Điều tra thành phần bệnh hại và một số biện pháp phòng trừ bệnh phân trắng, đốm dầu trên quýt vàng bắc sơn tại lạng sơn

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O

B NÔNG NGHI P & PTNT

VI N KHOA H C NÔNG NGHI P VI T NAM
=======
=======

NGUY N TH BÍCH NG C

ðI U TRA THÀNH PH N B NH H I VÀ M T S
BI N PHÁP PHÒNG TR B NH PH N TR NG, ð M
D U TRÊN QUÝT VÀNG B C SƠN
T I L NG SƠN

LU N VĂN TH C SĨ NÔNG NGHI P

Chuyên ngành: B o v th c v t
Mã s
: 60.62.10
Ngư i hư ng d n khoa h c: TS. Ngô Vĩnh Vi n

HÀ N I - 2009

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

1


L I C M ƠN
Trong quá trình nghiên c u và hồn thành lu n văn, tơi xin chân thành c m ơn s

giúp đ và góp ý q báu c a thày hư ng d n khoa h c, TS. Ngô Vĩnh Vi n.
Tôi cũng xin chân thành c m ơn s giúp ñ c a:
Ban ñào t o sau ñ i h c - Vi n Khoa h c Nông nghi p Vi t Nam và các th y cơ
giáo đã gi ng d y trong 2 năm qua.
Lãnh ñ o Vi n B o v th c v t và các phịng ban đã t o đi u ki n v cơ s v t ch t
và tinh th n đ ti p s c cho tơi hồn thành t t lu n văn
Các đ ng nghi p trong B môn B nh cây - Vi n B o v th c v t ñ c bi t là các b n
trong nhóm nghiên c u b nh h i cây ăn qu có múi ln dành cho tơi nh ng th i gian q báu
và s n sàng giúp đ đ tơi hồn thành lu n văn
T đáy lịng mình, tơi xin bi t cha m tơi đã ni d y tơi nên ngư i và s đ ng viên
khích l c a gia đình đã giúp tơi hồn thành lu n văn.
Hà N i, ngày 28 tháng 12 năm 2009

Nguy n Th Bích Ng c

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

2


L I CAM ðOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên c u c a
riêng tơi. Các s li u, k t qu trong lu n văn là trung th c
và chưa đư c ai cơng b trong b t kỳ cơng trình nào khác.
Tác gi lu n văn

Nguy n Th Bích Ng c

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

3


M CL C
Trang
Trang ph bìa
L i c m ơn

i

L i cam ñoan

ii

M cl c

iii

Danh m c các ký hi u, các ch vi t t t

iv

Danh m c b ng

v

Danh m c hình, sơ đ

vi
Trang

M

ð U

1

Chương 1. T NG QUAN TÀI LI U

4

1.1. Cơ s khoa h c c a vi c nghiên c u

4

1.2. K t qu nghiên c u trong và ngồi nư c liên quan đ n ñ tài

4

1.2.1. Tình hình nghiên c u

4

1.2.2. Tình hình nghiên c u

nư c ngoài
trong nư c.

Chương 2. N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U

23
32

2.1. ð a ñi m ti n hành

32

2.2. V t li u nghiên c u

32

2.3. N i dung nghiên c u

33

2.4. Phương pháp nghiên c u

33

2.4.1. ði u tra hi n tr ng s n xu t và t p quán canh tác cây quýt vàng

33

ñ a phương.
2.4.2. ði u tra thành ph n b nh h i

33

2.4.3. ði u tra m c ñ hi n di n c a b nh h i trên quýt B c Sơn

38

2.4.4. Nghiên c u ñ c ñi m sinh h c c a n m gây b nh ñ m d u và ph n

39

tr ng

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

4


2.4.5. Nghiên c u các bi n pháp phòng tr b nh ph tr ng và ñ m d u

41

trên qt vàng b c sơn
2.5. Phương pháp tính tốn và x lý s li u
Chương 3. K T QU VÀ TH O LU N

42
43

3.1. Hi n tr ng s n xu t quýt B c Sơn t i huy n B c Sơn

43

3.1.1. ði u ki n t nhiên khí h u ñ t ñai B c Sơn

43

3.1.2. Hi n tr ng s n xu t quýt B c Sơn t i huy n B c Sơn

44

3.2. Thành ph n b nh h i chính trên quýt vàng B c Sơn

51

3.2.1. Thành ph n b nh h i trên quýt vàng B c Sơn

51

3.2.2. Tri u ch ng m t s b nh h i chính

51

3.3. Di n bi n và nh hư ng c a các y u t sinh thái ñ n phát sinh phát

56

tri n c a các b nh ph n tr ng (Oidium tingitanium) và b nh ñ m d u
(Mycospharela citri) trên quýt vàng B c Sơn
3.3.1. Di n bi n b nh ph n tr ng Oidium tingitanium

56

3.3.2.

58

nh hư ng c a các y u t sinh thái ñ n phát sinh và gây h i c a

b nh ph n tr ng trên ñ ng ru ng
3.3.3. ð c ñi m sinh h c c a n m Oidium tingitanium gây b nh ph n

61

tr ng trên quýt B c Sơn
3.3.4. Di n bi n b nh ñ m d u (M. Citri)

64

3.3.5.

66

nh hư ng c a ñi u ki n ñ t tr ng ñ n phát sinh gây h i c a b nh

ñ m d u (M. Citri)
3.3.6. ð c ñi m sinh h c c a n m Mycosphaerella citri gây b nh ñ m

68

d u trên cây quýt B c Sơn
3.4. Th nghi m bi n pháp phòng tr

70

3.4.1. Th nghi m nh hư ng c a bi n pháp t a cành t o tán

70

ñ n kh năng h n ch b nh ph n tr ng
3.4.2. Th nghi m m t s lo i thu c hố h c đ n kh năng

72

h n ch b nh ph n tr ng.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

5


3.4.3. Th nghi m nh hư ng c a phân bón qua lá đ n b nh

73

đ m d u do n m M.citri gây ra
3.4.4. Th nghi m m t s lo i thu c hố h c đ n kh năng h n

74

ch b nh ñ m d u
K T LU N VÀ KI N NGH

76

K T LU N

76

KI N NGH

77

TÀI LI U THAM KH O

78

Ti ng Vi t

78

Ti ng Anh

80

PH L C

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

6


CÁC CH

VI T T T

1. Tên các cơ quan, t ch c, chương trình nghiên c u:
-

FFTC: Food and Fertilizer Technology Center ( t i ðài Loan )

-

FAO: Food and Agriculture Organization

-

CIRAD: Center International Research Agricultural Development

-

INRA: Indian Research Agriculture

2. Hoá ch t
-

dNTP: Deoxy Nucleotide triphosphate

-

EDTA: Sodium ethylene diaminetetraacetate

-

PBS-T: Phosphate-buyer saline-Tween

-

P-NPP: P-nitrophenyl phosphate

-

TE: Tris + EDTA + Distilled water

-

TBE: Tris + Boric acid + EDTA

3. Ph n khác
-

bp: base pairs c p base

-

DNA: deoxyribose nucleic acid

-

PCR: Polymerase Chain Reaction

-

ELISA: Enzyme-Linked Immuno Sorbent Assay

-

STG: Shoot Tip Grafting

-

ðBSCL: ð ng b ng Sông C u Long

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

7


DANH M C B NG
B ng
1.1
1.2
1.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9
3.10
3.11
3.12
3.13
3.14
3.15

3.16
3.17
3.18
3.19

Tên b ng
Mư i lo i cây ăn qu hàng ñ u th gi i

Di n tích tr ng cây có múi trong 3 năm
H th ng nhà lư i s n xu t cây gi ng s ch b nh
các t nh phía B c
Di n tích tr ng quýt B c Sơn phân theo các xã, th tr n
Di n tích và s n lư ng quýt B c Sơn t 2005-2008
Hi n tr ng s n xu t, s d ng gi ng quýt t i huy n B c Sơn

Trang
6
24
29
45
46
46

K t qu ñi u tra hi n tr ng tu i cây quýt vàng B c Sơn
Tình hình s n xu t quýt vàng t i B c Sơn
K t qu ñi u tra hi n tr ng s d ng thu c b o v th c v t trên quýt
vàng B c Sơn
Thành ph n b nh h i chính trên quýt B c Sơn
nh hư ng c a tu i cây ñ n phát sinh phát tri n b nh
ph n tr ng

ð c đi m hình thái c a n m O.tingitanium gây b nh ph n tr ng
trên quýt B c Sơn

47
48
50

nh hư ng c a ñi u ki n nhi t ñ ñ n kh năng n y m m c a bào
t n m ph n tr ng Oidium tingitanium
M c ñ nhi m b nh c a hai lo i cành
ð c ñi m hình thái c a n m Mycosphaerella sp.
gây h i trên quýt B c Sơn
nh hư ng c a bi n pháp t a cành t o tán và s d ng thu c hố
h c đ n hi u qu gi m b nh ph n tr ng
Hi u qu c a m t s lo i thu c hoá h c t i b nh ph n tr ng

63

K t qu th nghi m phun b sung phân bón qua lá đ n
b nh đ m d u
Hi u qu c a m t s lo i thu c hố h c đ n đ n b nh
đ md u

Trư ng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

52
61
61

66

68
71
72
73
75

8


DANH M C HÌNH, SƠ ð

Hình

Tên hình

Trang

1.1

S n lư ng cây có múi trên th gi i t 1961-2004

5

1.2

Chu kỳ phát sinh phát tri n c a n m M. citri Whiteside

16

3.3

B n ñ huy n B c Sơn

43

3.4

Quýt vàng B c Sơn ñư c tr ng trong các h m núi ñá

49

3.5

Quýt vàng B c Sơn tr ng trên ñ t bãi

49

3.6

Cây quýt vàng B c Sơn tr ng b ng h t

49

3.7

Cây quýt tr ng b ng cành chi t

49

3.8

Cây khơng đư c t a cành t o tán

49

3.9

Khơng đư c v sinh đ ng ru ng

49

3.10

B nh ph n tr ng trên cành l c non

53

3.11

B nh ph n tr ng gây h i n ng trên lá và cành

53

3.12

B nh ph n tr ng gây h i trên qu non

53

3.13

Cây trút lá do b b nh ph n tr ng

53

3.14

Tri u ch ng b nh ñ m d u

54

3.15

Tri u ch ng b nh ñ m d u trên lá và qu

54

3.16

Tri u ch ng b ng greening trên lá

55

3.17

Tri u ch ng vàng lá khô cành

55

3.18

Giám ñ nh b nh greening b ng phương pháp PCR

55

3.19

Giám ñ nh b nh greening b ng iodine

55

3.20

Tri u ch ng b nh Tristeza gây vàng lá, gân trong

56

3.21

Giám ñ nh b nh b ng que th nhanh

56

3.22

Di n bi n b nh ph n tr ng O. tingitanium trên quýt vàng B c Sơn

57

m t dư i lá

2009
3.23

nh hư ng c a ñi u ki n nhi t ñ và m ñ ñ n ch s b nh ph n

58

tr ng trên quýt vàng B c Sơn
3.24

M c ñ b nh ph n tr ng trên các lo i ñ t tr ng khác nhau

59

3.25

S i n m ph n tr ng hình thành nhi u m u nh có d ng thuỳ

62

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

9


3.26

Cành bào t hình thành t s i n m

62

3.27

Bào t n m ph n tr ng O.tingitanuim

62

3.28

Bào t n m n y m m có đĩa bám đính vào ng m m

62

3.29

Bào t n m ph n tr ng O.tingitanuim n y m m sau 8 gi

64

3.30

Bào t n m ph n tr ng O.tingitanuim n y m m sau 24 gi

64

3.31

Di n bi n b nh ñ m d u M.citri trên quýt vàng B c Sơn

65

3.32

M c ñ b nh ñ m d u

67

3.33

Qu th n m M.citri

69

3.34

Túi bào t n m M.citri

69

3.35

Lá cây

cơng th c đ i ch ng (khơng phun phân bón)

74

3.36

Lá cây

cơng th c phun phân bón qua lá

74

các vùng đ t tr ng khác nhau

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

10


M

ð U

1. Tính c p thi t c a đ tài
Cây ăn qu có múi, hay thư ng g i là cam quýt thu c b Citrea, h
Rutaceae, là nhóm cây ăn qu có giá tr kinh t cao. S n xu t cam quýt là m t
trong nh ng ngành ñư c ưu tiên phát tri n

nhi u qu c gia trên th gi i.

Theo s li u c a FAO, năm 1991 s n lư ng cam quýt toàn th gi i là 65 tri u
t n chi m 27%, năm 2004-2005, s n lư ng qu ñã ñ t 105,4 tri u t n [39].
Vi t Nam cây ăn qu có múi thích ng t t v i nhi u vùng khí h u và
đư c tr ng r ng kh p

h u h t các t nh trong c nư c. T ñ ng b ng ñ n

trung du, mi n núi ñ u có nhi u gi ng cam qt đ c s n. Các gi ng này ñã g n
ch t v i ñ a phương b ng nh ng tên ñ a danh như cam Canh, bư i Di n c a
Hà N i, cam Sành c a Hà Giang, Tuyên Quang, quít ñ B c Quang, Hà
Giang, bư i ðoan Hùng, Phú Th , cam Xã ðồi, cam Sơng Con Ngh An
v.v…
L ng Sơn là m t t nh mi n núi có đi u ki n khí h u đ t ñai phù h p cho
cây quýt sinh trư ng và phát tri n. T i huy n B c Sơn, L ng Sơn có gi ng
qt vàng đã đư c tr ng t i các h m núi ñá t bao đ i nay. Qu qt B c Sơn
có màu vàng, mùi thơm h p d n, ch t lư ng ngon, hàm lư ng ñư ng và
vitamin cao, quýt B c Sơn ñã tr thành cây ăn qu ñ c s n không nh ng c a
L ng Sơn mà còn c a các t nh mi n núi phía B c.
Tính đ n năm 2007, di n tích tr ng gi ng quýt vàng là 974,1 ha, trong ñó
có 542,9 ha ñang cho thu ho ch, s n lư ng qu hàng năm kho ng 1.600 t n,
năng su t bình quân g n 30 t /ha (tr m Khuy n Nơng B c Sơn, 2008)[42].
Di n tích tr ng t p trung ch y u trong các h m núi còn g i là lân, g n như
100% ñư c tr ng t h t, m t ñ tr ng cao, canh tác qu ng canh, ñi u ki n tư i
g n như khơng có mà ch y u là "nh nư c tr i". Hàng năm, ngư i nơng dân
ch bón m t lư ng phân hố h c r t nh nhưng khơng cân ñ i. Cây không

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

11


ñư c c t t a, t o tán, nhi u cành vô hi u, phát tri n t nhiên gây khó khăn cho
vi c chăm sóc và phịng tr sâu b nh.
Bên c nh đó, đi u ki n sương và m ñ cao trong h m núi ñã t o cơ h i
cho sâu b nh h i trên cây quýt vàng B c Sơn phát tri n gây h i n ng. Ngoài
b nh greening, b nh tristeza, b nh ph n tr ng (Oidium tingitanium) và b nh

ñ m d u (Mycosphaerella citri) ñã gây thi t h i ñáng k cho quýt vàng t i B c
Sơn. Hai lo i b nh này là nguyên nhân gây r ng lá trên cây quýt, làm gi m
ñáng k năng su t và ch t lư ng qu . K t qu kh o sát th c t c a đồn cán b
Vi n B o v th c v t vào tháng 4 năm 2003 ñã ghi nh n b nh ph n tr ng và
ñ m d u phát sinh và gây h i n ng trên quýt vàng B c Sơn, gây tâm lý lo ng i
cho ngư i dân

ñây.

Nh ng nghiên c u v b nh ph n tr ng và ñ m d u còn r t h n ch , các
bi n pháp phịng tr cịn mang tính b đ ng, hi u qu phòng tr chưa cao do
v y chúng tơi ti n hành nghiên c u đ tài "ði u tra thành ph n b nh h i và
ñ xu t m t s bi n pháp phòng tr b nh ph n tr ng, ñ m d u trên quýt
vàng B c Sơn t i L ng Sơn" nh m góp ph n xác đ nh các cơ s đ xây d ng
quy trình phịng tr t ng h p sâu b nh cho quýt vàng

vùng B c Sơn.

2. M c tiêu và yêu c u c a ñ tài
2.1. M c tiêu c a ñ tài
Xác ñ nh thành ph n b nh h i và nghiên c u bi n pháp phòng tr b nh
ph n tr ng, ñ m d u nh m nâng cao hi u qu s n xu t, an toàn cho mơi trư ng
góp ph n phát tri n cây qt vàng B c Sơn b n v ng cho t nh L ng Sơn .
2.2.Yêu c u c a ñ tài
- Tìm hi u th c tr ng s n xu t cây quýt vàng B c Sơn.
- Xác ñ nh thành ph n b nh h i trên quýt vàng B c Sơn, ch ra ñư c các
b nh h i chính.
- Tìm hi u tình hình phát sinh, y u t

nh hư ng ñ n b nh ph n tr ng, ñ m

d u trên quýt vàng B c Sơn.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

12


- ð xu t các bi n pháp phòng tr b nh ph n tr ng và ñ m d u.
3. Ý nghĩa khoa h c và th c ti n c a ñ tài
- Cung c p d n li u m i v thành ph n b nh h i trên cây quýt vàng B c Sơn
góp ph n làm phòng phú thêm nh ng hi u bi t v d ch h i trên cây có múi
Vi t Nam.
- Cung c p các d n li u khoa h c m i v s phát sinh, gây h i c a b nh
ph n tr ng, ñ m d u h i quýt vàng

ñi u ki n B c Sơn và bi n pháp

phòng tr b nh.
- K t qu nghiên c u c a lu n văn góp thêm tài li u khoa h c làm cơ s xây
d ng quy trình phịng tr t ng h p sâu b nh cho quýt vàng t i huy n B c
Sơn.
4. ð i tư ng và ph m vi nghiên c u c a ñ tài
ð i tư ng nghiên c u: Các n m gây b nh ph n tr ng (Oidium tingitanium)
và b nh ñ m d u (Mycosphaerella citri) h i cây quýt vàng B c Sơn.
Ph m vi nghiên c u: Nghiên c u cơ b n trong phịng thí nghi m, thí nghi m
nhà lư i, thí nghi m đ ng ru ng ñi sâu nghiên c u b nh ph n tr ng, ñ m d u
h i quýt B c Sơn và gi i pháp phòng ch ng..

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

13


Chương 1
T NG QUAN TÀI LI U
1.1.

Cơ s khoa h c c a vi c nghiên c u ñ tài

Quýt vàng B c Sơn là cây ăn qu ñ c s n c a L ng Sơn, quýt ñư c tr ng
t i các h m núi đá hay cịn g i là lân

các xã thu c huy n B c Sơn. Trong

nh ng năm 1980 quýt vàng B c Sơn ñã ñư c xu t kh u sang Liên Xô cũ và
các nư c ðông Âu. Nh ng năm g n ñây năng su t và ch t lư ng quýt b gi m
m nh, nhi u vư n qt đã b thối hố do t p qn canh tác qu ng canh và do
sâu b nh h i phát sinh, gây h i n ng.
B nh ph n tr ng gây h i ch y u trên các b ph n non c a cây có múi nói
chung và qt nói riêng, b nh đ m d u gây h i ch y u trên lá bánh t và lá
già. Hai b nh này làm cho cây b r ng lá nh hư ng t i kh năng quang h p,
sinh trư ng làm năng su t c a cây cũng b gi m theo.
Nghiên c u quy lu t phát sinh gây h i và các gi i pháp phòng tr b nh
ph n tr ng và ñ m d u là cơ s khoa h c ñ xây d ng bi n pháp phòng tr
t ng h p b nh h i trên quýt vàng B c Sơn nh m duy trì n đ nh năng su t,
ch t lư ng qu .
1.2.

K t qu nghiên c u

1.2.1. Tình hình nghiên c u

trong và ngồi nư c liên quan đ n đ tài
nư c ngồi

1.2.1.1. S n xu t cây có múi trên th gi i
Cho ñ n nay ngư i ta v n chưa xác ñ nh ñư c ngu n g c cây có múi
ñâu, tuy nhiên nhi u nhà khoa h c tin r ng lồi này xu t hi n

vùng ðơng

Nam Châu Á kho ng 4000 năm trư c công nguyên. Sau đó b ng hình th c di
cư và thương m i gi ng cây này ñã xu t hi n

Châu Phi r i ñ n Châu Âu và

Châu M . Th trư ng s n xu t nư c cam m i b t ñ u phát tri n vào cu i năm
1940 (John Webber H., 1967)[48].

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

14


S n xu t và tiêu th qu cây có múi phát tri n m nh m t nh ng năm
1980. S n lư ng cây có múi hi n nay kho ng 105 tri u t n trong đó m t n a là
cam. S n lư ng cây có múi tăng là do s gia tăng di n tích, phát tri n du l ch,
đóng gói và qu cây có múi là th c u ng có giá tr dinh dư ng cao (hình 1.1).

Cây có múi

Cam, qt

Bư i

Khác

Chanh

Hình 1.1. S n lư ng cây có múi trên th gi i t 1961-2004 (t n)
(ngu n USDA, 2005)[82]
Tính ñ n năm 2004 có 140 nư c s n xu t cây có múi, trong đó 70% s n
lư ng cây có múi đư c tr ng

bán c u b c ñ c bi t là

xung quanh khu v c ð a Trung H i và M .
tươi ñư c tr ng ch y u

Brazil, các nư c

M th trư ng cho tiêu th qu

California, Arizona và Texas, trong khi đó th

trư ng nư c ép qu cây có múi ñư c s n xu t

Florida.(USDA Foreign

Agricultural Service)[82].
Cây ăn qu có múi chi m v trí s m t trong 10 lo i cây ăn qu có s n
lư ng l n nh t th gi i (b ng 1.1) do có giá tr dinh dư ng cao, có th v a ăn
tươi và ch bi n, l i d b o qu n và chuyên ch .

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

15


B ng 1.1: Mư i lo i cây ăn qu hàng ñ u th gi i
TT

Lo i qu

S n lư ng (t n)

1

Qu có múi

99.996.507

Trong đó: cam

66.332.379

2

Chu i

58.294.954

3

Táo

56.180.309

4

Nho

56.170.679

5

Xồi

23.064.458

6

Lê

14.368.896

7

D a

12.484.340

8

M n

7.998.450

9

Chà là

4.829.539

10

ðu ñ

4.824.716

(Ngu n: FAO Agristat. Database 1999)
K t qu ñi u tra c a FAO năm 2007 cho th y ba nư c ñ ng ñ u th gi i
v s n xu t cây có múi là Braxin (20,68 tri u t n), Trung Qu c (19,617 tri u
t n), M (10.07 tri u t n). Trong đó M ñ ng ñ u v s n xu t bư i, Braxin
ñúng ñ u v s n xu t cam quýt và

n ð là nư c ñ ng ñ u v s n xu t

chanh.(FAO, 2007).

T năm 1985 ñ n 1995, nhu c u v cây ăn qu có múi trên th gi i ñã
tăng v t t 48 tri u t n lên ñ n 80 tri u t n v i t c ñ tăng hàng năm là 8,7%,
trong đó cam chi m ph n l n th trư ng do cung ng cho công nghi p nư c ép
trái cây, k ñ n là quýt, chanh và sau cùng là bư i chùm (Aubert và Guy
Vullin, 1998)[23].
Theo k t qu ñi u tra năm 1995 c a FFTC dân s

các nư c Châu Á

và ðông Nam Á b ng ½ dân s c a th gi i nhưng s n xu t cây có múi

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

các

16


nư c này ch chi m 10% s n lư ng. Năng su t c a cây ăn qu có múi

ðông

Nam Á th p so v i các nư c Phương Tây, trong khi giá thành s n xu t l i
tương ñ i cao. (Chang, 1995)[35].
1.2.1.2. Nh ng thi t h i do b nh greening và tristeza gây ra trên cây có múi
B nh vàng lá greening hay Hoanglongbing (HLB) ñang lan r ng trên 50
qu c gia và ñe do nghiêm tr ng ñ n ngu n gen cây có múi

các nư c châu

Á cũng như M , Braxin. B nh greening ñư c báo cáo l n ñ u tiên

Nam Phi

vào năm 1947. M t lo i b nh tương t v i tên g i HuangLongbin ñư c ghi
nh n

Trung Qu c vào 1943. Huanglongbin hay Likubin ñư c xác ñ nh

loan vào năm 1951 và ñã phá hu n n s n xu t cây có múi
1961)[55]. B nh tr nên ph bi n

ðài

đây (Matsumoto,

nhi u vùng s n xu t cây có múi

các

nư c Châu Á và Châu Phi t 1960 (Su, 2003)[71].
HLB l n ñ u tiên ñư c phát hi n

Iriomote Island, Okinawa Nh t b n

năm 1988 và lan sang ñ o Tokunoshima, Kagoshima năm 2003. B nh ñư c
ghi nh n

Braxin vào năm 2004 (Lopes, 2005)[54] và Florida năm 2005

(Bove, 2006)[28]. Tuy nhiên b nh chưa phát hi n
nguyên nhân chính làm s n lư ng cây có múi

Úc.

Philippine, b nh là

ñây gi m t i 60% t 1961 ñ n

1970 (Chang, 1995)[35].
Hai loài Liberobacter gây b nh greening đó là Liberobacter asiaticum
(lồi châu Á) và Liberobacter africanum (lồi châu Phi) (Bové và CTV,
1980)[29]. Vi khu n có 2 d ng: d ng dài, chi u dài ño ñư c 1 - 4µm, đư ng
kính 0,15 – 0,3µm và d ng trịn có đư ng kính 0,1µm. Lồi vi khu n châu Á
có tính kháng nhi t nên khó phòng tr hơn.
B nh lây lan qua r y ch ng cánh Diaphorina citri Kuwayyama và
Triozea erytrea Del Guercio. Loài th nh t phân b

châu Á như Trung

Qu c, Vi t Nam, Thái Lan, Indonesia, Malaysia, Bruney,
hai

n ð ...; loài th

châu Phi như Nam Phi, Sudan, Madagasca.(Aubert và CTV, 1988)[26].

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

17

HLB khơng nh hư ng đ n mơ g nhưng nh hư ng đ n mơ libe, s
v n chuy n ñư ng ñ n các ph n trên c a cây b c n tr . Lá b vàng héo, nhanh
ch t, qu m t ch t lư ng, s phân chia t bào luôn x y ra khi n gân lá sưng
lên. Vi khu n cũng hi n di n nhi u

cu ng qu và qu b l ch tâm, ñ ng th i

b gi m tr ng lư ng và ñ ñư ng d n ñ n gi m ch t lư ng (Aubert, 1987)[24].
Kh o sát b r cây b nh, do ngh n m ch d n, r khơng đư c ni và
khơng cịn ho t ñ ng t t nên b hu ho i nhi u, nh t là r tơ. Cây b r ng qu
cây s ch t sau 2-5 năm tuỳ m c ñ nhi m b nh (Aubert, 1988)[26].
Cho ñ n nay chưa có gi ng hay ch ng lo i cây có múi nào kháng đư c
b nh vàng lá greening, song các cây như bư i chua, chanh t ra hơi ch ng
ch u đư c. Chương trình lai t o s d ng cây m là chanh lime nh t là phương
pháp s d ng phôi chanh Tahiti đã tìm ra đư c 1 dịng lai ăn đư c v i cam
quýt t ra ch ng ch u t t v i greening. Các dịng lai khác đư c lai v i cam ba
lá cũng ñang ti n tri n t t và tri n v ng kháng t t đ i v i dịng vi khu n châu
Phi (Gmitter và CTV, 1992)[40].
Khơng có gi ng nào

ðài Loan có kh năng kháng v i HLB. Tri u

ch ng b nh thư ng b t ñ u v i bi u hi n vàng lá, gân xanh, sau đó vàng l m
đ m tồn b lá, gân lá n i rõ. Cây b b nh thư ng ra hoa trái v , qu nh , v
d y và xanh (Su, 2008)[72].
Vi rút gây b nh tristeza thu c nhóm closterovirus, d ng hình que kích
thư c 12 x 2.000nm, g m chu i RNA đơn, có v protein bao b c bên ngoài
(Kitajima, 1964)[49]. Tri u ch ng quan sát đư c trên cây có múi tuỳ thu c

vào ñi u ki n môi trư ng, ký ch t nhiên và dịng vi rút gây b nh. Nói
chung, cam qt có th ch ng ch u đư c b nh này và không bi u hi n tri u
ch ng nhi m b nh, trong khi nhóm chanh, nhóm bư i chùm d b nhi m b nh
và tri u ch ng bi u hi n r t rõ. (Musharam và Whittle, 1991)[56].

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

18


B nh tristeza gây nên tri u ch ng tàn l i cam quýt

châu Phi, b nh lan

sang châu M vào năm 1920. Hàng tri u cây ñã b ch t b

Braxin trong

nh ng năm 1970 (Su, 2008)[78]. Dòng virus gây b nh m i, CTV-D ñư c ghi
nh n ñ u tiên

ðài Loan vào 1981 v i tri u ch ng lùn cây ñã gây thi t h i

nghiêm tr ng trên cây bư i. Tuy nhiên cũng có m t s báo cáo v dòng virút
gây h i trên cam ng t và quýt

Nam M và ðông Nam Á gây lõm thân, lùn

cây nh hư ng ñ n năng su t và ch t lư ng qu (Tsai và Su , 1991)[75].
Vi rút truy n qua r p mu i theo ki u bán b n v ng và thông qua m t

ghép. R p Toxoptera citricida truy n b nh nhanh nh t và h u hi u g p
kho ng 10 l n so v i Aphis gossypiii, sau Aphis gossypiii là loài A. citricola
và Toxoptera aurantii kh năng truy n b nh không cao (Dodds và BarJoseph, 1983)[36]. Phát tri n và s d ng kháng th đơn dịng đư c th c hi n
đ phân lo i các loài vi rút tristeza khác nhau (Tsai và Su, 1991)[75].
Hugees và Litster, 1946[41] l n ñ u tiên ch ng minh s liên quan gi a
các tri u ch ng gân trong, r thân, trái nh và chua

nhóm chanh lime Citrus

aurantifolia (Christm) Swingle. ðây là bư c kh i ñ u cho khái ni m dùng
cây ch th trong ch n đốn.
Các y u t như cây ký ch t nhiên, dịng vi rút đư c truy n và đi u
ki n mơi trư ng như nhi t ñ , s lư ng r p trên cành có th

nh hư ng đ n

q trình truy n b nh tristeza (Raccah và CTV, 1989)[68].
1.2.1.3. Nh ng nghiên c u v b nh ph n tr ng (Oidium tingitaninum Carter)
Phân b và ph m vi ký ch c a b nh
B nh ph n tr ng là b nh ph bi n trên cây có múi

nhi u nư c Châu Á

như Philippine, Thái Lan và Malaysia. b nh ñư c ghi nh n
chưa th y

Nh t B n. B nh h i nghiêm tr ng

vư n cây l y qu . B nh gây h i ph bi n
nh ng vùng th p nóng và

Califonia nhưng

vư n ươm cây có múi hơn

vùng núi cao, khơng xu t hi n

các nư c c n nhi t ñ i (Ko, 1991)[50]. N m O.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

19


tingitaninum ch gây h i trên cây có múi. Tri u ch ng b nh do n m gây ra
trên cây có múi cũng tương t

như tri u ch ng trên các cây tr ng khác do các

loài n m Oidium sp. khác gây ra (Su, 2003) [71].
Các gi ng cây có múi khác nhau, m c đ m n c m v i b nh ph n tr ng
cũng khác nhau. Các gi ng quýt, cam ng t và tangerine m n c m v i b nh
hơn (Su, 2003)[71].
ng t

n ñ , b nh gây h i nghi m tr ng trên quýt và cam

các vùng phía Nam như Coorg, Nilgiris, Pulney, Wynad and Shevaroy

(Rawal and Ullasa 1988)[66].

Java (Indonesia) và Philippine b nh ph n

tr ng h i ch y u trên quýt (Su, 2003)[71].
Tri u ch ng và quy lu t phát sinh c a n m
N m O. tingitaninum xâm nhi m và gây h i trên các b ph n non c a
cây. Hoa và qu non cũng có th b nhi m n m. N m t o ra l p b t ph n tr ng
bao ph b m t v t b nh. S phát sinh phát tri n c a n m ph thu c ch t ch
vào ñi u ki n mơi trư ng. Trong đi u ki n th i ti t mát m thích h p cho n m
phát sinh và gây h i (Ko, 1991)[50].
Nh ng nghiên c u c a Hong Ji Su (2003)[71] cho th y b nh ph n tr ng
thư ng xu t hi n trên lá, ch i non và thân. N m gây b nh phát tri n trên b
m t b ph n b h i, tri u ch ng ñ u tiên thư ng xu t hi n trên nh ng b ph n
lá non

g n m t ñ t. Các b ph n b n m t n cơng đư c bao ph m t l p b i

ph n màu tr ng, đó là các bào t n m. Lá non b b nh có màu xanh nh t và
tr ng nh t. Bào t như b t tr ng đư c tìm th y ch y u

m t trên c a lá. Các

lá b b nh n ng cong lên ho c quăn queo. Khi b nh n ng lá r ng s m còn các
ch i b ch t.
N m t n t i trên lá non và lá r ng dư i ñ t. Bào t n m lan truy n
trong khơng khí. Trong ñi u ki n ban ngày n ng, ban ñêm mát, biên ñ nhi t
ñ ngày ñêm l n r t thích h p cho n m phát sinh và gây h i.
Coorg, b nh phát sinh gây h i n ng t tháng 10 ñ n tháng 3 năm sau.
S i n m xâm nh p vào bi u bì cây và hút dinh dư ng thơng qua giác hút. S i

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

20


n m bao ph b m t cây ký ch . Bào t phát tán đi nh gió (Rawal and Ullasa
1988)[66].
ð c ñi m sinh h c c a n m O.tingitanium
ð phân lo i n m gây b nh ph n tr ng ngư i ta d a vào ñ c ñi m hình
thái

giai ño n hình thành bào t . V i s ña d ng v gi ng, lo i n m này ñã

ñư c nhi u nhà khoa h c quan tâm nghiên c u. Tuy nhiên các tác gi khác
nhau ñưa ra ý ki n khơng gi ng nhau v đ c đi m hình thành bào t c a n m
này (d n theo Yukio Sato, 1990)[95].
ð c đi m hình thái c a n m ph n tr ng bao g m ñ c ñi m s i n m,
cành bào t và bào t ñư c th c hi n b ng cách s d ng mi ng băng dính
trong đ t nh nhàng lên b m t v t b nh sau đó đ t lên lam kính có ch a gi t
nư c và soi dư i kính hi n vi (Hitara, 1942, 1955)[44], [45].
Hitara quan sát ñ c ñi m c a ng m m và ñĩa bám b ng cách cho bào t
lên lên mi ng v hành ñã ñư c làm s ch dư i vòi nư c sau khi ngâm trong
dung d ch c n 80% trong nhi u tu n, sau đó đ t

nhi t ñ thích h p và quan

sát trong 2 ngày (Hitara, 1942)[44]
Phòng tr b nh
N m gây b nh ph n tr ng d dàng phòng tr b ng các lo i thu c hoá
h c (Devarajan 1943; Ramakrishan 1954)[37], [67]. C n ti n hành thăm ñ ng

ru ng thư ng xun vào th i đi m khí h u mát m , khơng mưa

nh ng vùng

núi cao đ phịng tr k p th i (Ko, 1991)[50].
1.2.1.4. Nh ng nghiên c u v b nh ñ m d u
Trên th gi i, b nh ñ m d u trên cây có múi đã đư c bi t đ n t r t
lâu. Fawcett, 1915 [39] là ngư i ñ u tiên quan sát tri u ch ng b nh ñ m d u
trên cây có múi

bang Florida, M và đã mô t tri u ch ng b nh vào năm

1936 và cho r ng b nh ñ m d u là do dinh dư ng ho c m t nguyên nhân gây
b nh chưa ñư c xác ñ nh nhưng nguyên nhân c a nh ng tri u ch ng b nh

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

21


khơng đư c quan tâm đ n trong m t th i gian dài (Whiteside, 1970)[84].
Yamada, 1956 [94] là nh ng ngư i ñ u tiên nghiên c u tri u ch ng đ m d u
trên cây có múi

Nh t B n, công b r ng m t b nh ph bi n

Nh t B n ñã

ñư c xác ñ nh nguyên nhân là do Mycosphaerella horri Hara, giai đo n vơ
tính c a n m là Cercospore sp.

ð n năm 1972, ñã xác ñ nh ñư c nguyên nhân gây b nh ñ m d u và
ñ t tên là Mycosphaerella citri Whiteside. N m có giai đo n vơ tính là
Stenella citri-grisea (F. E. Fisher) Sivanesan (Whiteside, 1972) [85].
Whiteside, 1970 [84] ñã ch ng minh ñư c r ng bào t túi phát tri n
trên nh ng lá b nh m c

trong vư n cây có múi là ngu n lan truy n b nh

quan tr ng, ñ ng th i ông cũng ñã mô t các ñi u ki n thích h p cho bào t
xâm nhi m gây b nh cho cam quýt.
Trư c năm 1940, b nh đ m d u khơng đư c xem là m t b nh nghiêm
tr ng trên cây có múi

bang Florida, M . Trong nh ng năm 1940, ngư i ta

ñã nh n th y b nh ñ m d u là nguyên nhân gây r ng lá s m (Whiteside,
1981) [89]. Ngoài ra b nh là nguyên nhân làm gi m năng su t và kích thư c
qu (Mondal, 2006) [62].
N m Mycosphaerella citri xâm nh p qua l khí kh ng làm ch t thành
t bào và m t s t bào bao quanh l khí kh ng r i phát tri n thành v t b nh
r t nh . Ngoài tác h i gây r ng lá s m, n m Mycosphaerella citri còn là
nguyên nhân gây ñ m d u trên v qu (Whiteside, 1970, 1972) [84], [85].
Trên v qu n m M. citri t o ra tri u ch ng ban ñ u là nh ng ñ m nh màu
h ng. Khi có s xâm nhi m v i s lư ng l n, v t b nh phát tri n thành ñ m
d u trên v qu . Các ñ m d u trên v qu làm gi m giá tr c a qu , ñi u này
ñ c bi t quan tr ng v i bư i (Citrus paradisi), hàng năm b nh làm gi m giá
tr thương ph m c a bư i t 5 – 10%, n m cũng gây h i trên qu cam và
nh ng qu c a các cây có múi khác(Whiteside 1970, 1972) [84], [86].

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

22


B nh ñ m d u
tương t

Okinawa (Nh t B n) cũng do n m M. citri gây ra

bang Florida (M ). Tri u ch ng ñ m nâu ho c đen trên lá, qu th

hình thành trên nh ng lá b nh r ng có hình d ng, kích thư c c a qu th , túi
bào t và bào t túi tương t như nh ng công b v
citri. Do v y, tác nhân gây b nh ñ m d u

n m Mycosphaerella

Okinawa khác so v i

Shizuoka,

Ooita và Kagoshima nh ng vùng mà nguyên nhân gây b nh là do n m
Mycosphaerella horri (Ieki, 1986) [46].
Cho t i nay b nh ñ m d u ñã gây h i trên t t c các gi ng cây có múi
vùng Caribê, là b nh h i nghiêm tr ng và ph bi n

mi n đơng Mexico và

Belize (Mondal and Timmer, 2006)[62]. B nh cũng ñã xu t hi n

bang

Texas (M ), nhưng không gây h i nghiêm tr ng (Timmer, 1980)[78].
N m gây b nh ñ m d u có ph m vi phân b r ng, t l c ñ a châu M
ñ n vùng Caribê, Úc và m t s nư c châu Á.
và ñ

nh ng vùng có nhi t đ cao

m g n 100% trong th i gian dài b nh phát sinh m nh [Su, 2003) [71]
N m M.citri gây b nh ñ m d u làm gi m s sinh trư ng c a cây, gi m

năng su t và kích thư c qu . B nh có th làm gi m t i 50% năng su t ñ i v i
nh ng gi ng m n c m như bư i. B nh ñã gây h i trên 320.000 ha cây có múi
bang Florida cũng như mi n đơng c a Mexico, trung tâm Châu M , Úc và
Nh t B n (Mondal, 2002, 2003, 2004) [58], [59], [60].
Tri u ch ng b nh
ð u tiên

m t dư i lá có nh ng v t hơi ph ng lên và m t trên c a lá

xu t hi n nh ng ñ m nh màu vàng. S phát tri n c a s i n m bên trong mô
lá là nguyên nhân làm t bào ph ng lên và hình thành nh ng v t r p

m t

dư i lá. Sau đó, ch mô lá b ph ng lên s x p xu ng và chuy n d n sang màu
nâu ho c ñen và xu t hi n d u (Kucharek, 1979), [51]. B nh s tr nên ñ c
bi t nghiêm tr ng n u n m xâm nhi m

g n t ng r i c a cu ng lá (Timmer,

2000) [79].

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

23


Tri u ch ng xu t hi n r t s m trên nh ng gi ng cam Valencia và quýt.
V t b nh trên các gi ng cam và quýt thư ng nhi u, nh và s m màu hơn so
v i v t b nh trên nh ng gi ng bư i và chanh (Timmer, 2000) [79].
Mondal (2006)[62] ñã nghiên c u quá trình xâm nhi m gây b nh c a
n m vào các lồi cây có múi. V t b nh thư ng xu t hi n trên lá bánh t v i
nh ng ñ m màu vàng

m t dư i lá. N m không gây tri u ch ng ch t ho i.

Tri u ch ng trên các lồi cây có múi khác nhau là khơng gi ng nhau. Nh ng
lồi m n c m như: cam (Citrus limon), cam Tròn (C. jambhiri), v t b nh
thư ng lan r ng và có khuynh hư ng gi nguyên màu vàng, hi m khi tr
thành màu t i ho c đen. Bư i ít m n c m hơn, v t b nh thư ng nh hơn, n i
lên và có màu t i.
Tri u ch ng trên qu ñư c Patt. R. M. (1958) [65] mơ t đ u tiên trên
bư i

Florida vào năm 1958. Tri u ch ng b nh là ch m nh màu ñen trên v

qu , thư ng xu t hi n vào tháng 11 ho c mu n hơn. N m xâm nhi m trên qu
t o ra nh ng ñ m d u nh

gi a nh ng tuy n d u. Trên bư i v t ñ m d u to

và liên k t v i nhau hình thành nh ng m ng ñ m d u trên v qu . Khi n m
xâm nh p và gây b nh trên v qu mơ b b nh đ m d u s có màu xanh lâu
hơn so v i mô kh e.
S phát tri n c a n m M. citri trên lá r t ch m. N m gây b nh t o ra
ethylen, ch t gây r ng lá s m (Mondal, 2003) [60]. Tri u ch ng b nh r t n ng
trư c khi lá r ng, nhưng n u v t b nh

g n t ng r i, s r ng lá có th x y ra

v i tri u ch ng b nh r t nh . Lá r ng trong th i gian l c xuân hình thành r t
b t l i cho cây (Suit and DuCharme, 1971) [73].
ð c ñi m sinh h c c a n m
N m M. citri có th phân l p t lá ho c qu b nh. T n n m có màu t i,
xanh xám trên h u h t các lo i môi trư ng. Trên môi trư ng dinh dư ng n m
M. citri phát tri n r t ch m, ñư ng kính t n n m ñ t 2 cm sau 3 tu n nuôi c y.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

24


Bào t đơi khi hình thành trên mơi trư ng ni c y, đ c bi t khi nh ng m u
ñư c phân l p l n ñ u. Bào t nhi u vách ngăn, có màu vàng ho c nâu nh t,
hình tr hơi cong hay hình ovan (Timmer, 2000; Whiteside, 1972) [44, 58].
Trên lá r ng qu th m c t p trung thành c m, qu th có mi ng nh ,
đư ng kính t i 90µm. Bào t túi hình thoi nh , có m t vách ngăn và thư ng
ch a 2 gi t d u trong m i vách ngăn. Bào t túi khơng màu, có kích thư c 2–

3 x 6–12 µm (Timmer, 2000; Whiteside, 1972) [76, 86].
Chu kỳ phát sinh phát tri n c a b nh
Whiteside đã mơ t chu kỳ c a b nh và các y u t mơi trư ng nh
hư ng đ n b nh. Bào t túi c a n m M. citri phát tri n trong qu th trên
nh ng lá r ng

vư n cây. Khi chín, bào t túi đư c gi i phóng và phát tán

vào trong khơng khí. Bào t túi bám vào m t dư i lá, n y m m và hình thành
ng m m. S phát tri n c a ng m m c n có nhi t ñ , m ñ cao kéo dài ho c
ñ
múi

m bão hoà. N m thư ng xâm nh p qua l khí kh ng c a nh ng lá cây có
dư i th p. S hình thành tri u ch ng b nh ph thu c vào kh năng và

s lư ng xâm nh p c a n m. S phát tri n c a n m trên lá r t ch m, tri u
ch ng b nh ch xu t hi n sau 45 – 60 ngày và c n ph i có đi u ki n thích h p
đ i v i t ng lồi cây có múi. Trong ñi u ki n t nhiên, s xâm nhi m ch y u
xu t hi n vào mùa hè, tri u ch ng b nh hình thành và phát tri n vào cu i
mùa xuân ho c ñ u mùa ñông (Whiteside, 1970, 1972, 1974) [84],[86], [88]
Tri u ch ng phát tri n r t nhanh trong ñi u ki n nhi t đ mùa đơng m
áp. Nh ng lá b b nh r ng s m, h u h t x y ra vào cu i mùa đơng và ñ u mùa
xuân (Whiteside, 1982) [90].
Bào t phân sinh không đóng vai trị quan tr ng trong s phát tri n c a
b nh. Bào t
trên h

vơ tính Stenella citri - grisea ch đư c tìm th y trong t nhiên

s i n m vào cu i mùa hè (Whiteside 1970, 1972) [84] [86].

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c nông nghi p……………

25