Dạy học địa lí 9 THCS theo định hướng năng lực (tt)

ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
*****

NGUYỄN THỊ TRÀ MI

DẠY HỌC ĐỊA LÍ 9 TRUNG HỌC CƠ SỞ
THEO ĐỊNH HƯỚNG NĂNG LỰC

Demo Version - Select.Pdf SDK

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG

Thừa Thiên Huế, năm 2016


ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
*****

NGUYỄN THỊ TRÀ MI

DẠY HỌC ĐỊA LÍ 9 TRUNG HỌC CƠ SỞ
THEO ĐỊNH HƯỚNG NĂNG LỰC
Chuyên ngành: Lý luận và Phương pháp dạy học bộ môn Địa lí

Demo Version - Select.Pdf
SDK
Mã số: 60140111

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

PGS.TS. NGUYỄN ĐỨC VŨ

Thừa Thiên Huế, năm 2016
i


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số
liệu và kết quả nghiên cứu ghi trong luận văn là trung thực, được các
đồng tác giả cho phép sử dụng và chưa từng được công bố trong bất kỳ
một công trình nào khác.

Tác giả
(Chữ ký)

NGUYỄN THỊ TRÀ MI

Demo Version - Select.Pdf SDK

ii


LỜI CẢM ƠN
Hoàn thành công trình nghiên cứu này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ to lớn và

quí báu của các tập thể và cá nhân. Trước hết tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến
Thầy hướng dẫn khoa học PGS.TS. Nguyễn Đức Vũ về sự giúp đỡ tận tâm và tạo
mọi điều kiện để tôi có thể hoàn thành luận văn. Chúng tôi xin chân thành cám ơn
tập thể các Thầy Cô trong khoa Địa lí, phòng Sau đại học trường Đại học sư phạm
Huế đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi nghiên cứu, học tập và hoàn thành luận văn.
Xin chân thành cám ơn Ban giám hiệu , các thầy cô giáo Địa lí ở trường
THCS Huỳnh Thúc Kháng và trường THCS Đặng Tất cùng các học sinh các trường
thực nghiệm đã tham gia trả lời các phiếu hỏi ý kiến giúp chúng tôi có cơ sở thực
tiễn để nghiên cứu và thực hiện luận văn này.
Cuối cùng, xin cám ơn gia đình, quí bằng hữu và đồng nghiệp đã quan tâm,
chia sẻ, động viên chúng tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án.
Huế, tháng 9, năm 2016

Demo Version - Select.Pdf SDK

iii

Tác giả
Nguyễn Thị Trà Mi


DANH MỤC

Trang phụ bìa ........................................................................................................................ i
Lời cam đoan ....................................................................................................................... ii
Lời cảm ơn .......................................................................................................................... iii
Mục lục ................................................................................................................................ 1
Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt ............................................................................... 3
Danh mục các đồ thị, hình vẽ .............................................................................................. 4
MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................................. 5
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................... 6
3. Đối tƣợng nghiên cứu và khách thể nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu ............................ 7
4. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................................. 7
5. Lịch sử vấn đề nghiên cứu của đề tài ............................................................................. 8
6. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................................... 9
PHẦN NỘI DUNG

Demo Version - Select.Pdf SDK

CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN DẠY HỌC ĐỊA LÍ 9 THCS
THEO ĐỊNH HƢỚNG NĂNG LỰC ............................................................................. 10
1.1. Dạy học theo định hƣớng năng lực............................................................................. 10
1.2. Hình thức tổ chức dạy học Địa lí THCS .................................................................... 19
1.3. Hệ thống phƣơng pháp dạy học Địa lí lớp 9 THCS ................................................... 22
1.4. Đặc điểm chung tâm sinh lí học sinh THCS .............................................................. 24
1.5. Chƣơng trình và SGK Địa lí 9 THCS......................................................................... 26
1.6. Hiện trạng dạy học địa lí 9 ở trƣờng THCS theo đị nh hƣớng năng lực ..................... 29
CHƢƠNG 2: HÌNH THỨC TỔ CHỨC VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC ĐỊA LÍ
LỚP 9 THCS THEO ĐỊNH HƢỚNG NĂNG LỰC ..................................................... 36
2.1. Hình thức tổ chức dạy học Địa lí 9 theo định hƣớng năng lực .................................. 36
2.1.1. Nguyên tắc tổ chức dạy học Địa lí 9 theo định hƣớng năng lực ............................. 37
2.1.2. Các hì nh thức tổ chức dạy học Địa lí 9 theo định hƣớng năng lực ......................... 37
2.2. Phƣơng pháp dạy học Địa lí 9 theo định hƣớng năng lực .......................................... 45
2.2.1. Nguyên tắc sƣ̉ dụng phƣơng pháp dạy học Đị a lí 9 theo đị nh hƣớng năng lƣ̣c ...... 45

1


2.2.2. Các PPDH Địa lí 9 có tác động tích cực đối với ngƣời học theo định hƣớng năng

lực ...................................................................................................................................... 47
2.3. Điều kiện áp dụng phƣơng pháp dạy học theo đị nh hƣớng năng lƣ̣c ......................... 64
2.4. Thiết kế một số bài giảng môn địa lí 9 theo định hƣớng năng lực ............................. 67
CHƢƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM
3.1. Mục đích, nhiệm vụ, nguyên tắc, phƣơng pháp thực nghiệm ................................... 77
3.2. Nội dung thực nghiệm ................................................................................................ 78
3.3. Chọn địa bàn thực nghiệm .......................................................................................... 78
3.4. Tổ chƣ́c thƣ̣c nghiệm .................................................................................................. 79
3.5. Kết quả và đánh giá thực nghiệm ............................................................................... 82
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Kết quả đạt đƣợc ............................................................................................................ 83
2. Hạn chế của đề tài .......................................................................................................... 84
3. Một số kiến nghị của đề tài ............................................................................................ 84
4. Hƣớng phát triển nghiên cứu tiếp theo của đề tài .......................................................... 85
TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................................... 86

Demo Version - Select.Pdf SDK

2


DANH MỤC CÁC CHƢ̃ VIẾT TẮT
VIẾT TẮT

VIẾT ĐẦY ĐỦ

ĐHSP

Đại Học Sƣ Phạm

HS

Học sinh

GV

Giáo viên

SGK

Sách giáo khoa

THPT

Trung học phổ thông

THCS

Trung học cơ sở

PPDH

Phƣơng pháp dạy học

NXB

Nhà xuất bản

PGS.TS

Phó giáo sƣ- Tiến sĩ

DHTĐHNLHS

Dạy học theo định hƣớng năng lực học sinh

NL

Năng lƣ̣c

CNTT

Công nghệ thong tin

HTTCDH

Hình thức tổ chƣ́c dạy học

QTDH
trình dạy SDK
học
Demo Version - Quá
Select.Pdf
KT-XH
Kinh tế xã hội
SV

Sinh viên

KNS

Kỹ năng sống

HV

Học viên

HĐNK

Hoạt động ngoại khoá

KTĐG

Kiểm tra đánh giá

3


DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1. NHẬN THƢ́C CỦA GIÁO VIÊN VỀ VIỆC TỔ CHƢ́C DẠY HỌC ĐỊA LÍ 9 THEO
ĐỊ NH HƢỚNG NĂNG LƢ̣C ........................................................................................................ 31
Bảng 1.2: SƢ̣ LO LẮNG CỦA GV KHI TH

ỰC HIỆN BÀI GIẢNG ĐỊA LÍ

THEO ĐỊ NH

HƢỚNG NĂNG LƢ̣C ................................................................................................................... 32
Bảng 1.3: MƢ́C ĐỘ PHÙ HỢP VỀ NỘI DUNG VÀ KH Ả NĂNG NHẬN THỨC CỦA HS VÀ
GV ................................................................................................................................................. 33

Bảng 1.4: HIỆU QUẢ CỦA CÁC NỘI DUNG HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ VÀ ĐỊA
LÍ 9 THCS ..................................................................................................................................... 33
Bảng 2.1. SO SÁNH GIỮA DẠY HỌC TRUYỀN THỐNG VÀ HIỆN ĐẠI .............................. 48
Bảng 3.1. TÌNH HÌNH HỌC SINH LỚP THỰC NGHIỆM VÀ LỚP ĐỐI CHỨNG .................. 79
Bảng 3.3: PHÂN PHỐI TẦN SUẤT CÁC BÀI KIỂM TRA ....................................................... 80

Biểu đồ 1. BẢNG SO SÁNH KẾT QUẢ CÁC NHÓM LỚP TN VÀ ĐC ....................... 81

Demo Version - Select.Pdf SDK

4


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Việt Nam đang bƣớc trên con đƣờng công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc. Viễn
cảnh sôi động, tƣơi đẹp nhƣng cũng nhiều thách thức, đòi hỏi ngành Giáo dục – Đào
tạo phải có những đổi mới căn bản, mạnh mẽ, đồng bộ về mọi mặt. Trong đó, đặc biệt chú
trọng đến đổi mới phƣơng pháp dạy học và phƣơng tiện dạy học. Theo nghị quyết TW 2
khóa VIII đã chỉ rõ “Đổi mới mạnh mẽ phƣơng pháp giáo dục – đào tạo, khắc phục
lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tƣ duy sáng tạo của ngƣời học, từng bƣớc áp
dụng các phƣơng pháp tiên tiến và phƣơng tiện hiện đại vào quá trình dạy học, đảm
bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh…”. Luật giáo dục 2010 xác
định: phƣơng pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực , tự giác, chủ động, sáng
tạo của học sinh;... bồi dƣỡng phƣơng pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn
luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn;...đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho
học sinh.
Theo Dự thảo Chƣơng trình giáo dục phổ thông tổng thể 2015 tiếp tục đổi mới
mạnh mẽ phƣơng pháp dạy và học theo định hƣớng phát huy tính tích cực, chủ động,
sáng tạo của học sinh; hình thành phẩm chất và năng lực của ngƣời lao động, nhân cách

Demo Version - Select.Pdf SDK

công dân, ý thức quyền và nghĩa vụ đối với Tổ quốc trên cơ sở duy trì, nâng cao và định
hình các phẩm chất, năng lực đã hình thành ở THCS; có khả năng tự học tập suốt đời, tự
cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực; khắc phục lối truyền thụ áp
đặt một chiều, ghi nhớ máy móc; vận dụng các phƣơng pháp, kỹ thuật dạy học một cách
linh hoạt, sáng tạo, phù hợp với mục tiêu, nội dung giáo dục, đối tƣợng học sinh và điều
kiện cụ thể của mỗi cơ sở giáo dục phổ thông.[25, 27]
Vấn đề đặt ra đối với các trƣờng học là cần không ngừng đổi mới về nội dung và
phƣơng pháp dạy học (PPDH). Giáo dục phải gắn chặt với yêu cầu phát triển của đất
nƣớc , phù hợp với xu thế thời đại. Nền giáo dục Việt Nam đã bƣớc đầu tiếp cận một số
phƣơng pháp dạy học tích cực trên thế giới trong đó có phƣơng pháp dạy học dựa trên dự
án.Ở Việt Nam trong những năm gần đây, với mục đích giáo dục toàn diện cho học
sinh, cũng đã có nhiều nghiên cứu vận dụng dạy học định hƣớng năng lực, đặc biệt là
trong dạy học Địa lí.
Dạy học định hƣớng năng lực là một hình thức dạy học quan trọng để thực hiện
quan điểm dạy học định hƣớng vào ngƣời học, quan điểm dạy học định hƣớng hoạt động

5


và quan điểm dạy học tích hợp. DHDA góp phần gắn lý thuyết với thực hành, tƣ
duy và hành động, nhà trƣờng và xã hội, tham gia tích cực vào việc đào tạo năng lực làm
việc, năng lực sáng tạo, năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp, tinh thần trách nhiệm
và khả năng cộng tác làm việc của ngƣời học.
Trong dạy học môn Địa lý ở trƣờng THCS nói chung, Địa lý 9 nói riêng, những nội
dung kiến thức khá nhiều, rộng; nó là bức tranh toàn cảnh về tự nhiên, kinh tế - xã hội
của các lãnh thổ khác nhau. Nó nghiên cứu các vấn đề rất phức tạp về mặt không gian
lãnh thổ, trong đó các yếu tố thành phần gắn bó chặt chẽ với nhau, tác động lẫn nhau.

Trong quá trình học tập địa lý, học sinh luôn phải tìm hiểu mối liên hệ giữa những sự vật,
hiện tƣợng trong quá trình phát triển và biến đổi không ngừng của chúng. Tuy nhiên,
những nội dung kiến thức ấy thƣờng là những vấn đề liên quan đến thực tế địa phƣơng,
đất nƣớc, đến những vấn đề toàn cầu. Vì vậy, có thể khẳng định: Nội dung, chƣơng trình
Địa lí 9 là địa chỉ phù hợp, ngƣợc lại, dạy học theo định hƣớng năng lực sẽ tạo điều kiện
thể hiện tốt đặc trƣng khoa học của môn học, giúp hoàn thành hiệu quả mục tiêu tổng
quát và cụ thể của chƣơng trình, SGK Địa lí 9 THCS.
Là một học viên cao học tôi nhận thấy học sinh lớp 9 là lứa tuổi cuối cấp THCS có
đủ điều kiện và năng lực nhất để thực hiện các dự án học tập Địa lí. Việc dạy học địa lí

Demo Version - Select.Pdf SDK

lớp 9 THCS theo phƣơng pháp dạy học theo định hƣớng năng lực cho học sinh là cần
thiết và có thể vận dụng dạy học theo định hƣớng năng lực để tổ chức dạy học các nội
dung kiến thức địa lí lớp 9, với hy vọng có thể giúp học sinh vận dụng đƣợc các kiến
thức địa lí vào đời sống thực tiễn, khơi dậy lòng say mê và phát triển năng lực sáng
tạo.
Từ những lí do trên, tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu: “Dạy học địa lí 9 THCS theo
định hướng năng lực”.
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục tiêu nghiên cứu
Xác định đƣợc cách thức dạy học bài Địa lí 9 theo định hƣớng năng lực, góp phần
nâng cao chất lƣợng dạy và học môn Địa lí lớp 9 ở trƣờng THCS
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Hệ thống hoá lí luận về dạy học theo đị nh hƣớng năng lƣ̣c và khảo sát của dạy học
tình hình thực tế dạy học theo định hƣớng năng lực môn Địa lí lớp 9.

6

- Xác định hình thức và phƣơng pháp dạy học Địa lí lớp 9 theo định hƣớng năng lực
trong môn Địa lí lớp 9.
- Thực nghiệm sƣ phạm
3. Đối tƣợng nghiên cứu và khách thể nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Hình thức tổ chức dạy học và phƣơng pháp dạy học theo định hƣớng năng lực.
3.2. Khách thể nghiên cứu
Quá trình dạy học môn Địa lí lớp 9 THCS.
3.3. Phạm vi nghiên cứu
Địa lí lớp 9 THCS.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết
Nghiên cứu các tài liệu lý luận, hệ thống hoá các khái niệm, các lý thuyết có
liên quan đến vấn đề phát triển năng lực và GDKTTH cho HS để xây dựng cơ sở lý
luận của đề tài.
4.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
+ Phƣơng pháp quan sát: tiến hành dự giờ, quan sát hoạt động dạy và học Địa lí của

Demo Version - Select.Pdf SDK

GV và HS ở một số trƣờng THCS ở Thừa Thiên Huế để rút ra những nhận định về khả
năng vận dụng dạy học theo định hƣớng năng lực vào dạy học Địa lí lớp 9.
+ Phƣơng pháp điều tra bằng phiếu hỏi: lập các phiếu điều tra và tiến hành điều tra
tình hình dạy học của GV và HS về các kiến thức Địa lí lớp 9;
+ Phƣơng pháp phỏng vấn: Tiến hành dự giờ, phỏng vấn, trao đổi với một số GV,
HS nhằm làm rõ hơn những kết quả thu đƣợc qua phiếu hỏi, đồng thời bổ sung thêm
những thông tin cần thiết phục vụ cho quá trình nghiên cứu đề tài;
+ Phƣơng pháp chuyên gia: tham khảo ý kiến của các chuyên gia về nhận định thực
trạng dạy học kiến thức Địa lí lớp 9 cho học sinh THCS; thu thập ý kiến đề xuất về khả
năng và những biện pháp trong dạy học theo định hƣớng năng lực cho đối tƣợng học sinh

này;
+ Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm: Nhằm kiểm định giả thuyết khoa học và tính
khả thi của đề tài.
4.3. Phương pháp thống kê toán học

7


Sử dụng phƣơng pháp thống kê toán học xử lí các kết quả thu đƣợc và rút ra kết
luận.
5. Lịch sử vấn đề nghiên cứu của đề tài
Việc xây dƣ̣ng chƣơng trì nh và sách giáo khoa (SGK) theo quan điểm đị nh hƣớng
năng lƣ̣c vẫn còn là vấn đề chƣa đƣợc nghiên cƣ́u một cách đầy đủ . Ở THCS, DHĐHNL
vẫn còn đang đƣợc nghiên cƣ́u thƣ̉ nghiệm trong phạm vi toàn quốc

. Xu hƣớng

DHĐHNL không chỉ nhằm nâng cao chất lƣợng dạy và học , quan trọng là bƣớc đầu hì nh
thành kĩ năng dạy học và phát triển năng lực cho học sinh . Rèn luyện cho học sinh biết
cách vận dụng tổng hợp các tri thức để giải quyết các vấn đề học tập và th ực tiễn.
Quá trình nghiên cứu các phƣơng pháp có hiệu quả trong giảng dạy theo định hƣớng
năng lƣ̣c của ngƣời học , đã đƣợc các nhà lí luận đầu ngành tiếp tục kế thƣ̀a và phát huy
có sự lựa chọn phù hợp với tình hình t hƣ̣c tế nền giáo dục và đào tạo nƣớc ta . Điển hì nh
là các nghiên cứu của các tác giả Lâm Quang Thiệp

, Nguyễn Đƣ́c Vũ , Nguyễn Dƣợc ,

Nguyễn Kỳ… ..qua các bài báo trên tạp chí khoa học , chuyên ngành , sách tham khảo và
các báo cáo trong nhƣ̃ng hội nghị , hội thảo khoa học giáo dục.
Liên quan đến đề tài có các tác giả đã đề cập nhƣ :

+ BERND MEIER- Nguyễn Văn Cƣờng , Lí luận dạy học hiện đại , NXB Đại học sƣ

Demo Version - Select.Pdf SDK

phạm. Tác giả đã đề cập đến cơ sở đổ i mới mục tiêu, nội dung, phƣơng pháp và hì nh thƣ́c
tổ chƣ́c dạy học.
+ Nguyễn Dƣợc , Lí luận dạy học địa lí , NXB Trƣờng Đại học sƣ phạm Hà Nội 1.
Tác giả đã đề cập tới hình thức tổ chức , phƣơng pháp cũng nhƣ các phƣơng tiện thiết bị
dạy học địa lí ở trƣờng phổ thông.
+ Nguyễn Đƣ́c Vũ , Nguyễn Ngọc Minh , Giáo trình phƣơng pháp dạy học địa lí
trung học phổ thong, NXB Đại Học Huế . Các tác giả đã đề cập đến phƣơng pháp dạy học
đị a lí cho tƣ̀ng khối lớp THPT.
+ Trần Bá Hoành , Đổi mới phƣơng pháp dạy học , chƣơng trì nh và SGK . NXB Đại
học sƣ phạm, H. 2007.
+ Nguyễn Bá Kim . Học tập trong hoạt động và bằng hoạt động

. NXB Giáo dục ,

h.1999.
+ Bộ GD-ĐT, viện chiến lƣợ c và chƣơng trì nh giáo dục (2013) đề xuất mục tiêu và
chuẩn trong chƣơng trì nh giáo dục phổ thong sau năm 2015.

8


Tuy nhiên, dạy học Địa lí lớp 9 theo đị nh hƣớng năng lƣ̣c chƣa có đề tài nào nghiên
cƣ́u.
Đổi mới phƣơng pháp dạy họ c theo hƣớng đề cao chủ thể nhận thƣ́c của ngƣời học
đƣợc bắt đầu khi môn Đị a lí đƣợc chọn để tí ch hợp giáo dục dân số vào bài giảng Đị a lí
trong nhà trƣờng phổ thong qua tập huấn với các chuyên gia dân số và giáo dục hàng đầu

trên thế giới. Tƣ̀ nhƣ̃ng năm 90 của thế kỉ XX các nhà giáo dục địa lí đã dần tiếp cận đặt
nền móng cho việc nghiên cƣ́u dạy học đị nh hƣớng năng lƣ̣c này là

: Nguyễn Dƣợc ,

Nguyễn Trọng Phúc, Nguyễn Văn Cƣờng, Nguyễn Đức Vũ, Đặng Văn Đức…[12, 13]
Với đề tài này , em mong muốn góp một phần nhỏ cùng với các đề tài nghiên cƣ́u
trƣớc đó và sau này đƣợc hoàn thiện hơn vào công cuộc đổi mới nên giáo dục nói chung
và việc đổi mới phƣơng pháp dạy học địa lí theo định hƣớng năng lực nhằm nâng cao
chất lƣợng dạy và học môn Đị a lí .
6. Cấu trúc của luận văn
- Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phần phụ lục, đề tài luận văn gồm
có ba chƣơng:
Chƣơng 1: Cơ sở lí luận - cơ sở thực tiễn dạy học Địa lí 9 THCS theo định hƣớng
năng lực.

Demo Version - Select.Pdf SDK

Chƣơng 2: Dạy học Địa lí 9 THCS theo định hƣớng năng lực.
Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm.

9