nh núi.

- C s sinh thái h c c a r ng:
C u trúc r ng: Là s s p x p t ch c n i b c a các thành ph n sinh v t
trong h sinh thái r ng mà qua ó các loài có

c i m sinh thái khác nhau có

8

th cùng sinh s ng hoà thu n trong m t kho ng không gian nh t

nh trong

m t giai o n phát tri n c a r ng. C u trúc r ng v a là k t qu v a là s th
hi n các m i quan h

u tranh sinh t n và thích ng l n nhau gi a các thành

ph n trong h sinh thái v i nhau và v i môi tr

ng sinh thái. C u trúc r ng

bao g m c u trúc sinh thái, c u trúc hình thái và c u trúc tu i.
Quy lu t v c u trúc r ng: Là c s quan tr ng
h c, sinh thái r ng và

c bi t là

nghiên c u sinh thái

xây d ng nh ng mô hình lâm sinh cho

hi u qu s n xu t cao. Trong nghiên c u c u trúc r ng ng

i ta chia ra làm 3

d ng c u trúc là: c u trúc sinh thái, c u trúc không gian và c u trúc th i gian.

C u trúc c a th m th c v t là k t qu c a quá trình

u tranh sinh t n gi a

th c v t v i th c v t và gi a th c v t v i hoàn c nh s ng. Trên quan i m
sinh thái thì c u trúc r ng chính là hình th c bên ngoài ph n ánh n i dung bên
trong c a h sinh thái r ng, th c t c u trúc r ng nó có tính quy lu t và theo
tr t t c a qu n xã. Các nghiên c u v c u trúc sinh thái c a r ng m a nhi t
i ã

c P. W. Richards (1952) [18], G. N. Baur (1976) [13], E. P. Odum

(1987) [17]… ti n hành. Nh ng nghiên c u này ã nêu lên quan i m, các
khái ni m và mô t

nh tính v t thành, d ng s ng và t ng phi n c a r ng.

G. N. Baur (1976) [13] ã nghiên c u các v n

v c s sinh thái nói chung

và v c s sinh thái h c trong kinh doanh r ng nói riêng, trong ó i sâu
nghiên S hóa b i Trung tâm c u c u trúc r ng, các ki u x lý v m t lâm
sinh áp d ng cho r ng m a t nhiên.
T

ó tác gi

a ra các nguyên lý tác

ng x lý lâm sinh c i thi n

r ng. P. Odum (1978) [17], ã hoàn ch nh h c thuy t v h sinh thái trên c
s thu t ng h sinh thái (ecosystem) c a Tansley (1935). Khái ni m sinh thái
c làm sáng t là c s

nghiên c u các nhân t c u trúc trên quan i m

sinh thái h c. Công trình nghiên c u c a R. Catinot (1965) [14], J. Plaudy
(1987) [16], ã bi u di n c u trúc hình thái r ng b ng các ph u

r ng,


9

nghiên c u các c u trúc sinh thái thông qua vi c mô t phân lo i theo các khái
ni m d ng s ng, t ng phi n.
K t c u c a qu n th lâm ph n có nh h ng
(1960) ã ch ng minh

n tái sinh r ng. I.D.Yurkevich

tàn che t i u cho s phát tri n bình th ng c a a s các

loài cây g là 0,6 – 0,7.
i v i r ng nhi t
(thông qua
th m t
cho

i thì các nhân t sinh thái nh nhân t ánh sáng

tàn che c a r ng),

i là nh ng nhân t

mc a

nh h

t, k t c u qu n th , cây b i,

ng tr c ti p

n quá trình tái sinh r ng,

n nay ã có nhi u công trình nghiên c u,

c p

nv n

này. Tác

gi G. N Baur (1976) [13] cho r ng, s thi u h t ánh sáng nh h
phát tri n c a cây con còn
nh h

ng này th

n sinh tr

ng không rõ ràng và th m c , cây b i có nh h

ng c a cây tái sinh.

r ng nhi t

nh ng s l

i, t thành và m t

ng loài cây có giá tr kinh t th

i v i tái sinh

ng

nh ng qu n th kín tán, th m c và cây
ng

n cây tái sinh. Nhìn

cây tái sinh th

ng khá l n

ng không nhi u và

ý h n, còn các loài cây có giá tr kinh t th p th
c bi t là

n

i v i s n y m m và phát tri n c a cây m m

b i kém phát tri n nh ng chúng v n có nh h
chung

ng

ng ít

c chú

c nghiên c u,

các tr ng thái r ng ph c h i sau n

ng r y.

- Mô t hình thái c u trúc r ng:
Hi n t

ng thành t ng là s s p x p không gian phân b c a các thành

ph n sinh v t r ng trên c m t b ng và theo chi u th ng
pháp v bi u
x

m tc t

ng và s d ng l n

qu
có nh

ng. Ph

ng

ng c a r ng do P.W. Richards (1952) [18],

u tiên

Guam

n nay v n là ph

ng pháp có hi u

nghiên c u c u trúc t ng th c a r ng. Tuy nhiên ph
c i m là ch minh h a

ng pháp này

c cách s p x p theo chi u th ng

ng

c a các loài cây g trong di n tích có h n. Cusen (1953) ã kh c ph c b ng
cách v m t s gi i k bên nhau và

a l i m t hình t

ng v không gian


10

ba chi u. P. W. Richards (1959, 1968, 1970) [18], ã phân bi t t thành
r ng m a nhi t

i làm hai lo i là r ng m a h n h p và r ng m a

có t thành loài cây
nhi u t ng (th
m a nhi t

n gi n. C ng theo tác gi thì r ng m a th

n u
ng có

ng có 3 t ng, tr t ng cây b i và t ng cây c ). Trong r ng

i, ngoài cây g l n, cây b i và các loài thân th o còn có nhi u

lo i dây leo cùng nhi u loài th c v t ph sinh trên thân ho c cành cây.

Hi n nay, nhi u h th ng phân lo i th m th c v t r ng ã d a vào các
c tr ng nh c u trúc và d ng s ng,
su t th m th c v t. Ngay t
d ng d ng sinh tr
chúng

u th , k t c u h th c v t ho c n ng

u th k 19, Humboldt và Grinsebach ã s

ng c a các loài cây u th và ki u môi tr

bi u th cho các nhóm th c v t. Ph

Grinsebach

c các nhà sinh thái h c

ng s ng c a

ng pháp c a Humboldt và
an M ch (Warming, 1094;

Raunkiaer, 1934) ti p t c phát tri n. Raunkiaer (1934) ã phân chia các loài
cây hình thành th m th c v t thành các d ng s ng và các ph sinh h c (ph
sinh h c là t l ph n tr m các loài cây trong qu n xã có các d ng s ng khác
nhau). Tuy nhiên, nhi u nhà sinh thái h c cho r ng phân lo i hình thái, các
ph d ng s ng c a Raunkiaer kém ý ngh a h n các d ng sinh tr

ng c a

Humboldt và Grinsebach. Trong các lo i r ng d a theo c u trúc và d ng s ng
c a th m th c v t, ph
v t

ng pháp d a vào hình thái bên ngoài c a th m th c

c s d ng nhi u nh t.
Kraft (1884) l n

u tiên

a ra h th ng phân c p cây r ng, ông phân

chia cây r ng thành 5 c p d a vào kh n ng sinh tr
l

ng cây r ng. Phân c p c a Kraft ph n ánh

r ng, tiêu chu n phân c p rõ ràng,
v i r ng thu n loài
loài nhi t
a ra ph

c và ch t

c tình hình phân hoá cây

n gi n và d áp d ng nh ng ch phù h p

u tu i. Vi c phân c p cây r ng cho r ng t nhiên h n

i là m t v n

ph c t p, cho

n nay v n ch a có tác gi nào

ng án phân c p cây r ng cho r ng nhi t

nh n r ng rãi.

ng, kích th

i t nhiên

c ch p


11

Nh v y, h u h t các tác gi khi nghiên c u v t ng th th ng

a ra

nh ng nh n xét mang tính nh tính, vi c phân chia t ng th theo chi u cao mang
tính c gi i nên ch a ph n ánh

c s phân t ng c a r ng t nhiên nhi t

Tóm l i, trên th gi i các công trình nghiên c u v
r ng nói chung và r ng nhi t

i.

c i m c u trúc

i nói riêng r t phong phú, có nhi u công trình

nghiên c u công phu ã em l i hi u qu cao trong b o v r ng.
2.2.2.

Vi t Nam

Trên th gi i nói chung và
ang c n m t s quan tâm

Vi t Nam nói riêng thì loài Mã ti n r ng

c bi t c a con ng

1 qu n th phát tri n m nh, các nghiên c u b

i nh m ph c h i chúng thành
c

u ã

c các nhà nghiên

c u ch ng minh.
Theo tác gi Thái V n Tr ng (1978) [11], khi nghiên c u v th m th c v t
r ng Vi t Nam ã k t lu n: ánh sáng là nhân t sinh thái kh ng ch và i u
khi n quá trình tái sinh t nhiên trong th m th c v t r ng. N u các i u ki n
khác c a môi tr

ng nh :

t r ng, nhi t

,

m, d

thì t h p các loài cây tái sinh không có nh ng bi n

i tán r ng ch a thay

i

i l n và c ng không di n

th m t cách tu n hoàn trong không gian và theo th i gian mà di n th theo
nh ng ph

ng th c tái sinh có quy lu t nhân qu gi a sinh v t và môi tr

Thái V n Tr ng (1978) [11] khi nghiên c u ki u r ng kín th
m nhi t

in

c ta ã

sinh thái, t ng d
(1987) [7], ã

a ra mô hình c u trúc t ng v

ng xanh m a

t tán, t ng u th

i tán, t ng cây b i và t ng c quy t. V

a ra ph

ng.

ình Ph

ng

ng pháp phân chia r ng ph c v cho công tác i u

ch v i phân chia theo lô và d a vào 5 nhân t : Nhóm sinh thái t nhiên, các
giai o n phát tri n và suy thoái c a r ng, kh n ng tái t o r ng b ng con
ng tái sinh t nhiên,
hi u dùng

c i mv

a hình, th nh

ng v i m t b ng mã

tra trong quá trình phân chia.

Tác gi Lâm Phúc C (1994) [2], Nhiên c u r ng th sinh sau n

ng r y

Phú Luông, Mù Cang Ch i, Yên Bái ã chia thành n m giai o n và k t lu n:


12

di n th th sinh sau n

ng r y theo h

ng i lên ti n t i cao nh. T thành loài

t ng d n theo th i gian.
Tác gi Ph m Ng c Th

ng (2001, 2003) [9], nghiên c u quá trình tái

sinh t nhiên ph c h i sau n

ng r y t i hai t nh Thái Nguyên và B c K n ã

cho th y kh n ng tái sinh c a th m th c v t trên
có s l

ng loài cây g tái sinh nhi u nh t, ch s

t r ng còn nguyên tr ng
a d ng loài c a th m cây

g là khá cao.
i v i h sinh thái r ng nhi t

i

Vi t Nam, Thái V n Tr ng (2000)

[10], d a vào s ghép n i c a 2 h th ng phân lo i: h th ng phân lo i

c

i m c u trúc ngo i m o làm tiêu chu n và h th ng phân lo i th m th c v t
d a trên y u t h th c v t làm tiêu chu n ã phân chia th m th c v t Vi t
Nam thành 5 nhóm ki u th m (g i là 5 nhóm qu n h ) v i 14 ki u qu n h
(g i là 14 qu n h ). M c dù còn m t s

i m c n bàn lu n và ch nh lý b sung

thêm nh ng b ng phân lo i th m th c v t Vi t Nam c a Thái V n Tr ng t
b c qu n h tr lên g n phù h p v i h th ng phân lo i c a UNESCO (1973).

Tr n ng ph

ng (1970) [8], khi

c p

ã x p r ng trên núi á vôi vào ai r ng nhi t
i lá r ng th

n r ng

Mi n B c Vi t Nam

i m a mùa v i ki u r ng nhi t

ng xanh núi á vôi, và có 4 ki u ph : Th nh

ng nguyên sinh

t ng cây g , trong ó cây nghi n là cây chi m u th , ai r ng á nhi t
mùa v i ki u r ng á nhi t

i lá kim trên núi á vôi.

ng Kim Vui (2002) [12], nghiên c u
sau n
huy n

ng r y

làm c s

im a

c i m c u trúc r ng ph c h i

xu t gi i pháp khoanh nuôi, làm giàu r ng

ng H , t nh Thái Nguyên ã k t lu n

i v i giai o n ph c h i t 1 - 2

tu i (hi n tr ng là th m cây b i) thành ph n th c v t 72 loài thu c 36 h và h
Hoà th o (Poaceae) có s l

ng l n nh t (10 loài), sau ó

n h Th u d u

(Euphorbiaceae) 6 loài, h Trinh n (Mimosaceae) và h Cà phê (Rubiaceae)
m i h có 4 loài. B n h có 3 loài là h Long não (Lauraceae), h Cam


13

(Rutaceae), h Khúc kh c (Smilacaceae) và h C roi ng a (Verbenaceae).
Ngoài ra, c u trúc tr ng thái th m th c v t cây b i này có s cá th trong ô tiêu
chu n cao nh t nh ng l i có c u trúc hình thái

n gi n,

che ph th p nh t 75

- 80%, ch y u t p trung vào các loài cây b i.
2.3. T ng quan khu v c nghiên c u
2.3.1. i u ki n t nhiên
2.3.1.1.V trí

a lý

VQG Ba B n m trên a bàn hành chính xã Nam M u và m t ph n các xã:
Khang Ninh, Cao Tr , Cao Th

ng, Qu ng Khê huy n Ba B , t nh B c K n.

a lý: t 22016’12” t i 220 33’45” V

T a

B c,

t 1050 28’31” t i 1050 47’20” Kinh

ông

T ng di n tích vùng lõi VQG là: 10.048 ha. Trong ó:
- Phân khu b o v nghiêm ng t: 3.931 ha
- Phân khu ph c h i sinh thái: 6.083 ha
- Phân khu hành chính d ch v : 34 ha
Khu v c có ranh gi i hành chính nh sau:

- Phía B c: giáp xã Cao Th

ng huy n Ba B

- Phía ông: giáp xã Cao Tr , Khang Ninh
- Phía Nam: giáp xã Qu ng Khê, xã Hoàng Tr huy n huy n Ba B , t nh
B cK n
- Phía Tây: giáp xã Nam C

ng, xã Xuân L c, huy n Ch

n t nh B c

K n, xã à V , huy n Na Hang, t nh Tuyên Quang.
2.3.1.2.

a hình

VQG Ba B là m t ph c h h -sông-su i-núi á vôi, t d c m nh
d c
núi á,

ng v i nhi u hang
cao bi n

800-1500m.

ng.

a hình chia c t m nh v a có núi

n

t v a có

i t 150-1000m, bao b c xung quanh là các dãy núi cao


14

H Ba B n m

trung tâm V

n, h là m t thung l ng á vôi th p tr ng

c bao b c b i các vách á hi m tr . H có di n tích 450 ha, chi u dài trên
8 km, ch r ng nh t 800m, ch h p nh t 200m. Trên h có m t s
Bà Góa, Kh u Cúm, An M .

áy h có nhi u

nh á ng m,

o nh :

sâu TB 17-

23m, sâu nh t 29m, nông nh t 8-9m.
a hình karst t i V

n qu c gia Ba B bao g m các cao nguyên karst

cao khác nhau, m t lo t các kh i karst không cân
h m sông, h Ba B và h th ng các hang

i, karst pediment, các

ng xu t hi n

c p

hang cao nh t g m các hang hoá th ch, xu t hi n khi n
dòng sông chuy n

ng t i c p

Trong nhóm bào mòn
bào mòn theo

c ng m và các

th p h n.

a hình phi karst khu v c V

d c, bào mòn

6 – 7. C p

n qu c gia di n ra

ng b ng, t i các b m t san b ng, các thung

l ng và các th m á g c.
Trong s tích t c a nhóm
núi là h qu c a các

a hình phi karst, các nón phóng v t

t l bùn á vào th i k Pleistocen gi a (cách ây 700

000 – 800 000 n m). Khu v c c ng còn có các d ng
th m sông
2.3.1.3.

các

cao khác nhau (t 10

a ch t th nh

-

chân

a hình tích t và các

n 120 m).

ng

a ch t á m : V n Qu c gia Ba B n m

cánh cung sông Gâm, ôm

l y vòm sông Ch y thu c kh i nâng Vi t b c có tu i hình thành 2,6 tri u n m.
H Ba B n m trong vùng kast Ch Rã, Ch
mi n tr ng c a kh i nâng Vi t B c -

n, Ch

i n thu c

c hình thành do s phá h y l c

a

ông Nam Á cu i k Cambri s m.
á

Ba B là á có tinh th màu tr ng có Biotit piroxen, Graphit xâm

tán và Granit hai mica.
- Th nh
tr ng karst, d

ng: V

n Qu c gia Ba B có các lo i

i tán r ng r m; Luvisols và Leptosols có

t Renzit có
tr ng s

các

n, vách


15

karst d

i tán r ng th sinh; Cabisol có

sinh ho c cum dân c ; Acrisols có
n

các s

các s

n bóc mòn trong r ng th

n bóc mòn, n i

t tr ng c ho c

ng rãy; Fulvisols có các thung l ng sông là n i tr ng lúa n

c.

2.3.2. Khí h u, th y v n
2.3.2.1. Khí h u
Khí h u n i ây mang tính nhi t

i gió mùa l c

a núi cao và có

c

tr ng riêng so v i các t nh mi n núi khác thu c vùng ông B c. Có ti u vùng
khí h u á nhi t

i.

T nh B c K n nói chung và huy n Ba B nói riêng là c a ngõ ón gió
mùa ông B c t Trung Qu c tràn sang vào mùa ông và ch u nh h

ng c a

gió mùa ông Nam vào hè v .
Khí h u T nh B c K n
- Mùa m a: b t

c chia làm 2 mùa rõ r t: Mùa m a và mùa khô:

u t tháng 4 và k t thúc vào tháng 9 hàng n m, nhi t
ng kho ng 50C – 60C. L

trung bình nh ng tháng gi a các mùa dao

m a trung bình mùa m a là 200 – 250mm. Nhi t
200C – 250C và

s

i mát m , gió l nh hay có s

ng mu i. Gió mùa ông b c th

rét th

trung bình mùa m a là

m không khí trung bình là 80% - 90%.

- Mùa khô: kéo dài t tháng 10 n m tr
khí h u ôn

ng

c

ng mù, có vùng còn xu t hi n

ng xuyên th i

ng kéo dài t tháng 12 n m tr

c

n tháng 3 n m sau. Mùa này
n gây khô và rét. Các tháng

n tháng 2 n m sau. L

trung bình mùa khô là 20 – 40mm; th p nh t là 10 – 20mm. Nhi t
mùa khô là 250C - 300C,

ng m a
trung bình

m trung bình hàng tháng là 70% - 80%.

Nhìn chung khí h u B c K n mát m quanh n m l i có nhi u núi cao,
phong c nh thiên nhiên h u tình nên r t thích h p cho vi c ngh ng i, du l ch.
c i m khí h u trên ã t o cho B c K n có l i th

hình thành các vùng

s n xu t cây con phong phú a d ng, trong ó có nh ng cây

c s n nh quýt,

h ng không h t,

ng…

ut

ng có hàm l

ng

m cao, h i, chè


16

2.3.2.2. Th y v n
H th ng thu v n VQG Ba B bao g m 4 con sông, su i chính n i v i
h Ba B . Phía Nam và Tây Nam có song Ch Lèng, su i Bó Lù và Tà Han
n

c vào h v i t ng di n tích l u v c là 420 km2 (sông Ch Lèng: 194

km2, su i Bó Lù: 137 km2 và su i Tà Han: 89km2). Ba con sông, su i này
n

c vào h , sau khi

c i u ti t, m t ph n n

c h p l u v i sông N ng

phía B c h , ti p t c ch y v sông Gâm. Sông N ng là th

sông H ng, ch y theo h

ng ngu n c a

ng ông Tây. T ng di n tích l u v c sông N ng là

1.420 km2. Vào mùa l , ngoài 3 con sông, su i

phía Nam, n

c t sông

N ng có th ch y vào h và m c n

c

n

c trong h l i ti p t c ch y vào sông

c l sông N ng gi m xu ng, n

N ng. M c n

c tích l i trong h có th

h có th dâng lên t 2 –3 m. Khi
t t i 80-90 tri u m3, có tác d ng

phân l sông N ng, sông Gâm và sông H ng.

C 4 con sông, su i nói trên
hình d c, th

u b t ngu n t nh ng

ng gây ra l l n. Theo k t qu

h c Thu l i, th c hi n trong n m 2002, l u l
Nam kho ng g n 1.000 m3/s
vào h

o

nh núi cao,

a

i u tra c b n c a Vi n Khoa
ng c a ba con sông, su i phía

vào h , còn sông N ng, l u l

ng n

c ch y

c vào tháng 8/1971 là 942 m3/s.

2.3.3. i u ki n kinh t - xã h i
V

n Qu c gia Ba B n m trong

a gi i hành chính huy n Ba B , t nh

B c K n nh ng phía Tây l i giáp huy n Nà Hang, t nh Tuyên Quang, có
chung vùng

m v i KBTTN Nà Hang (xã

quanh VQG hi n có 25.510 ng

à V , huy n Nà Hang). Xung

i sinh s ng trong 5.248 h thu c 99 thôn c a

9 xã, trong ó có 87 thôn c a 8 xã thu c vùng

m v i 4.561 h , 22.924 kh u.

Vùng lõi c a VQG bao g m xã Nam M u, 2 thôn c a xã Khang Ninh và 2
thôn c a xã Qu ng Khê; có 2.856 ng
Các dân t c sinh s ng
chi m 54%, ng
nhau nh ng dân c

i sinh s ng trong 687 h .

ây có ng

i Tày chi m 44%, ng

i H’mông

i Dao, Nùng và Kinh chi m 2%. Tuy có nhi u dân t c khác
ây có tính c ng

u có b n s c v n hoá

ng cao, s ng oàn k t. M i dân t c

c áo riêng c a mình. Ng

i Tày th

ng làm nhà