ĐIỀU TRA TÌNH HÌNH BỆNH dại tại THÀNH PHỐ cần THƠ

TR
NG
I H C C N TH
KHOA NÔNG NGHI P & SINH H C NG D NG

Lu n v n t t nghi p
Ngành: BÁC S THÚ Y

Tên

tài:

I U TRA TÌNH HÌNH B NH D I
T I THÀNH PH C N TH

Sinh viên th c hi n:
Nguy n Th Ng c Linh
MSSV: 3060610
L p: CN 32

Cán b h ng d n:
Nguy n V n Bi n

C n Th , 2010

i


TR

NG

I H C C N TH

KHOA NÔNG NGHI P VÀ SINH H C
B

NG D NG

MÔN THÚ Y

tài: i u tra tình hình b nh dai t i Thành Ph C n Th ; do sinh
viên: Nguy n Th Ng c Linh th c hi n t i Thành Ph C n Th t 01/2010
04/2010.

C n Th , ngày

tháng

n m 2010

C n Th , ngày

Duy t B Môn

tháng

n m 2010

Duy t Giáo viên h

ng d n

C n Th , ngày tháng
n m 2010
DUY T KHOA NÔNG NGHI P & SINH H C NG D NG

ii


L I CAM OAN
Tôi xin cam oan nh ng k t qu trình bày trong lu n v n t t nghi p này là
nghiên c u c a b n thân tôi. T t c s li u và k t qu hoàn toàn trung th c và ch a
t ng
c ai công b trong b t k lu n v n nào tr c ây.

Tác gi lu n v n

NGUY N TH NG C LINH

iii


L IC M

N

Xin kính dâng n cha m và gia ình, nh ng ng i ã tr i qua bi t bao
nhiêu khó kh n và gian kh
nuôi tôi khôn l n nh ngày hôm nay lòng bi t
n sâu s c.

Xin chân thành c m n quý th y cô, nh ng ng i ã d y d và trang b
cho tôi nh ng hành trang quý báo tôi v ng b c vào i.
Xin chân thành c m n:
Th y c v n h c t p
và h

Ng i th y h ng d n lu n v n Nguy n V n Bi n ã h t lòng d y b o, giúp
ng d n tôi hoàn thành tài.
Chân thành c m n:
Ban lãnh

o và các anh ch

Anh, ch y bác s

Chi C c Thú Y C n Th .

B nh Xá Tr

ng

i H c C n Th .

Ban lãnh o, các y bác s khoa Nhi m, anh Nguy n Qu c Tho i phòng máy
tính b nh viên a Khoa Trung
ng C n Th .
Bác s
Th y B ng cùng các anh, ch t i Trung Tâm Y T D Phòng C n
Th , Trung Tâm Y T D Phòng Qu n Ô Môn, Trung Tâm Y T D Phòng Huy n
Phong i n.

Các c s kinh doanh th t chó t i Qu n Ninh Ki u - Thành Ph C n Th .
Gia ình c a 4 ng
hi n

ã t n tình giúp
tài.

i t vong vì b nh d i trên

a bàn Thành Ph C n Th .

và t o i u ki n thu n l i cho tôi trong su t th i gian th c

C m n t p th l p Ch n Nuôi Thú Y K32, các anh ch l p Thú Y K31 và b n
bè ã giúp
và ng viên tôi trong su t th i gian h c t p và hoàn thành lu n v n
t t nghi p.

iv


M CL C
TRANG PH BÌA ...................................................................................................... i
TRANG DUY T........................................................................................................ ii
L I CAM OAN...................................................................................................... iii
L I C M N............................................................................................................ iv
M C L C .................................................................................................................. v
DANH M C CH

VI T T T................................................................................ vii

DANH M C B NG ............................................................................................... viii
DANH M C HÌNH .................................................................................................. ix
TÓM L

C ............................................................................................................... x

Ch

ng 1:

TV N

.......................................................................................... 1

Ch

ng 2: C S LÝ LU N.................................................................................... 2
2.1 Gi i thi u b nh d i ......................................................................................... 2
2.1.1

c i m chung c a b nh d i ....................................................................2

2.1.2 L ch s nghiên c u b nh d i ......................................................................2
2.2 C n b nh ......................................................................................................... 3
2.2.1 Phân lo i........................................................................................................3
2.2.2 Hình thái h c, c u t o..................................................................................4
2.2.3 S c

kháng ................................................................................................5

2.3 D ch t h c ...................................................................................................... 6
2.3.1 Tình hình b nh d i trên th gi i .................................................................6
2.3.2 Tình hình b nh d i

Vi t Nam .................................................................6

2.3.3 Loài c m th .................................................................................................7
2.3.4 Ch t ch a m m b nh ...................................................................................8
2.3.5 Ph

ng th c truy n b nh ..................................................................... 8

2.3.6 C ch sinh b nh..........................................................................................9
2.4 Tri u ch ng..................................................................................................... 9
2.4.1 Tri u ch ng b nh d i trên chó.............................................................. 9
2.4.2 Tri u ch ng d i trên ng

i .......................................................................10

2.4.3 Tri u ch ng d i trên mèo ..........................................................................11

v


2.5 B nh tích ....................................................................................................... 12
2.5.1 B nh tích

i th ........................................................................................12

2.5.2 B nh tích vi th .................................................................................. 12
2.6 Ch n oán ..................................................................................................... 12
2.7 Phòng b nh ................................................................................................... 12
2.7.1

i v i chó, mèo........................................................................................12

2.7.2

i v i ng

2.8
Ch

i .............................................................................................13

a i m th c hi n

ng 3: PH

tài............................................................................... 13

NG TI N VÀ PH

3.1 Th i gian và

NG PHÁP THÍ NGHI M ....................... 14

a i m .................................................................................... 14

3.1.1 Th i gian ............................................................................................ 14
3.1.2
3.2 Ph

Ch

a i m............................................................................................. 14

ng Pháp .................................................................................................. 14

3.2.1

i u tra h i c u s li u ...................................................................... 14

3.2.2

i u tra ph ng v n............................................................................. 14

ng 4: K T QU VÀ TH O LU N ............................................................... 21

4.1 Tình hình b nh d i trên chó ........................................................................... 21
4.1.1 Tình hình tiêm phòng d i cho chó

Thành Ph C n Th ................. 21

4.1.2 Tình hình b nh d i trên chó ............................................................... 21
4.1.3 Tiêm ng a d i cho chó, mèo.............................................................. 22
4.2 Tình hình b nh d i trên ng
4.2.1 S ng

i b nh d i

i t i Thành Ph C n Th ................................. 22
c ch n oán.................................................... 22

4.2.2 Ca b nh d i c th .............................................................................. 23
4.2.3 Ý th c và bi n pháp phòng b nh d i trên ng
4.2.4 Ý th c x lý v t th
Ch

ng 5: K T LU N VÀ

i................................ 27

ng sau khi b chó, mèo c n .............................. 33

NGH .................................................................... 38

5.1 K t lu n .......................................................................................................... 38
5.2

ngh ........................................................................................................... 38

TÀI LI U THAM KH O ........................................................................................ 39
PH CH

NG........................................................................................................41

vi

DANH M C CÁC T

VI T T T

ARN

: Acid Ribonucleoid

ELISA

: Enzyme linked immunoabsorbent assay

PCBD

: Phòng ch ng b nh d i

PCR

: Polymerase Chain Reaction

SAR

: Serum antirabique

USD

: United State Dollar

VERO

: Vervet monkey origin

WHO

: World Health Organization

TTYTD

: Trung Tâm Y T D Phòng

vii


DANH SÁCH B NG
B ng 4.1: Tiêm ng a d i cho chó trong Thành Ph C n Th ................................ 21
B ng 4.2: Tiêm ng a d i cho chó, mèo c a ch v t nuôi n B nh Xá Thú Y H
C n Th .................................................................................................... 22
B ng 4.3: S tr

ng h p m c b nh d i

c ch n oán qua các n m ................... 23

B ng 4.4: B nh nhân m c b nh d i t vong i u tra
B ng 4.5: S ca tiêm ng a d i
B ng 4.6: S ng

ng

i t i 3 Trung Tâm Y T D Phòng ............. 27

i tiêm ng a d i ch

B ng 4.7: T l (%)

ng ........................................................... 28

tu i c a nh ng ng

B ng 4.8: T l (%) loài v t c n ng

c ..................................... 26

i

i

n tiêm ng a................................. 29

n tiêm ng a ........................................... 30

B ng 4.9: T l (%) bi n pháp x lý con v t sau khi c n ng
B ng 4.10: T l (%) lý do b c n c a nh ng ng
B ng 4.11: T l (%) v trí v t c n trên ng

i

i

i ............................. 30

n tiêm ng a ....................... 31

n tiêm ng a ................................ 32

B ng 4.12: T l (%) bi n pháp x lý sau khi b c n.............................................. 33
B ng 4.13:

a ph

ng c trú c a ch v t nuôi......................................................35

B ng 4.14: X lý sau khi b c n c a c s kinh doanh th t chó và ch nuôi chó,
mèo n B nh Xá Thú Y tr ng i H c C n Th ................................ 36

viii


DANH SÁCH HÌNH
Hình 2.1: :Hình thái virus d i hình viên .................................................................... 4
Hình 2.2: C u trúc c a virus d i ................................................................................ 5
Hình 2.3: Chó d i th
Hình 2.4: Ng

iên cu ng ............................................................................ 10

i lên c n d i ..................................................................................... 11

Hình 3.1: Phi u i u tra c s kinh doanh th t chó, mèo ......................................... 15

Hình 3.2: Phi u i u tra ng i a chó, mèo B nh Xá Thú Y tr ng i H c C n
Th ............................................................................................................ 16
Hình 3.3: Phi u i u tra gia ình có ng

i t vong vì b nh d i............................... 17

Hình 3.4: Phi u i u tra ng i n tiêm ng a t i Trung Tâm Y T D Phòng Thành
Ph C n Th ............................................................................................. 18
Hình 3.5: Phi u i u tra ng i n tiêm ng a t i Trung Tâm Y T D Phòng Qu n
Ô Môn....................................................................................................... 19
Hình 3.6: Phi u i u tra ng i n tiêm ng a t i Trung Tâm Y T D Phòng Huy n
Phong i n ............................................................................................... 20

ix


TÓM L

C

B nh d i là m t b nh truy n nhi m c c k nguy hi m vì ch a có bi n pháp ch a
tr m t khi ã xu t hi n tri u ch ng v i th i gian b nh kéo dài. C n b n v n là
phòng b nh, mà n c ta là m t n c n m trong vùng d ch. c bi t s l ng chó
nuôi n c ta ch a
c tiêm phòng và qu n lý ch t. M m b nh là virus
c th i
chính qua n c b t lây truy n thông qua v t c n, v t cào.
nghiên c u v n này
tôi th c hi n i u tra h i c u và i u tra ph ng v n quan sát
n m

c các
ph ng pháp qu n lý phòng b nh và s lý b nh d i trên chó, c ng nh bi n pháp và
ý th c phòng b nh trên ng i thông qua Chi C c Thú Y C n Th , các b nh vi n
trong n i ô Thành Ph C n Th , Trung Tâm Y T D Phòng Thành Ph C n Th Qu n Ô Môn - Huy n Phong i n. i u tra ph ng v n 10 c s gi t m và kinh
doanh th t chó; 50 ng i a chó, mèo n B nh Xá Thú Y tr ng
iH cC n
Th ; 100 ng i n tiêm ng a do chó, mèo c n t i Trung Tâm Y T D Phòng
Thành Ph C n Th ; 20 ng i Trung Tâm Y T D Phòng Qu n Ô Môn, 20
ng i Trung Tâm Y T D Phòng Huy n Phong i n; gia ình c a 4 ng i t
vong vì b nh d i trên a bàn C n th . K t qu cho th y tình hình tiêm phòng d i
trên chó t 2005-2009 còn th p, trung bình 54,58 % trên t ng àn chó, ch a phát
hi n chó m c b nh d i; ý th c phòng b nh d i c a c s kinh doanh th t chó còn
th p, không tiêm ng a ch
ng cho ng i tr c ti p gi t m chó; S ng i m c
b nh d i v n còn; s ng i nuôi chó, mèo n i thành và vùng ngo i ô có ý th c cao
v b nh d i; ng i i tiêm phòng d i hàng n m r t ông; qua ph ng v n ng i n
các Trung Tâm Y T D Phòng nh n th y: ng i trong
tu i lao ng chi m t l
cao (h n 50%) loài v t c n ch y u là chó (h n 85%), ng i b c n th ng không
bi t rõ lý do (kho ng 41,39%) v t th ng xu t nhi n nhi u nh t chân (h n 55%),
ý th c x lý v t th ng không cao, s ng i còn áp d ng các bi n pháp dân gian
v n còn, cao nh t Qu n Ô Môn.

x


Ch

ng 1:

TV N

B nh d i là m t b nh truy n nhi m c p tính do virus gây b nh
ng v t và
ng i, gây nên nh ng cái ch t v i tri u ch ng r t th m kh c cho ng i và ng v t
b lây nhi m mà không có bi n pháp ng n ng a và x lý thích h p khi b nh ã phát
ra thì không có thu c c tr .
Ngu n mang m m b nh ch y u là chó (90%), mèo nuôi (5%) và ng v t
hoang dã khác ( M t khác, chó l i là v t nuôi
c con ng i thu n hóa và nuôi d ng u tiên, n nay nó ã tr thành quen
thu c và g n g i b i nh ng c tính nh trung thành, thông minh, d m n và l i ích
nh làm nghi p v , làm xi c, trông nhà, làm b n... con ng i th ng xuyên ti p xúc
v i chó vì v y nguy c lây nhi m b nh d i sang ng i là r t cao.
S l ng chó nuôi t i Thành Ph C n Th theo c tính c a Chi C c Thú Y
c ng khá cao 70 000 con do ó b nh d i l u hành trên chó nuôi và lây truy n sang
ng i là m t nguy c không nh .
Hàng n m con ng i c bi t là ch nuôi ho c n n nhân c a chúng ã b ra
không ít ti n
tiêm phòng vaccine ã nh h ng l n n kinh t gia ình và xã
h i.
Xu t phát t nhu c u th c t và óng góp thêm nh ng thông tin v b nh d i
n c ta, chúng tôi ti n hành
tài
i u tra tình hình b nh d i t i Thành Ph
C n Th .
M c tiêu và m c ích c a

tài:

Khái quát tình hình b nh d i

thành ph C n Th :

Tình hình b nh d i trên chó: T l tiêm phòng d i cho chó mèo; s chó mèo m c
b nh d i
c công b .
Tình hình b nh d i trên ng i: S ng i t vong vì b nh d i; s ng i b chó,
mèo c n i tiêm phòng d i; ý th c c a ng i có nguy c cao i v i vi c phòng
ng a b nh d i.

1


Ch

ng 2: C

S

LÝ LU N

2.1 Gi i thi u b nh d i
2.1.1

c i m chung c a b nh d i

B nh d i (Lyssa, Hydrophobia, Le Rage, Mad Dog, Rabies) là m t b nh truy n
nhi m c p tính c a ng v t máu nóng, chung cho nhi u loài gia súc: chó, mèo,
trâu, bò, ng a, dê, c u và c ng i. Th hi n v m t lâm sàng b ng nh ng tri u
ch ng kích thích iên cu ng, c n xé, và tê li t do vius tác ng vào h th ng th n

kinh, th ng truy n t n c b t con v t b b nh sang do nh ng v t th ng, v t c n
trên da (Nguy n V nh Ph c, 1977).
V m t mô h c, c tr ng c a b nh là s hi n di n c a ti u th Negri b t màu
acid trong t bào ch t c a m t s t bào th n kinh. ng v t h u nh
m i l a tu i
u có th m c b nh d i, n nay ch a có thu c c hi u ch a tr m t khi b nh phát
ra. Do ó tiêm kháng huy t thanh và vaccine d i là cách duy nh t c p c u có hi u
qu cho ng i và gia súc nghi b chó d i c n (Tr n Thanh Phong, 1996).
2.1.2 L ch s nghiên c u b nh d i
B nh d i là m t trong nh ng b nh
c Aristot mô t c n b nh d i nh m t
b nh kh ng khi p do chó truy n sang ng i qua v t c n gây nên cái ch t thê th m
cho ng i b nh t
u th k th IV tr c công nguyên.
Th k th I, Celcus g i ó là b nh s n c (hydrophobia) vì tri u ch ng c b n
g p ng i b nh là các c n co th t khi u ng n c ho c ngay c khi nhìn th y n c.
N m 1770, Van Swieten nh n th y th d i li t ng i; n m 1804, Zincke ch ng
minh trên chó, th có s lây truy n qua n c b t ng v t m c b nh; n m 1813,
Grunner tiêm truy n n c b t c a chó nghi m c b nh d i vào ng v t thí nghi m
v i m c ích
ch n oán; n m 1821, Magendie và Breschet gây b nh trên chó
b ng n c b t c a ng i m c b nh d i; n m 1829, Hertwig ch ng minh ph ng
th c truy n b nh thông th ng là qua n c b t c a chó m c b nh thông qua v t
c n; n m 1881, Pasteur cùng v i Chamberland và Roux ã thành công trong vi c
gây b nh th c nghi m cho th b ng
ng tiêm d i màng c ng khoan s . T
nh ng ch ng virus d i trong t nhiên hay virus d i
ng ph , các nhà khoa h c ã
t o
c ch ng virus c

nh có tính n nh v th i gian và tri u ch ng; n m 1885,
Pasteur ã thành công trong vi c ch ng ng a cho em bé Joseph Meister 7 tu i, m
ng cho nhi u ti n b to l n trong nghiên c u vaccine phòng b nh d i, n m
1903, Negri ã phát hi n nh ng th vùi c hi u trong t bào th n kinh c a ng v t
m c b nh d i, ó là nh ng th Negri, m t d u hi u quan tr ng
kh ng nh b nh
d i ng i hay ng v t; n m 1963, d i kính hi n vi i n t , Atanasiu cùng c ng
s ã nghiên c u c u trúc, hình thái c a virus d i trên ng v t thí nghi m và trên
nuôi c y t bào. Vào nh ng n m 80, ng d ng ti n b c a k thu t sinh h c phân t
và s phát tri n cu công ngh sinh h c ng i ta ã s d ng k thu t kháng th
n
dòng
ch n oán các ch ng virus d i gây b nh ng i và ng v t. B ng k

2


thu t PCR ng i ta ã có thêm nhi u hi u bi t v tr t t s p x p các các gen virus.
Nh k thu t sinh h c phân t ã mang l i nhi u ti n b cho vi c s n xu t các
vaccine d i tái t h p ( />2.2 C n b nh
2.2.1 Phân lo i
Virus gây b nh d i thu c h Rhabdoviridae gi ng Lyssavirus.
c phân thành 4 type huy t thanh trên c s kháng nguyên và huy t thanh
h c.
Huy t thanh type 1: ch ng virus th thách chu n (Challenge Virus Standart) là
virus d i c i n g m các ch ng virus d i
ng ph và các ch ng virus d i c
nh
trong phòng thí nghi m.
Huy t thanh type 2: ch ng Lagos.

Huy t thanh type 3: ch ng Mokola.
Huy t thanh type 4: ch ng Duvenhage.
Có 4 ki u gen t ng ng v i 4 type huy t thanh. K t qu nh ng nghiên c u g n
ây v các ch ng virus
c phân l p t các loài d i Châu Âu (European Bat
Lyssavirus- EBL), trong s ó ch ng phân l p t loài d i Eptesicus Serotinux (EBL1), t loài d i Myotis (EBL-2) ã
c x p vào ki u gen 5 và 6
( />
3


2.2.2 Hình thái h c, c u t o
Hinh thái

Hình 2.1: Hình thái virus d i hình viên (.24)

Virus d i có hình viên n, m t
100-300nm,
ng
kính
hcm.org.vn/dichvu/rabies.htm).

u tròn,
t

u kia d t v i chi u dài trung bình t
70-80nm
(teur-

C ut o

Virus d i có thành ph n bao g m protein 67%, lipid 26%, ARN 1% và
cacbonhydrate 3%. C u trúc virus d i chia thành 2 ph n: M t ng tr
c gi a
ng kính xo n c 15-18nm, b c c a
ng xo n là 75 . Bên trong Nucleocapside có ch a ARN.
Nucleocapsit c a virus có hình i x ng xo n, có
ng kính xo n c t 1518nm, n u nucleocapsit tr i ra s có chi u dài kho ng 4,2µ và chi u r ng thay i t
20-65 Ao (Nguy n Nh Thanh, 1997).
Virus có 5 protein. Glycoprotein (protein G) n m màng bao quanh virus.
Glycoprotein có vai trò kích thích kháng th trung hòa. Nucleocapsit (protein N)
hình thành t lõi virus có vai trò t o kháng th c
nh b th nh ng không t o ra
kháng th trung hòa. Protein NS (P) là protein màng liên quan m t thi t n

4


nucleocapsit. Protein M có liên quan n lipoprotein qua t bào. Cu i cùng là viral
polymerase (L) ( />
Hình 2.2: C u trúc c a virus d i (i)

2.2.3 S c

kháng

Virus d i có tính không b n v ng trong thiên nhiên. Có th làm b t ho t nó b ng
s y khô ho c t nóng 60oC trong 35 giây, 56oC trong 30 phút, 70oC virus
ch t ngay. Tùy theo
m và nhi t , virus d i s ng trong n c b t nhi u gi .
C ng có th b t ho t nó b ng các ch t sát khu n, ch t oxy hóa ch t có

acid pH =
3, ho c ki m pH = 11 (Ph m Ng c Qu , 2002).
n

Virus d i có ch a t i 22% lipid, nên khi ti p xúc v i ch t làm hòa tan m nh
c xà phòng, virus d b phá h y (Bùi Quý Huy, 2002).

Virus d i b tiêu di t nhanh chóng b i tia c c tím ho c ánh sáng m t tr i. Tia t
ngo i di t virus sau 4 -10 phút (Nguy n V nh Ph c, 1978).
nhi t
d i 5oC hay tr ng thái óng b ng, virus d i s ng trên m t n
kho ng -70oC virus t n t i trong nhi u n m, trong ch t th i r a virus s ng t
ngày n 8 tháng, glycerin 50% b o t n virus
c 8 tháng (Nguy n V nh Ph
1977). Virus d i có th s ng 2 tháng trong dùng d ch phenol 0,5% 4oC (D
ình Thi n, 2001).

5

m,
15
c,
ng


2.3 D ch t h c
2.3.1 Tình hình b nh d i trên th gi i
B nh d i ph bi n trên toàn c u, t Châu Âu, Châu Á n Châu Phi, M La
Tinh, tr m t s vùng không có b nh d i nh V ng Qu c Anh, Nh t B n, vùng
t B c C c, Úc hay châu i D ng là nh ng vùng a lý bi t l p . Ph n l n con

s t vong vì b nh d i hàng n m
c báo cáo lên WHO là t nh ng n c vùng
nhi t i n i có t i ¾ dân s toàn th gi i sinh s ng. m t s vùng i lý, b nh d i
t n t i l u truy n t
ng v t sang ng v t ( ng v t loài n th t nh , loài g m
nh m). Theo báo cáo c a WHO, trong 86 qu c gia và khu v c có giám sát b nh d i
thì có t i 68 qu c gia có d ch d i t nhiên ch y u loài ng v t hoang dã: Ch n
(59%), d i (15%), c y (15%), cáo (3%). B nh d i có hai hình thái: B nh d i
ng
v t hoang dã và b nh d i thành ph lây lan cho ng i. Theo c tính cu WHO
hàng n m có kho ng 60.000 70.000 ng i ch t vì b nh d i, trong ó có h n 90%
s ca t vong
c thông báo t các n c ang phát tri n Châu Phi, Châu Á và
vùng Nam M . Trung Tâm Pan American Zoonoses Center -Argentina ánh giá
r ng hàng n m khu v c Châu M La Tinh, b nh d i gây thi t h i kinh t cho
ngành ch n nuôi gia súc t i 28 tri u USD/n m. T i Châu Âu, b nh d i ch y u x y
ra C ng Hòa Liên Bang
c, Áo, Thu S , Pháp, Th Nh K , Balan, Ti p Kh c,
Hungary Các qu c gia này m t dù th ng xuyên th c hi n ch ng trình giám sát
d ch b nh d i t nhiên và có bi n pháp d phòng b ng vaccine cho ng v t
hoang dã, cho súc v t nuôi, nh ng hàng n m v n có t i hàng ch c nghìn ng i t i
khám và s d ng 1,2 tri u li u vaccine t i trung tâm phòng d i. Châu Phi và Châu
Á, b nh d i là v n y t c ng ng c bi t nghiêm tr ng. Chó là ngu n gây b nh
ch y u, hàng n m s ng i ch t vì b nh d i là r t cao. Theo các báo cáo t i H i
ngh qu c t l n th 4 v Giám sát b nh d i Châu Á t ch c t i Hà N i tháng 3
n m 2001, cho th y: t i n
hàng n m có kho ng 3 tri u ng i ph i tiêm
vaccine d i, trong s ó có 40% là tr em d i 14 tu i và 92 95% là do b chó
c n. Tình hình Trung Qu c c ng nghiêm tr ng, con s t vong trong 5 n m g n
ây: 1995 có 200 ca; 1996: 159 ca; 1998 : 234 ca; 1999 : 341 ca; n tháng 7

2000 : 226 ca. Trong s ng i tiêm vaccine có t i 95 98% là do b chó c n. Tình
tr ng t ng t c ng x y ra t i Nêpan, Sri Lanca, B ng La ét, Indonesia và con
s ng i ch t vì d i hàng n m các n c ông Nam Á chi m t i 80% s ca t
vong vì d i trên toàn th gi i ( />2.3.2 Tình hình b nh d i

Vi t Nam

Vi t Nam, trong nhi u n m qua b nh d i v n là m t v n
y t quan tr ng
gây nh h ng l n v kinh t và s c kho con ng i. Tr c n m 1996, trung bình
m i n m có 300.000 400.000 ng i b súc v t c n ph i tiêm phòng vaccine d i,
c bi t có trên d i 500 ng i ch t do lên c n d i, b nh x y ra ch y u các
t nh/thành ph mi n B c. Nguyên nhân chính gây nên t vong là do s chó b nhi m
virus d i n c ta r t l n, nó l u hành h u h t các t nh/thành ph . Chó nuôi
kho ng 12 16 tri u con, m t s l n không
c qu n lý và tiêm phòng y .
Ng i b chó d i c n không
c i u tr d phòng b ng vaccine và huy t thanh

6


kháng d i y
và k p th i. Do s hi u bi t c a ng i dân còn h n ch nên ch a
bi t x lý v t th ng, không i tiêm vaccine, i tiêm mu n, tiêm không
li u ho c
ch a tr b ng thu c dân gian ( />Tr

c th c tr ng nghiêm tr ng ó, ngày 7 tháng 2 n m 1996 Th t ng chính
ph ã ban hành ch th v vi c t ng c ng phòng ch ng b nh d i (PCBD). Trong

14 n m (1996-2009), d án phòng ch ng b nh d i
cc ph n4t
ng
ho t
ng trên c n c, và ã thu
c k t qu nh sau: ã xây d ng
c h th ng
phòng ch ng b nh d i t Trung
ng n tuy n huy n có trình
qu n lý và
chuyên môn t ng i v ng m nh. Các ho t ng ã vào n n p. Xây d ng
c
mô hình Xã H i Hóa trong công tác PCBD. Có s ph i h p ho t ng gi a các c p
chính quy n, y t , thú y, truy n thông, giáo d c, các oàn th và c ng ng, mô
hình ã em l i hi u qu có tính b n v ng, gi m chi phí. Th c hi n khá t t công tác
truy n thông giáo d c v b nh d i và tác h i c a b nh d i, cách phòng ng a vì v y
ãt o
c s chuy n bi n tích c c c a các c p chính quy n, chuyên môn và c ng
ng có trách nhi m h n trong công tác phòng ch ng b nh d i. ã gi m trên 85%
s ca t vong do b nh d i nh ng n m 2000-2009 so v i n m 1990-1995 (n m
1995 có 446 ca t vong, n m 2009 có 65 ca ca t vong) (.
vn/new-vn/chuong-trinh-phong-chong-benh-d i).
T tháng 5/2007, nhi u tr ng h p tiêm ng a d i b ng vaccine Fuenzaplida b
tai bi n th n kinh
c công b trên ph ng ti n thông tin i chúng. Tháng
9/2007, B Y t ng ng l u hành vaccine Fuenzaplida và thay b ng lo i vaccine m i
là Rabipur (vaccine phòng d i nuôi c y t phôi gà, n
s n xu t), vaccine
Veorab (vaccine phòng d i t bào, Pháp s n xu t) và Rabies (công ty vaccine-sinh
ph m s 1 s n xu t) ().

PGS.TS inh Kim Xuy n, Phó Ch nhi m Ch ng trình phòng ch ng b nh d i
cho bi t: ã nghiên c u thành công phác
tiêm gi m li u v i v c xin phòng d i
Verorab (do Pháp s n xu t,
c nh p kh u nguyên và lo i óng gói t i VN, có
ngu n g c t bào). V i phác
này, b nh nhân ch ph i chi tr kho ng 300.000 320.000 ng/li u tiêm (t ng
ng v i kho ng t 6 - 8 m i), thay vì ph i tr
750.000 ng/liêu
tiêm vào b p nh tr c ây. Theo nghiên c u, ánh giá c a
Ch ng trình PCBD: Verorab là vaccine phòng có
an toàn nh t hi n nay
( />t
c m c tiêu kh ng ch và ti n t i lo i tr các tr ng h p b d i, n
n m 2020 thanh toán c b n b nh d i Vi t Nam, c n ph i nâng cao ch t l ng
phòng ch ng b nh d i, ph i có s quan tâm u t úng m c c a nhà n c, ng
th i ph i xã h i hoá công tác phòng ch ng b nh d i ( />2.3.3 Loài c m th
Theo Bùi Quý Huy (2002) t t c các loài ng v t có vú u c m nhi m v i
Virus d i m c
khác nhau. M n c m nh t là chó, chó sói, cáo r i n trâu bò,
ng a, l n, l c à, kh , g u, chu t, mèo. Chó là loài m c b nh nhi u nh t. D i hút

7


máu, d i n qu , d i n côn trùng u có th nhi m b nh. Loài chim không m n
c m tr khi gây b nh trong phòng thí nghi m. Trong phòng thí nghi m dùng th ,
chu t lang, chu t b ch. Ng i r t m n c m.
2.3.4 Ch t ch a m m b nh
H th ng th n kinh

Trong c th
ng v t b b nh d i, Virus d i th ng khu trú trong h th n kinh.
Não và t y s ng h u nh lúc nào c ng có c l c, nhi u nh t là s ng Ammon,
ch t xám v não, ti u não. Các dây th n kinh ngo i biên c ng có c l c, nh t là
dây th n kinh tam thoa ( ôi dây th n kinh th V). M t s h ch th n kinh c ng có
c l c (Nguy n V nh Ph c, 1978).
N

cb t

N c b t ch a nhi u virus và gi vai trò quan tr ng trong vi c lây truy n b nh
d i. Galiter (1879) ã ch ng minh
c vai trò c a n c b t trong vi c lây truy n
b nh d i. Virus t não n tuy n n c b t r i nhân tuy n n c b t và m t s ph n
c a xoang mi ng (bi u mô l i).
d i

Kh n ng tìm th y virus d i t ng d n khi g n
u tiên (Nguy n V n Hùng, 2002).

n th i gian xu t hi n tri u ch ng

N c b t ng i th ng không có c l c. Tuy nhiên, Palauandau và Haida
(1930) dùng n c b t ng i gây b nh có k t qu , m c dù ch m i có 2 tr ng h p
(Nguy n V nh Ph c, 1978)
Máu
Trong i u ki n t nhiên, virus d i có trong máu r t ít, v i n ng
không gây b nh cho loài d i hút máu.
2.3.5 Ph

r t th p,

ng th c truy n b nh

Qua v t cào, li m: ây là ph ng th c truy n b nh d i ch y u trong t nhiên.
Tính hi u qu c a v t c n ph thu c vào: s phòng v t i ch (qu n áo trên ng i),
vùng b c n (v t c n vùng c nhi u th n kinh nh
u, c , u chi, b ph n sinh
d c, vùng g n th n kinh trung ng nh m t, c là nguy hi m nh t); loài thú c n
(v t c n sâu, tr m tr ng
loài n th t, n c b t c a loài n th t ch a nhi u
hyaluronidase m
ng cho s phát tán virus).
Qua da: v nguyên t c virus d i không v t qua
c da lành, tuy nhiên nh ng
t n th ng nh trên da r t khó nh n bi t b ng m t th ng và virus có th xâm nh p
vào c th qua v t th ng nh này. Vì v y, khi m khám, l y m u khám b nh ph m
c ng có nguy c lây truy n b nh.
Qua niêm m c: nguy hi m h n ti p súc qua da dù v nguyên t c niêm m c lành
không cho virus i qua. C ng nh da, niêm m c có nh ng t n th ng nh mà m t
không nhìn th y. Vì v y, khi ti p xúc v i niêm m c (ví d b nh ng v t nghi m c
b nh d i li m vào m t) s có nguy c m t b nh d i cao.

8


Qua v t th

ng do các d ng c dính n

c b t chó m c b nh d i: ít x y ra.

2.3.6 C ch sinh b nh
Sau khi xâm nh p vào c th qua v t c n, virus d i t n t i g n v t c n m t th i
gian r i t ng sinh t i các t bào c . Tr khi b b t ho t b i c ch t nhiên hay c
ch
kháng ch
ng, virus xâm nh p s i tr c c a t bào th n kinh ngo i biên, r i
di chuy n h ng tâm n h ch, t y s ng, não b . Virus lan t a ly tâm ngay khi nó
n h ch th n kinh trung ng
hi n di n trong t bào th n kinh trên c th phát
hi n
c virus b i kháng th hu nh quang trên các t bào giác m c ho c th sinh
thi t da ( />Ph n cu ng não b nhi m tr c tiên, sau ó t i vùng d i i và cu i cùng n
ph n v não b t n th ng. Vào giai o n nhi m cu i, toàn b h th n kinh trung
ng và m t s mô ngoài nh tuy n n c b t c ng b nhi m virus. Virus d i xâm
nh p và nhân lên trong t bào th n kinh, gây t n th ng não t y các m c
n ng
nh
mà bi u hi n lâm sàng s
khác nhau ( />2.4 Tri u ch ng
2.4.1 Tri u ch ng b nh d i trên chó
* Th i gian b nh: Th i gian b nh có th ng n hay dài t 7 ngày n m t
n m, trung bình t 3-12 tu n, trong th i gian này ch a có d u hi u rõ r t th hi n ra
bên ngoài. Nh ng trong kho ng 3-10 ngày u c a giai o n b nh trong n c b t
c a chó ã có virus d i (Ph m Ng c Qu , 2002).
* Tri u ch ng lâm sàng
Theo Ph m Ng c Qu (2002) thì các d u hi u lâm sàng th ng
c chia làm 2
th là th d i iên cu ng và th li t (th d i câm). Trong th c t , nhi u con chó m c

b nh d i có th bi u hi n c 2 d ng lâm sàng xen k nhau.
Th i k iên cu ng: Con v t có các ph n x v n ng b kích thích m nh, c n
s a ng i, la d d i, quá v v p khi ch g i, ch c n có ti ng ng nh c ng nh y
lên s a t ng h i dài. V t th ng n i b c n ng a, chó li m ho c t c n, cào n
r ng lông, ch y máu. Chó b n, nu t khó, s t, con ng i m t m to, t ra khát
n c mu n u ng nh ng không u ng
c. Chó b t u ch y n c dãi, sùi b t mép,
t v b n ch n, c nh giác, s s t, c n vu v , hay gi t mình, i l i không có ch
nh, tr nên d t n iên cu ng( 2 3 ngày sau khi phát b nh). Con v t b nhà ra i
và th ng không tr v nhà n a. Trên
ng i g p v t gì nó c ng c n xé, n b a
bãi, t n công các con v t khác k
c
ng i ( />Th i k b i li t: chó không nu t
c th c n, n c u ng, li t hàm d i và l i
nên tr hàm và thè l i ra ngoài, chân sau li t ngày càng rõ r t. Chó ch t 3-7 ngày
sau khi có tri u ch ng lâm sàng u tiên do li t c hô h p và ki t s c do không n

9


u ng
c. Th d i iên cu ng ch chi m 25-30% các tr
l i là th d i câm.

Hình 2.3: Chó d i th

ng h p chó d i, s còn

iên cu ng ( />

Th d i câm: Chó ch có bi u hi n bu n r u, r , b n. Con v t có th b li t
m t ph n c th , li t n a ng i, 2 chân sau, th ng là li t c hàm, m m luôn hé
m , hàm tr xu ng, l i thè ra, n c dãi ch y lòng thòng. Con v t không c n, không
s a
c, ch g m g trong h ng. Con v t b nh ch t sau kho ng 2-3 ngày. Th d i
câm ti n tri n nhanh h n th d i iên cu ng vì hành t y con v t b virus tác ng
làm r i lo n h tu n hoàn và hô h p s m.
2.4.2 Tri u ch ng d i trên ng
Tri u ch ng d i trên ng
* Th i k

i

i g m có:

b nh

Th i k
b nh t ng ng v i s di chuy n và nhân lên c a virus. Th i gian dài
hay ng n tu thu c vào quãng
ng ph i i qua t n i v t c n n th n kinh trung
ng. Th i gian b nh trung bình là 30 90 ngày (80% tr ng h p), có nh ng
tr ng h p nhanh d i 20 ngày (5 10% tr ng h p) ho c ch m h n 3 tháng (7
20% tr ng h p). Th m chí kéo dài h n c n m (1,8% tr ng h p). Th i gian
b nh ng n nh t
c tìm th y khi v t c n
u, m t, tay và c bi t là i v i tr
em (www.pasteur-hcm.org.vn).
* Tri u ch ng ti n lâm sàng
c tr ng t 2-4 ngày tr c khi b nh toàn phát, b nh nhân au nh c, s ng t y

t i v t c n có th quan sát
c, tri u ch ng lan r ng theo h th ng th n kinh và
b ch huy t.
ng th i kèm theo: b n ch n, th n th c, la hét, chán n n vô c
( />
10


* Tri u ch ng lâm sàng: có 3 th lâm sàng:
Th co th t
ây là th th ng g p nh t. c bi t là co c ng, co th t, co gi t, run các c k c
c m t. Nh ng c n co th t ngày càng mau và th ng t vong sau 3-4 ngày do ng t
ho c ng t trong m t c n co th t, s n c ho c sau m t c n hôn mê. Tri u ch ng
c tr ng c a b nh nhân lên c n d i là: S n c, b nh nhân th ng r t khát nh ng
khi u ng n c h b co th t l ng ng c, b c ch th và run c m c p, l i n t ng
kéo dài, t ó d n n ch c n nhìn ho c nghe th y ti ng n c c ng s . S gió s
ánh sáng
c mô t t ng t . Tính cách b nh nhân không bình th ng, b ph n
kích quá
khi b kích thích, không m t tri th c ( />Th li t
Th này hi m h n, kém i n hình h n. D u hi u ph n khích quá
không có.
B nh xu t hi n r t nhanh sau giai o n co th t, run. Li t có th tiên phát b t u li t
1 ho c 2 chi d i r i lan lên trên. T vong th ng ng t ho c ng t vào ngày th 4.
Di n
bi n
b nh
không
quá
4-10

ngày
( />Th cu ng
B nh nhân có nh ng kích thích quá , có nh ng ph n ng d t n, tr nên hung
b o. Vì v y, b nh nhân có nh ng hành vi không bình th ng nh ch ng l i y bác s
và ng i xung quanh mình. Th tr ng suy s p, hôn mê, ng t và ch t
( />
Hình 2.4: Ng

i lên c n d i ()

2.4.3 Tri u ch ng d i trên mèo
Mèo th ng có th i k nung b nh ng n h n kho ng 6-10 ngày (Ph m Ng c
Qu , 2002).
B nh mèo ít th y h n chó do l i s ng ít ti p c n ho c i rong nh
chó,
b nh có th
c nh n bi t khi mèo thình lình c n ng i, ngoài ra mèo b nh th ng
bu n bã tìm ch kín n m ho c b c r t kêu la su t, khi s vào mèo c n ngay sau ó

11


chuy n sang th b i li t (Nguy n V n Bi n, 2001).Cu i cùng mèo d i c ng ch t
trong tình tr ng li t toàn thân, ki t s c và hôn mê (Ph m S L ng và Lê Th Tài,
2000).
2.5 B nh tích
2.5.1 B nh tích

i th

Không c hi u, xác ch t th ng g y do con v t không n, b i li t ho c khi con
v t b b nh v n ng quá nhi u. Xác ch t th ng b n, có v t t c n. H ng s ng, d
dày th ng t máu và có nh ng v t l . Ru t tr ng r ng, có ch a n c vàng. Ph i t
máu. Th t gan bi n ch t: tái nh t i. Bàng quang tr ng r ng (Nguy n V nh Ph c,
1978).
Virus phá ho i t y s ng và v
i não nên khi m khám th y t huy t và xu t
huy t v
i não và hành t y (Ph m S L ng và Lê Th Tài, 2000).
2.5.2 B nh tích vi th
Ti u th Negri t bào th n kinh trong v não i n hình kh ng
b nh d i (Ph m S L ng và Lê Th Tài, 2000).

nh con v t b

2.6 Ch n oán
Ch n oán lâm sàng và d ch t .
Ki m tra ti u th Negri d

i kính hi n vi.

Ch n oán b ng ph n ng mi n d ch hu nh quang.
Ch n oán b ng ph n ng k t h p b th .
Ch n oán b ng ph n ng k t t a khu ch tán trên th ch.
Ph

ng pháp mi n d ch enzyme ELISA.

Phân l p virus.
Ph

ng pháp ng ng k t tr c ti p.

Ph

ng pháp PCR.

2.7 Phòng b nh
2.7.1

i v i chó, mèo

Qu n lý và ch m sóc chó: ng ký chó nuôi v i y ban nhân dân c p xã. m
b o cho chó, mèo n u ng s ch, chu ng nh t chó luôn thoáng mát và m áp. nh
k t y u v sinh chu ng nuôi, d ng c và môi tr ng xung quanh
chó có s c
kh e ch ng b nh t t. Chó ph i luôn
c nh t, không th rong, khi d t chó ra
ng ph i r mõm phòng c n ng i qua l i. Chó hay mèo khi có bi u hi n b t
th ng v tâm lý, nghi b nh d i thì ph i nh t l i, báo ngay cho nhân viên thú y n i
c trú.

12


Theo Bùi Quý Huy (2003) khi có d ch x y ra thì: L y u ng v t nghi d i, bao
gói c n th n a n phòng thí nghi m xác nh b nh d i; Báo cáo c quan thú y
và y t
a ph ng. C m v n chuy n và gi t m các ng v t nghi nhi m b nh d i
trong vùng có d ch; Tiêu h y xác chó và ng v t nghi d i, tiêu c n i ô nhi m.

Tiêu di t chó ch y rong, chó hoang, chó không tiêm phòng.
Tiêm phòng cho toàn àn chó, mèo. Hi n nay vaccine
c s d ng là: Vaccine
Rabisin: vaccine ch t nh p n i, li u tiêm 1ml d i da, sau 8-12 ngày chó s có mi n
d ch v i virus d i, mi n d ch kéo dài 12-24 tháng; Vaccine Rabigen: vaccine ch t,
li u tiêm 1ml, mi n d ch kéo dài 2-2,5 n m (Ph m S L ng, 2006).
2.7.2

i v i ng

i

Nh ng ng i th ng xuyên ti p xúc v i ng v t hoang dã c ng nh
ng v t
nuôi (thú y, s n b n, ngh ch m sóc thú, cán b y t
phòng xét nghi m b nh
d i ) th ng ph i tiêm vaccine d i ng a nguy hi m (Ph m Ng c Qu , 2002).
i u tr
R a k v t th ng v i xà phòng và nhi u n c, sau ó bôi dùng d ch c n iod.
C n nh t, theo dõi con v t c n 15 ngày. Ng i b c n c n n trung tâm y t d
phòng g n nh t
tiêm kháng huy t thanh và vaccine ch ng d i (V ng
c Chât
và Lê Th Tài, 2004).
Vaccine s d ng cho ng i hi n nay là vaccine trên t bào th ng tr c Vero
(Verorab):
c s n xu t t i vi n Pasteur Merieux (Pháp) t n m 1984,
cb t
ho t, cô c, tinh ch , ng khô và có tính an toàn, tính sinh mi m d ch cao
( Dùng kháng huy t thanh

kháng d i
trung hòa virus, có tác d ng kéo dài th i gian b nh cho b nh nhân.
Huy t thanh kháng d i có 2 lo i: Lo i huy t thanh kháng d i lo i (SAR) và
FAVIRAB do Sanofi Pasteur s n xu t
c tinh ch t huy t thanh ng a, li u dùng
40IU/kg cân n ng; n u c n, ph i tiêm phòng vaccine u n ván và kháng sinh ng n
ng a nhi m khu n khác.
2.8

a i m th c hi n

tài

C n Th n m trên b ph i sông H u,
ng b ng sông C u Long, cách Thành
Ph H Chí Minh 169 km v phía tây nam; Thành Ph C n Th có di n tích
1.389,59 km², di n tích n i thành 53 km². Theo k t qu i u tra dân s ngày
01/04/2009 dân s C n Th là 1.187.089 ng i, trong ó: Dân c thành th 781.481
ng i chi m 65,8% và dân c nông thôn 405.608 ng i chi m 34,2%; m t
854/km², thu nh p bình quân u ng i n m 2008 t 1.444 USD, t l h nghèo
6,04%. Là m t trong 5 thành ph tr c thu c Trung
ng c a Vi t Nam, ngày 24
tháng 6 n m 2009 m i
c Th t ng Chính ph ra quy t nh công nh n là ô th
lo i 1,
c chia làm 9 n v hành chính g m 5 qu n và 4 huy n: Qu n Ninh Ki u,
Qu n Bình Th y, Qu n Cái R ng, Qu n Ô Môn, Qu n Th t N t, Huy n Phòng
i n, Huy n C
, Huy n Th i Lai, Huy n V nh Th nh ().

13


Ch

ng 3: PH

3.1 Th i gian và

NG TI N VÀ PH

NG PHÁP NGHIÊN C U

a i m

3.1.1 Th i gian
T 01/2010 04/2010.
3.1.2

a i m

Chi C c Thú Y Thành Ph C n Th .
B nh Xá Thú Y tr

ng

i H c C n Th .

Trung Tâm Y T D Phòng Thành Ph C n Th , Trung Tâm Y T D Phòng
Qu n Ô Môn, Trung Tâm Y T D Phòng Huy n Phòng i n.

B nh vi n a Khoa Trung
ng C n Th , b nh vi n a Khoa C n Th , b nh
vi n Quân Y 121 C n Th , b nh vi n Hoàn M C u Long, b nh vi n a Khoa
Huy n Phong i n Thành Ph C n Th , b nh vi n a Khoa Qu n Ô Môn Thành
Ph C n Th .
C s gi t m chó trên
Gia ình c a 4 ng
3.2 Ph

a bàn Thành Ph C n Th .

i t vong vì b nh d i trên

a bàn Thành Ph C n Th .

ng Pháp

3.2.1 i u tra h i c u s li u
i u tra s li u tiêm phòng d i cho chó, s ca b nh d i trên chó t i Chi C c Thú
Y C n Th .
i u tra h i c u t i các b nh vi n trên a bàn Thành Ph C n Th : S tr
h p m c b nh d i
c ch n oán t 2002-2009.

ng

i u tra s li u tiêm phòng d i trên ng i t 2006-2009 do Trung Tâm Y T D
Phòng Thành Ph C n Th , Trung Tâm Y T D Phòng Qu n Ô Môn, Trung Tâm
Y T D Phòng Huy n Phong i n cung c p.
3.2.2 i u tra ph ng v n

M t s c s gi t m và kinh doanh th t chó.
Ng

i

a chó, mèo

n B nh Xá Thú Y tr

ng

i H c C n Th .

Ng i n tiêm ng a do chó, mèo c n t i Trung Tâm Y T D Phòng Thành
Ph C n Th , Trung Tâm Y T D Phòng Qu n Ô Môn, Trung Tâm Y T D
Phòng Huy n Phòng i n.
Gia ình c a 4 ng i t vong vì b nh d i trên
a Khoa Trung
ng C n Th cung c p.
V i các phi u i u tra t

ng ng theo m u sau:

14

a bàn C n th

c b nh vi n

Hình 3.1: Phi u i u tra c s khinh doanh th t chó, mèo

15