Đánh giá tiềm năng và định hướng sử dụng đất sản xuất nông nghiệp bền vững huyện chợ đồn, tỉnh bắc kạn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM
–––––––––––––––––––––

NÔNG THỊ THU HUYỀN

ĐÁNH GIÁ TIỀM NĂNG VÀ ĐỊNH HƢỚNG SỬ DỤNG ĐẤT
SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG
HUYỆN CHỢ ĐỒN, TỈNH BẮC KẠN

LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI

THÁI NGUYÊN - 2018


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM
––––––––––––––––––––––––

NÔNG THỊ THU HUYỀN

ĐÁNH GIÁ TIỀM NĂNG VÀ ĐỊNH HƢỚNG SỬ DỤNG
ĐẤT SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG
HUYỆN CHỢ ĐỒN, TỈNH BẮC KẠN
Ngành: QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI
Mã số: 9.85.01.03

LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. PGS.TS. Nguyễn Ngọc Nông
2. PGS.TS. Lê Thái Bạt

THÁI NGUYÊN - 2018


i

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả
nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng để
bảo vệ ở bất kỳ học vị nào.
Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được
cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc.
Thái Nguyên, ngày 20 tháng 9 năm 2018
Tác giả luận án

Nông Thị Thu Huyền


ii

LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án này, tôi đã nhận
được sự quan tâm, giúp đỡ của nhiều tập thể, cá nhân. Trước hết tôi xin bày
tỏ lòng biết ơn sâu sắc trước sự quan tâm, dìu dắt và tận tình hướng dẫn của
PGS. TS. Nguyễn Ngọc Nông và PGS.TS. Lê Thái Bạt.
Tôi xin trân trọng cám ơn Ban giám hiệu nhà trường, các thầy, cô giáo
khoa Quản lý Tài nguyên, Phòng Đào tạo, Trường Đại học Nông Lâm, Đại
học Thái Nguyên đã quan tâm và tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình

thực hiện đề tài.
Tôi xin trân trọng cám ơn các lãnh đạo UBND huyện Chợ Đồn, lãnh
đạo và các cán bộ phòng Tài nguyên Môi trường, Phòng Nông nghiệp, phòng
Thống kê huyện Chợ Đồn, Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Bắc Kạn đã tạo
điều kiện giúp đỡ về mọi mặt để tôi thực hiện đề tài trong suốt thời gian qua.
Xin chân thành cám ơn những người thân và bạn bè đã luôn động viên,
tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận án.
Thái Nguyên, ngày 20 tháng 11 năm 2018
Tác giả luận án

Nông Thị Thu Huyền


iii
MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN....................................................................................................................... ii
MỤC LỤC ...........................................................................................................................iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ...............................................................................vii
DANH MỤC BẢNG ........................................................................................................viii
DANH MỤC HÌNH ẢNH .................................................................................................. xi
MỞ ĐẦU .............................................................................................................................. 1
1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................................... 1
2. Mục tiêu nghiên cứu......................................................................................................... 2
2.1. Mục tiêu chung .............................................................................................................. 2
2.2. Mục tiêu cụ thể .............................................................................................................. 2
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ........................................................................ 2
4. Những đóng góp mới của đề tài ...................................................................................... 3
Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU.............................................................................. 4

1.1. Cơ sở lý luận về đánh giá tiềm năng đất đai và sử dụng đất nông nghiệp
bền vững ............................................................................................................................... 4
1.1.1. Khái quát về đất nông nghiệp .................................................................................... 4
1.1.2. Cơ sở lý luận về đánh giá đất và đánh giá tiềm năng đất đai .................................. 6
1.1.3. Khái quát về phát triển bền vững và quan điểm sử dụng đất bền vững.................. 7
1.1.4. Hiệu quả sử dụng đất và tiêu chí đánh giá hiệu quả sử dụng đất .......................... 13
1.2. Cơ sở thực tiễn về đánh giá tiềm năng đất đai và sử dụng đất bền vững ................ 18
1.2.1. Đánh giá tiềm năng đất tại một số nƣớc trên thế giới ............................................ 18
1.2.2. Đánh giá tiềm năng đất đai của Tổ chức Nông lƣơng Liên hiệp quốc (Food
and Agriculture Organization of the United Nation - FAO)........................................... 21
1.2.3. Đánh giá tiềm năng đất đai tại Việt Nam ............................................................... 24


iv

1.3. Những nghiên cứu đánh giá tiềm năng đất đai phục vụ sản xuất nông nghiệp
bền vững .............................................................................................................................. 30
1.3.1. Những nghiên cứu về đánh giá tiềm năng đất đai tại Việt Nam ........................... 30
1.3.2. Một số mô hình sử dụng đất nông nghiệp bền vững của vùng Trung du miền
núi phía Bắc ........................................................................................................................ 33
1.3.3. Một số nghiên cứu ứng dụng khoa học công nghệ phát triển các loại cây
trồng đặc sản trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn ........................................................................... 35
1.3.4. Một số nghiên cứu ứng dụng bài toán tối ƣu trong sử dụng đất bền vững ........... 37
1.4. Đánh giá chung từ nghiên cứu tổng quan và hƣớng nghiên cứu của đề tài............. 44
Chƣơng 2: ĐỐI TƢỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..... 46
2.1. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu của đề tài ................................................................. 46
2.1.1. Đối tƣợng nghiên cứu .............................................................................................. 46
2.1.2. Phạm vi nghiên cứu.................................................................................................. 46
2.2. Nội dung nghiên cứu ................................................................................................... 46
2.2.1. Đánh giá điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội ảnh hƣởng đến sản xuất nông

nghiệp trên địa bàn huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn.......................................................... 46
2.2.2. Đánh giá thực trạng sử dụng đất của huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ................... 46
2.2.3. Đánh giá tiềm năng đất đai huyện Chợ Đồn .......................................................... 46
2.2.4. Kết quả theo dõi một số mô hình sử dụng đất điển hình ....................................... 47
2.2.5. Định hƣớng sử dụng đất sản xuất nông nghiệp bền vững cho huyện Chợ Đồn ..... 47
2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................................ 47
2.3.1. Phƣơng pháp chọn điểm nghiên cứu ...................................................................... 47
2.3.2. Phƣơng pháp điều tra, thu thập thông tin................................................................ 48
2.3.3. Phƣơng pháp đánh giá hiệu quả kinh tế - xã hội và môi trƣờng ........................... 49
2.3.4. Phƣơng pháp điều tra bổ sung, chỉnh lý bản đồ đất và phân tích mẫu đất ........... 53
2.3.5. Phƣơng pháp đánh giá đất ....................................................................................... 53
2.3.6. Phƣơng pháp xây dựng bản đồ ................................................................................ 53


v

2.3.7. Phƣơng pháp đánh giá tính bền vững trong sử dụng đất sản xuất nông nghiệp ..... 54
2.3.8. Phƣơng pháp nghiên cứu các mô hình.................................................................... 55
2.3.9. Phƣơng pháp phân tích, thống kê, xử lý thông tin số liệu ..................................... 55
2.3.10. Phƣơng pháp thiết lập mô hình bài toán tối ƣu .................................................... 55
Chƣơng 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN........................................ 57
3.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ............................ 57
3.1.1. Điều kiện tự nhiên .................................................................................................... 57
3.1.2. Điều kiện kinh tế ...................................................................................................... 62
3.1.3. Điều kiện xã hội ....................................................................................................... 66
3.1.4. Đánh giá chung về điều kiện tự nhiên - kinh tế - xã hội ảnh hƣởng đến phát
triển kinh tế huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn...................................................................... 68
3.2. Đánh giá thực trạng sử dụng đất sản xuất nông nghiệp huyện Chợ Đồn, tỉnh
Bắc Kạn ............................................................................................................................... 70
3.2.1. Thực trạng sử dụng đất ............................................................................................ 70

3.2.2. Tình hình biến động quỹ đất nông nghiệp huyện Chợ Đồn, giai đoạn
2010 - 2016 ....................................................................................................................... 73
3.2.3. Các loại sử dụng đất sản xuất nông nghiệp huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ........ 74
3.2.4. Đánh giá hiệu quả các LUT sản xuất nông nghiệp ................................................ 78
3.2.5. Phân tích những thuận lợi và khó khăn của các LUT sản xuất nông nghiệp
tại các tiểu vùng .................................................................................................................. 93
3.2.6. Lựa chọn LUT đạt hiệu quả kinh tế - xã hội - môi trƣờng .................................... 97
3.3. Đánh giá tiềm năng đất đai huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ..................................... 99
3.3.1. Tài nguyên đất huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ...................................................... 99
3.3.2. Đặc điểm các loại đất ............................................................................................ 100
3.3.3. Xây dựng bản đồ đơn vị đất đai (Land Mapping Unit - LMU) .......................... 107
3.3.4. Phân hạng thích hợp đất đai huyện Chợ Đồn tỉnh Bắc Kạn ................................ 113


vi

3.4. Kết quả theo dõi và đánh giá một số mô hình sử dụng đất (LUT) sản xuất
nông nghiệp bền vững tại huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ............................................. 116
3.4.1. Kết quả theo dõi các mô hình ................................................................................ 116
3.4.2. Đánh giá tính bền vững của các mô hình. ............................................................ 132
3.5. Định hƣớng sử dụng đất sản xuất nông nghiệp bền vững cho huyện Chợ Đồn ...... 134
3.5.1. Ứng dụng bài toán tối ƣu đa mục tiêu để xác định cơ cấu diện tích đất sử
dụng cho các LUT sản xuất nông nghiệp thích hợp, đạt hiệu quả cao và bền vững .... 134
3.5.2. Định hƣớng sử dụng đất sản xuất nông nghiệp bền vững cho huyện ................. 143
3.5.3. Một số giải pháp nâng cao tính bền vững trong sử dụng đất sản xuất nông
nghiệp huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ............................................................................ 147
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................................................... 151
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................ 154
PHỤ LỤC

vii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

BTNMT

Bộ Tài nguyên môi trƣờng

BVTV

Bảo vệ thực vật

CPTG

Chi phí trung gian

DTĐT

Diện tích điều tra

DTTN

Diện tích tự nhiên

ĐVĐĐ

Đơn vị đất đai

FAO

Tổ chức nông lƣơng thế giới (Food and Agriculture Organization)

GDP

Tổng sản phẩm quốc nội

GIS

Hệ thống thông tin địa lý (Geographic Information System)

GTNC

Giá trị ngày công

GTSX

Giá trị sản xuất

HQĐV

Hiệu quả đồng vốn

IUCN

Hiệp hội Bảo tồn thiên nhiên và Tài nguyên Thiên nhiên Quốc tế

KH

Kế hoạch

KH &CN

Khoa học và công nghệ

LUT

Loại sử dụng đất (Land Use Type)

LMU

Đơn vị bản đồ đất đai (Land mapping Unit)

NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn
NTTS

Nuôi trồng thủy sản

TCVN

Tiêu chuẩn Việt Nam

TNHH

Thu nhập hỗn hợp

UBND

Ủy ban nhân dân

WCED

Ủy ban Thế giới về Môi trƣờng và Phát triển
(World Commission on Environment and Development)


viii
DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1.

Các chỉ tiêu đánh giá nông nghiệp bền vững ...................................... 11

Bảng 1.2.

Những tiêu chí và chỉ tiêu cơ bản đánh giá hiệu quả đối với hệ
thống sử dụng đất ................................................................................ 16

Bảng 1.3.

Hiện trạng sử dụng đất Việt Nam năm 2014 ....................................... 25

Bảng 1.4.

So sánh hiệu quả kinh tế cây Bạch đàn và cây cam Sành trên đất
đồi huyện Hàm Yên, tỉnh Tuyên Quang ............................................. 34

Bảng 1.5.

Kết quả lựa chọn phƣơng án tối ƣu ..................................................... 42

Bảng 2.1.

Phân cấp đánh giá hiệu quả kinh tế của các kiểu sử dụng đất sản
xuất nông nghiệp, huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn .............................. 50

Bảng 2.2.

Phân cấp chỉ tiêu đánh giá hiệu quả xã hội của các kiểu sử dụng
huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ............................................................ 51

Bảng 2.3.

Phân cấp chỉ tiêu đánh giá hiệu quả môi trƣờng của các LUT tại
huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ............................................................ 52

Bảng 2.4.

Các chỉ tiêu và phƣơng pháp phân tích ............................................... 53

Bảng 2.5.

Các chỉ tiêu đánh giá tính bền vững của LUT..................................... 54

Bảng 3.1.

Diện tích, năng suất, sản lƣợng một số cây trồng chính huyện Chợ
Đồn, tỉnh Bắc Kạn giai đoạn 2014 - 2016 ........................................... 63

Bảng 3.2.

Cơ cấu các dân tộc huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn năm 2016 ............ 67

Bảng 3.3.

Hiện trạng sử dụng đất huyện Chợ Đồn năm 2016 ............................. 70

Bảng 3.4.

Hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp huyện Chợ Đồn năm 2016 ........ 71

Bảng 3.5.

Biến động diện tích đất nông nghiệp giai đoạn 2010 - 2016 .............. 73

Bảng 3.6.

Các loại sử dụng đất sản xuất nông nghiệp huyện Chợ Đồn .............. 75

Bảng 3.7.

Hiệu quả kinh tế của các LUT sản xuất nông nghiệp tại tiểu vùng 1 ......... 79

Bảng 3.8.

Hiệu quả kinh tế của các LUT sản xuất nông nghiệp tại tiểu vùng 2 ......... 81

Bảng 3.9.

Hiệu quả kinh tế của các LUT sản xuất nông nghiệp tại tiểu vùng 3 ......... 83

Bảng 3.10.

Hiệu quả xã hội của các LUT sản xuất nông nghiệp ở tiểu vùng 1 .... 85

Bảng 3.11.

Hiệu quả xã hội của các LUT sản xuất nông nghiệp tại tiểu vùng 2 .. 85

Bảng 3.12.

Hiệu quả xã hội các LUT sản xuất nông nghiệp tại tiểu vùng 3 ......... 86


ix

Bảng 3.13.

Hiệu quả môi trƣờng của các LUT sản xuất nông nghiệp tại tiểu
vùng 1 .................................................................................................. 88

Bảng 3.14.

Hiệu quả môi trƣờng các LUT sản xuất nông nghiệp tại tiểu vùng 2 ....... 88

Bảng 3.15.

Hiệu quả môi trƣờng các LUT sản xuất nông nghiệp tại tiểu vùng 3 ......... 89

Bảng 3.16.

Tổng hợp kết quả đánh giá hiệu quả của các LUT sản xuất nông
nghiệp huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ................................................ 91

Bảng 3.17.

Phân tích các yếu tố ảnh hƣởng đến sử dụng đất huyện Chợ Đồn ...... 94

Bảng 3.18.

Các LUT và kiểu sử dụng đất sản xuất nông nghiệp đƣợc lựa chọn .. 98

Bảng 3.19.

Diện tích các loại đất huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ......................... 99

Bảng 3.20.

Tính chất lý hoá học đất phù sa ngòi suối ......................................... 101

Bảng 3.21.

Tính chất lý, hoá học của đất thung lũng do sản phẩm dốc tụ .......... 101

Bảng 3.22.

Tính chất lý, hoá học của đất vàng đỏ trên đá macma axit ............... 102

Bảng 3.23.

Tính chất lý, hoá học đất đỏ vàng trên đá phiến sét .......................... 103

Bảng 3.24.

Tính chất lý, hoá học của đất mùn vàng đỏ trên đá sét và biến chất . 104

Bảng 3.25.

Tính chất lý, hoá học của đất mùn vàng đỏ trên đá macma axit ....... 105

Bảng 3.26.

Tính chất lý, hoá học đất nâu đỏ trên đá macma bazơ và trung tính 105

Bảng 3.27.

Kết quả phân cấp các chỉ tiêu xây dựng bản đồ đơn vị đất đai
huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn .......................................................... 108

Bảng 3.28.

Thống kê đặc tính của các LMU huyện Chợ Đồn............................. 109

Bảng 3.29.

Yêu cầu sử dụng đất của các loại sử dụng đất huyện Chợ Đồn,
tỉnh Bắc Kạn ...................................................................................... 113

Bảng 3.30.

Kết quả phân hạng thích hợp đất đai cho các LUT huyện Chợ Đồn 115

Bảng 3.31.

Tổng hợp diện tích theo các cấp thích hợp của từng kiểu sử dụng
đất ở huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ................................................. 116

Bảng 3.32.

Hiệu quả kinh tế của mô hình chuyên lúa ......................................... 118

Bảng 3.33.

Hiệu quả xã hội của mô hình chuyên lúa .......................................... 118

Bảng 3.34.

Hiệu quả môi trƣờng của mô hình chuyên lúa .................................. 119

Bảng 3.35.

Hiệu quả kinh tế của mô hình Lúa Xuân - Lúa mùa - Khoai lang Đông .. 120

Bảng 3.36.

Hiệu quả xã hội của mô hình ............................................................. 120


x

Bảng 3.37. Hiệu quả môi trƣờng của mô hình Lúa xuân - Lúa mùa - Khoai
lang đông .......................................................................................... 121
Bảng 3.38.

Hiệu quả kinh tế của mô hình Thuốc lá - Lúa mùa ........................... 122

Bảng 3.39.

Hiệu quả xã hội của mô hình Thuốc lá - Lúa mùa ............................ 123

Bảng 3.40. Hiệu quả môi trƣờng của mô hình Thuốc lá - Lúa múa ............... 123
Bảng 3.41.

Hiệu quả kinh tế của mô hình cây Khoai môn .................................. 125

Bảng 3.42.

Hiệu quả xã hội của mô hình Khoai môn .......................................... 125

Bảng 3.43.

Hiệu quả môi trƣờng của của mô hình Khoai môn ........................... 126

Bảng 3.44.

Hiệu quả kinh tế của mô hình chè Shan tuyết ................................... 127

Bảng 3.45.

Hiệu quả xã hội của mô hình chè Shan tuyết .................................... 127

Bảng 3.46.

Hiệu quả môi trƣờng của của mô hình chè Shan tuyết ..................... 128

Bảng 3.47.

Hiệu quả kinh tế của mô hình Cam quýt ........................................... 129

Bảng 3.48.

Hiệu quả xã hội của mô hình Cam quýt ............................................ 130

Bảng 3.49.

Hiệu quả môi trƣờng của mô hình cam quýt ..................................... 130

Bảng 3.50.

Hiệu quả kinh tế của hồng không hạt ................................................ 131

Bảng 3.51.

Hiệu quả xã hội của mô hình hồng không hạt ................................... 132

Bảng 3.52.

Hiệu quả môi trƣờng của hồng không hạt ......................................... 132

Bảng 3.53.

Kết quả đánh giá tính bền vững của các LUT sản xuất nông
nghiệp huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn .............................................. 133

Bảng 3.54.

Kết quả phân kiểu thích hợp cho các LUT huyện Chợ Đồn ............. 136

Bảng 3.55.

Tổng hợp diện tích theo kiểu thích hợp ............................................ 139

Bảng 3.56.

Tổng hợp diện tích phân hạng thích hợp ........................................... 140

Bảng 3.57.

Giá trị hàm mục tiêu theo các phƣơng án tối ƣu tính cho các LUT .. 141

Bảng 3.58.

Kết quả giải bài toán đa mục tiêu cho các loại sử dụng đất .............. 142

Bảng 3.59.

Tổng hợp diện tích các LUT sản xuất nông nghiệp đƣợc đề xuất
cho huyện Chợ Đồn đến năm 2025 ................................................... 144

xi
DANH MỤC HÌNH ẢNH

Hình 1.1.

Trình tự hoạt động đánh giá đất theo FAO, 1976 .................................. 22

Hình 1.2.

Sơ đồ cấu trúc phân hạng thích hợp đất đai theo FAO (FAO, 1976) .... 24

Hình 3.1.

Sơ đồ vị trí địa lý huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn .................................. 57

Hình 3.2.

Bản đồ đơn vị đất đai huyện Chợ Đồn - tỉnh Bắc Kạn ........................ 112

Hình 3.3.

Mô hình 2 lúa - Cánh đồng lúa đặc sản “Bao thai Chợ Đồn”.............. 117

Hình 3.4.

Mô hình 2 lúa màu (Lúa xuân - lúa mùa - Khoai lang đông) .............. 119

Hình 3.5.

Cánh đồng thuốc lá thôn Nà Oóc, xã Bình Trung ............................... 121

Hình 3.6.

Mô hình Khoai môn tại xã Rã Bản ...................................................... 124

Hình 3.7.

Mô hình chè Shan tuyết tại Bằng Phúc - Chợ Đồn .............................. 126

Hình 3.8.

Đồi cam, quýt tại xã Rã Bản huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn .............. 129

Hình 3.9.

Vƣờn Hồng không hạt tại thị trấn Bằng Lũng ..................................... 131

Hình 3.10. Bản đồ phân kiểu thích hợp đất đai điều về kiện tự nhiên huyện
Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn ........................................................................ 137
Hình 3.11. Bản đồ đề xuất bố trí các LUT tối ƣu huyện Chợ Đồn, ....................... 146


1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Đất đai là nguồn tƣ liệu đầu vào của nền kinh tế và là tƣ liệu đặc biệt quan
trọng trong hoạt động sản xuất nông, lâm nghiệp của mỗi quốc gia. Với mục tiêu
khai thác đầy đủ, hợp lý tiềm năng đất đai để phát triển sản xuất với hiệu quả kinh
tế ngày càng cao đáp ứng nhu cầu của con ngƣời thì mỗi mục tiêu sử dụng đất đều
có những yêu cầu nhất định cần đáp ứng và đây là quy luật tất yếu. Để thỏa mãn

nhu cầu của con ngƣời về lƣơng thực và thực phẩm, sản xuất nông nghiệp phải đi
theo hai hƣớng: Thâm canh tăng vụ, tăng năng suất cây trồng hoặc mở rộng diện
tích đất nông nghiệp. Dù đi theo hƣớng nào thì việc điều tra, nghiên cứu đất đai để
nắm vững quỹ đất cả về số lƣợng lẫn chất lƣợng là hết sức cần thiết đối với tất cả
các nƣớc trên thế giới cũng nhƣ đối với nƣớc ta. Việc nghiên cứu đánh giá tiềm
năng đất đai, mức độ thích hợp của các loại sử dụng đất trên cơ sở đó đề xuất hƣớng
sử dụng đất hợp lý, hiệu quả, bền vững làm cơ sở khoa học cho việc lập quy hoạch
sử dụng đất là vấn đề có tính chiến lƣợc và cấp thiết trên phạm vi quốc gia và từng
vùng lãnh thổ.
Chợ Đồn nằm ở phía Tây của tỉnh Bắc Kạn, trung tâm huyện cách thành phố
Bắc Kạn khoảng 46 km theo tỉnh lộ 257. Huyện có địa hình núi, đồi, thung lũng xen
kẽ nhau với độ cao trung bình từ 400 m đến 600 m, diện tích đất để bố trí, phân bổ
sử dụng đất cho các mục đích còn gặp nhiều khó khăn, hạn chế. Theo số liệu thống
kê , tổng diện tích tự nhiên của huyện là 91.135,65 ha, trong đó đất nông nghiệp là
85.391,78 ha (chiếm 93,7% tổng diện tích đất tự nhiên, chỉ có 6.131,98 ha đất sản
xuất nông nghiệp (chiếm 6,73%), đất lâm nghiệp có 78.749,00 ha (chiếm 86,41%),
đất phi nông nghiệp là 4.573,41 ha (chiếm 5,02 % tổng diện tích tự nhiên); đất chƣa
sử dụng có 1.170,46 ha chiếm 1,28 % tổng diện tích tự nhiên (Phòng TNMT huyện
Chợ Đồn, 2017) [56]. Tuy nhiên, là một huyện vùng sâu, vùng xa của tỉnh, với 9
dân tộc cùng sinh sống và đa phần là dân tộc thiểu số (Mông, Dao, Sán Chí…),
trình độ dân trí thấp, diện tích đất có thể sử dụng vào sản xuất nông nghiệp ít, đời
sống nhân dân còn gặp nhiều khó khăn và tình trạng ngƣời dân canh tác, bố trí các
loại cây trồng chƣa hợp lý dẫn tới sử dụng đất không đúng mục đích, không theo
quy hoạch, tình trạng quảng canh và đất canh tác phân tán, manh mún còn phổ biến,
làm cho đất dễ bị thoái hóa thì rất khó có thể sử dụng đạt hiệu quả cao và bền vững.


2

Do vậy, việc nghiên cứu đánh giá đúng tiềm năng đất đai của huyện Chợ Đồn là cơ

sở khoa học và thực tiễn tin cậy để khai thác tốt nguồn tài nguyên quý giá này, đảm
bảo an ninh lƣơng thực, an sinh xã hội trên địa bàn huyện là việc làm rất cần thiết.
Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa lớn đối với các nhà quản lý trong việc hoạch định
chính sách đầu tƣ phát triển sản xuất nông - lâm nghiệp trên địa bàn huyện nói riêng
và tỉnh Bắc Kạn nói chung.
Xuất phát từ yêu cầu thực tế đó, đề tài: “Đánh giá tiềm năng và định hướng
sử dụng đất sản xuất nông nghiệp bền vững huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn’’ vừa có
cơ sở khoa học, vừa có ý nghĩa thực tiễn.
2. Mục tiêu nghiên cứu
2.1. Mục tiêu chung
Đánh giá tiềm năng đất đai của huyện Chợ Đồn để xác đƣợc mức độ thích
hợp của đất với các loại sử dụng đất (LUT) khác nhau, làm cơ sở cho việc đề xuất
hƣớng sử dụng đất sản xuất nông nghiệp trên quan điểm sinh thái và phát triển bền
vững cho huyện trong thời gian tới.
2.2. Mục tiêu cụ thể
- Đánh giá đƣợc thực trạng sử dụng đất sản xuất nông nghiệp, hiệu quả của các
loại sử dụng, kiểu sử dụng đất và lựa chọn đƣợc loại, kiểu sử dụng đất bền vững;
- Đánh giá tiềm năng đất đai thích hợp cho các loại sử dụng đất bền vững
trên địa bàn huyện;
- Đề xuất định hƣớng sử dụng đất sản xuất nông nghiệp bền vững và các giải
pháp phát triển.
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
- Về khoa học:
+ Góp phần hoàn thiện phƣơng pháp luận đánh giá tiềm năng đất đai trên địa
bàn huyện miền núi nói riêng và vùng Đông Bắc nói chung.
+ Kết quả nghiên cứu góp phần đề xuất bổ sung một số mô hình sử dụng đất
theo hƣớng hiệu quả cao và bền vững cho huyện Chợ Đồn.


3

- Về thực tiễn:
+ Cung cấp cơ sở khoa học cho việc bố trí sử dụng đất sản xuất nông nghiệp
bền vững, nâng cao giá trị sản xuất, góp phần tăng thu nhập cho ngƣời dân trên địa
bàn huyện.
+ Đề xuất các giải pháp sử dụng đất phục vụ cho việc phát triển nông nghiệp
của huyện Chợ Đồn từ đó có thể làm tài liệu tham khảo, ứng dụng cho những huyện
thuộc vùng miền núi có điều kiện tƣơng tự.
4. Những đóng góp mới của đề tài
- Đã đánh giá định lƣợng về tiềm năng đất đai huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn
trên cơ sở cách tiếp cận hệ thống và liên ngành.
- Tích hợp kết quả phân hạng thích hợp đất đai với giải bài tối ƣu đa mục tiêu
để xác định quy mô diện tích đất đề xuất sử dụng cho các LUT, kiểu sử dụng đất
bền vững, nâng cao tính khả thi của phƣơng án đề xuất.
- Đã lựa chọn và đề xuất một số mô hình và giải pháp sử dụng đất sản xuất
nông nghiệp hiệu quả, bền vững phù hợp với điều kiện cụ thể của huyện Chợ Đồn,
tỉnh Bắc Kạn.


4

Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Cơ sở lý luận về đánh giá tiềm năng đất đai và sử dụng đất nông nghiệp
bền vững
1.1.1. Khái quát về đất nông nghiệp
1.1.1.1. Khái niệm đất nông nghiệp
Luật Đất đai năm 2013 (Quốc hội, 2013) [58] quy định “Đất nông nghiệp là
đất sử dụng vào mục đích sản xuất, nghiên cứu, thí nghiệm về nông nghiệp, lâm
nghiệp, nuôi trồng thủy sản, làm muối và mục đích bảo vệ, phát triển rừng. Đất

nông nghiệp bao gồm đất sản xuất nông nghiệp, đất lâm nghiệp, đất nuôi trồng thủy
sản, đất làm muối và đất nông nghiệp khác”.
1.1.1.2. Phân loại đất nông nghiệp
Theo khái niệm trên thì đất nông nghiệp bao gồm rất nhiều các loại đất phục
vụ cho sản xuất nông nghiệp, lâm nghiệp, làm muối và nuôi trồng thủy sản và đƣợc
phân loại nhƣ sau:
a. Đất sản xuất nông nghiệp (SXN): là đất nông nghiệp sử dụng vào mục
đích sản xuất nông nghiệp; bao gồm đất trồng cây hàng năm, đất trồng cây lâu năm.
- Đất trồng cây hàng năm (CHN): là đất chuyên trồng các loại cây có thời
gian sinh trƣởng từ khi gieo trồng tới khi thu hoạch không quá một (01) năm, kể cả
đất sử dụng theo chế độ canh tác không thƣờng xuyên, đất cỏ tự nhiên có cải tạo sử
dụng vào mục đích chăn nuôi. Loại này bao gồm đất trồng lúa, đất cỏ dùng vào
chăn nuôi, đất trồng cây hàng năm khác.
- Đất trồng cây hàng năm khác (HNK): là đất trồng cây hàng năm không phải
đất trồng lúa và đất cỏ dùng vào chăn nuôi gồm chủ yếu để trồng mầu, hoa, cây
thuốc, mía, đay, gai, cói, sả, dâu tằm, cỏ không để chăn nuôi; gồm đất bằng trồng
cây hàng năm khác và đất nƣơng rẫy trồng cây hàng năm khác.
- Đất trồng cây lâu năm (CLN): là đất trồng các loại cây có thời gian sinh
trƣởng trên một năm từ khi gieo trồng tới khi thu hoạch kể cả cây có thời gian sinh
trƣởng nhƣ cây hàng năm nhƣng cho thu hoạch trong nhiều năm nhƣ: Thanh long,
chuối, dứa, nho...; bao gồm đất trồng cây công nghiệp lâu năm, đất trồng cây ăn quả
lâu năm và đất trồng cây lâu năm khác.


5

b. Đất lâm nghiệp (LNP): là đất đang có rừng tự nhiên hoặc đang có rừng
trồng đạt tiêu chuẩn rừng, đất đang khoanh nuôi phục hồi rừng (đất đã có rừng bị
khai thác, chặt phá, hoả hoạn nay đƣợc đầu tƣ để phục hồi rừng), đất để trồng rừng
mới (đất có cây rừng mới trồng chƣa đạt tiêu chuẩn rừng hoặc đất đã giao để trồng

rừng mới), bao gồm đất rừng sản xuất, đất rừng phòng hộ, đất rừng đặc dụng.
c. Đất nuôi trồng thuỷ sản (NTS): là đất đƣợc sử dụng chuyên vào mục đích
nuôi, trồng thuỷ sản, bao gồm đất nuôi trồng thuỷ sản nƣớc lợ, mặn và đất chuyên
nuôi trồng thuỷ sản nƣớc ngọt.
d. Đất làm muối (LMU): là ruộng muối để sử dụng vào mục đích sản xuất muối.
e. Đất nông nghiệp khác (NKH): là đất tại nông thôn sử dụng để xây dựng
nhà kính và các loại nhà khác phục vụ mục đích trồng trọt kể cả các hình thức trồng
trọt không trực tiếp trên đất; xây dựng chuồng trại chăn nuôi gia súc, gia cầm và các
loại động vật khác đƣợc pháp luật cho phép; xây dựng trạm, trại nghiên cứu thí
nghiệm nông nghiệp, lâm nghiệp, diêm nghiệp, thủy sản, xây dựng cơ sở ƣơm tạo
cây giống, con giống; xây dựng kho, nhà của hộ gia đình, cá nhân để chứa nông sản,
thuốc bảo vệ thực vật, phân bón, máy móc, công cụ sản xuất nông nghiệp (Quốc
hội, 2013) [58].
Đối với huyện Chợ Đồn các loại đất nông nghiệp hiện nay gồm có: đất sản
xuất nông nghiệp, đất lâm nghiệp, đất nuôi trồng thủy sản và đất nông nghiệp khác.
Huyện không có đất làm muối.
1.1.1.3. Vai trò của đất nông nghiệp
Trong nông nghiệp nói chung và ngành trồng trọt nói riêng, đất đai là tƣ liệu
sản xuất chủ yếu và không thể thay thế. Đất đai vừa là đối tƣợng lao động, vừa là tƣ
liệu lao động. Con ngƣời sử dụng đất đai để trồng trọt và chăn nuôi. Không có đất
đai thì không có sản xuất nông nghiệp. Với sinh vật, đất đai không chỉ là môi trƣờng
sống, mà còn là nguồn cung cấp dinh dƣỡng cho cây trồng. Năng suất cây trồng,
vật nuôi phụ thuộc rất nhiều vào chất lƣợng đất đai. Diện tích, chất lƣợng của đất
đai quy định lợi thế so sánh của mỗi vùng cũng nhƣ cơ cấu sản xuất của từng nông
trại và của cả vùng. Vì vậy, việc quản lý, sử dụng đất đai nói chung cũng nhƣ đất
nông nghiệp nói riêng một cách đúng hƣớng, có hiệu quả, sẽ góp phần làm tăng thu
nhập, ổn định kinh tế, chính trị và xã hội.


6

Bên cạnh đó, một diện tích lớn đất ngập nƣớc: các đầm lầy, sông ngòi, kênh
rạch, rừng ngập mặn, các vũng, vịnh ven biển, hồ nƣớc nhân tạo,…còn có nhiều vai
trò quan trọng khác. Đây là nơi cung cấp nhiên liệu, thức ăn, là nơi diễn ra các hoạt
động giải trí, nuôi trồng thủy sản, lƣu trữ các nguồn gien quý hiếm và đa dạng sinh
học. Ngoài ra, đất ngập nƣớc cũng đóng vai trò quan trọng trong việc lọc nƣớc thải,
điều hoà dòng chảy (giảm lũ lụt và hạn hán), điều hòa khí hậu địa phƣơng, chống
xói lở ở bờ biển, ổn định mạch nƣớc ngầm cho sản xuất nông nghiệp, là nơi cƣ trú
của các loài chim, phát triển du lịch, giải trí và còn có chức năng dự trữ địa hóa,
giao thông thủy.
Hƣớng sử dụng đất quy định hƣớng sử dụng các tƣ liệu sản xuất khác và hiệu
quả sản xuất. Chỉ có thông qua đất, các tƣ liệu sản xuất mới tác động đến hầu hết
các cây trồng, vật nuôi. Vì vậy, muốn làm tăng năng suất đất đai, giữ gìn và bảo vệ
đất đai để đảm bảo cả lợi ích trƣớc mắt cũng nhƣ mục tiêu lâu dài, cần sử dụng đất
tiết kiệm có hiệu quả, cần coi việc bảo vệ lâu bền nguồn tài nguyên vô giá này là
nhiệm vụ vô cùng quan trọng và cấp bách đối với mỗi quốc gia (Đỗ Kim Chung &
cs, 1997) [18].
1.1.2. Cơ sở lý luận về đánh giá đất và đánh giá tiềm năng đất đai
1.1.2.1. Khái quát chung về đánh giá đất
Theo FAO (FAO, 1976) [110]: Đánh giá đất là quá trình so sánh, đối chiếu
những tính chất của khoanh, vạt đất cần đánh giá với những tính chất đất đai mà
loại sử dụng đất yêu cầu cần phải có.
Việc đánh giá đất đai cho các vùng sinh thái hoặc các vùng lãnh thổ khác
nhau là tạo ra một sức sản xuất mới, ổn định, bền vững và hợp lý. Trong đánh
giá, đất đai đƣợc nhìn nhận nhƣ là: một vạt đất xác định về mặt địa lý trên một
diện tích bề mặt của trái đất với những thuộc tính tƣơng đối ổn định hoặc thay
đổi có tính chất chu kỳ có thể dự đoán đƣợc của môi trƣờng bên trên, bên trong
và bên dƣới nó nhƣ: không khí, loại đất, điều kiện địa chất, thuỷ văn, thực vật và
động vật, những hoạt động trƣớc và nay của con ngƣời, ở chừng mực mà những
thuộc tính này có ảnh hƣởng đáng kể đến việc sử dụng vạt đất đó trong hiện tại

và tƣơng lai".
Nhƣ vậy, đánh giá đất đai phải đƣợc xem xét trên phạm vi rất rộng, bao
gồm cả không gian, thời gian, tự nhiên, kinh tế và xã hội. Đặc điểm của đánh giá đất của
FAO là những tính chất của đất đai có thể đo lƣợng hoặc ƣớc lƣợng (định lƣợng) đƣợc.
Cần có sự lựa chọn các chỉ tiêu đánh giá đất có vai trò tác động trực tiếp và có ý nghĩa tới
đất đai của vùng/ khu vực nghiên cứu (Đào Châu Thu, Nguyễn Khang, 2000) [74].


7

1.1.2.2. Khái quát chung về đánh giá tiềm năng đất đai
* Tiềm năng: là những khả năng tiềm ẩn, những thế mạnh còn chƣa đƣợc
khai thác, chƣa đƣợc biết đến hoặc chƣa đƣợc sử dụng hợp lý vào các hoạt động vì
lợi ích của con ngƣời (Bùi Văn Sỹ, 2012) [62].
* Đánh giá tiềm năng đất đai: là quá trình xác định số lƣợng, chất lƣợng đất,
liên quan đến mục đích của đất đƣợc sử dụng. Đó là việc phân chia hay phân hạng đất
đai thành các nhóm dựa trên các yếu tố thuận lợi hay hạn chế trong sử dụng đất nhƣ: độ
dốc, độ dày tầng đất, đá lẫn, tình trạng xói mòn, khô hóa, mặn hóa... trên cơ sở đó có thể
lựa chọn đƣợc những loại sử dụng đất phù hợp (Đỗ Đình Sâm và cs, 2005) [61].
Đánh giá tiềm năng đất đai cung cấp thông tin về số lƣợng, chất lƣợng đất
gắn với mục đích sử dụng, mức độ thích hợp và thuận lợi, đây là cơ sở để phân bổ,
bố trí quỹ đất hợp lý theo hƣớng bền vững. Đánh giá tiềm năng đất đai là cơ sở cho
hoạch định phát triển kinh tế - xã hội, phát huy lợi thế so sánh theo đặc trƣng vùng,
miền. Đánh giá tiềm năng đất đai là cơ sở khoa học cho công tác lập quy hoạch tổng
thể phát triển kinh tế - xã hội, quy hoạch sử dụng đất, quy hoạch phát triển các
ngành (nông - lâm nghiệp, xây dựng, giao thông, thƣơng mại, dịch vụ... (Bùi Văn
Sỹ, 2012) [62].
*Mục tiêu của đánh giá tiềm năng đất đai
+ Đánh giá đƣợc sự thích hợp của vùng đất với các mục tiêu sử dụng khác
nhau theo mục đích và nhu cầu của con ngƣời.

+ Đối với mọi mục đích sử dụng đƣợc lựa chọn thì mức độ thích hợp và hiệu
quả nhƣ thế nào.
+ Có những chỉ tiêu yếu, yếu tố hạn chế gì đối với mục đích sử dụng đƣợc
lựa chọn (Bùi Văn Sỹ, 2012) [62].
+ Đánh giá mức độ thích hợp đất đai: là quá trình xác định mức độ thích hợp
cao hay thấp của các kiểu sử dụng đất cho một đơn vị đất đai và tổng hợp cho toàn
khu vực dựa trên so sánh yêu cầu kiểu sử dụng đất với đặc điểm các đơn vị đất đai
(Đỗ Đình Sâm và cs, 2005) [61].
1.1.3. Khái quát về phát triển bền vững và quan điểm sử dụng đất bền vững
1.1.3.1. Khái niệm về phát triển bền vững
Khái niệm phát triển bền vững đƣợc chính thức đƣa ra vào năm 1987 trong
báo cáo của Ủy ban thế giới về môi trƣờng và sự phát triển (WCED). Theo WCED:


8

“Phát triển bền vững là sự phát triển có thể đáp ứng được nhu cầu hiện tại mà
không ảnh hưởng, tổn hại đến những khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ
tương lai”.
Quan niệm này chủ yếu nhấn mạnh khía cạnh sử dụng hiệu quả nguồn tài
nguyên thiên nhiên và bảo đảm môi trƣờng sống cho con ngƣời trong quá trình phát
triển. Phát triển bền vững là một mô hình chuyển đổi mà nó tối ƣu các lợi ích kinh
tế và xã hội trong hiện tại nhƣng không hề gây hại cho tiềm năng của những lợi ích
tƣơng tự trong tƣơng lai.
Nội hàm về phát triển bền vững đƣợc tái khẳng định ở Hội nghị Thƣợng đỉnh
Trái đất về Môi trƣờng và Phát triển tổ chức ở Rio de Janeiro (Brazil) năm 1992 và
đƣợc bổ sung, hoàn chỉnh tại Hội nghị Thƣợng đỉnh thế giới về Phát triển bền vững
tổ chức ở Johannesburg (Cộng hoà Nam Phi) năm 2002: "Phát triển bền vững" là
quá trình phát triển có sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hòa giữa 3 mặt của sự
phát triển, gồm: phát triển kinh tế (nhất là tăng trưởng kinh tế), phát triển xã hội

(nhất là thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội; xoá đói giảm nghèo và giải quyết việc
làm) và bảo vệ môi trường (nhất là xử lý, khắc phục ô nhiễm, phục hồi và cải thiện
chất lượng môi trường; phòng chống cháy và chặt phá rừng; khai thác hợp lý và sử
dụng tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên). (Phạm Thanh Bình, 2016) [122].
Ở Việt Nam vấn đề phát triển bền vững ngày càng đƣợc coi trọng. Năm 1992
Việt Nam tham gia Hội nghị Môi trƣờng và Phát triển tại Rio-de-Janero và sau đó là
Hội nghị thƣợng đỉnh về Phát triển bền vững ở Johannesburg (Nam Phi)… Đến nay,
Việt Nam đã phê chuẩn Chƣơng trình nghị sự 21 và Thủ tƣớng Chính phủ đã ký
Quyết định số 1032/QĐ-TTg ngày 27 tháng 9 năm 2005 về việc thành lập Hội đồng
Phát triển bền vững quốc gia (Viện Quy hoạch và Thiết kế nông nghiệp, 2008) [107].
Hội nghị lần thứ 7 Ban Chấp hành Trung ƣơng Đảng khóa XI thảo luận,
thống nhất: Đẩy mạnh công tác bảo vệ, sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên là một
trong những vấn đề quan trọng. Chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, đẩy mạnh
công tác bảo vệ tài nguyên, môi trƣờng. Đảng đã đề ra các mục tiêu tổng quát cũng
nhƣ mục tiêu cụ thể đến năm 2020. Theo đó, về mục tiêu tổng quát, đến năm 2020
Việt Nam có bƣớc chuyển biến cơ bản trong khai thác, sử dụng tài nguyên theo
hƣớng hợp lý, hiệu quả và bền vững.
Trên đây là những khái niệm chung về phát triển bền vững. Vậy phát triển
nông nghiệp bền vững là thế nào?


9

Theo FAO (1993 và 1994) [118], [119] “Phát triển bền vững trong lĩnh
vực nông, lâm, ngư là bảo tồn đất đai, nguồn nước, các nguồn di truyền động
thực vật, môi trường không suy thoái, kỹ thuật phù hợp, kinh tế phát triển và xã
hội chấp nhận được”.
Ban cố vấn kỹ thuật thuộc nhóm chuyên gia quốc tế về nghiên cứu nông
nghiệp (TAC/CGIAR, 1989), cho rằng “Nông nghiệp bền vững là sự quản lý thành
công nguồn nhân lực cho nông nghiệp, để thỏa mãn các nhu cầu thay đổi của con

người, trong khi vẫn giữ vững hoặc nâng cao được chất lượng môi trường và bảo
tồn các nguồn tài nguyên thiên nhiên”.
Năm 1991, Ủy ban Hợp tác của các tổ chức phát triển phi chính phủ
(NGDOs) ở Cộng đồng châu Âu đã đƣa ra định nghĩa: Nông nghiệp bền vững đƣợc
thiết lập nhằm đáp ứng cả nhu cầu của ngƣời dân cũng nhƣ các mặt hạn chế về tự
nhiên và điều kiện sinh thái ở một vùng xác định. Mục đích là đƣa năng suất cây
trồng lên mức cao trên cơ sở bền vững và lâu dài mà không hủy hoại môi trƣờng
sống. Cần ƣu tiên xác định và phát triển các nguồn tài nguyên sẵn có ở địa phƣơng
nhƣ nguồn lực lao động, nƣớc, dinh dƣỡng… hơn là dựa vào các nguồn đầu tƣ từ
bên ngoài. Điều này không bao gồm việc sử dụng các biện pháp kỹ thuật tổng hợp
từ các nguồn bên ngoài nhƣng cần giảm thiểu mức độ của nó để nó không làm tổn
hại đến môi trƣờng tự nhiên cũng nhƣ sức khỏe và điều kiện kinh tế của cộng đồng.
Nông nghiệp chỉ thực sự bền vững khi khía cạnh xã hội và văn hóa của những
ngƣời sử dụng và thụ hƣởng đƣợc tập trung một cách đầy đủ và các quyết định đều
do họ thực hiện.
Theo Hiệp hội Nông nghiệp Mỹ: Một nền nông nghiệp bền vững là nền nông
nghiệp phát triển trong dài hạn, tăng cƣờng chất lƣợng môi trƣờng và các nguồn tài
nguyên mà nó phụ thuộc; cung cấp cho nhu cầu lƣơng thực và sợi cơ bản của con
ngƣời; về mặt kinh tế nâng cao chất lƣợng cuộc sống cho nông dân và toàn xã hội
(Robert, A. và KlusonA., 2013),[125].
Phát triển nông nghiệp bền vững là quá trình sử dụng hợp lý các nguồn tài
nguyên thiên nhiên, giải quyết tốt các vấn đề xã hội gắn với bảo vệ môi trƣờng sinh
thái trên cơ sở đảm bảo thỏa mãn các nhu cầu của con ngƣời trong điều kiện hiện
tại, tƣơng lai và đƣợc xã hội chấp nhận (Vũ Văn Nâm, 2009)[48]
Tóm lại: Điều quan trọng nhất trong sử dụng đất bền vững là biết sử dụng
hợp lý tài nguyên đất đai, giữ vững và cải thiện chất lƣợng môi trƣờng, có hiệu quả


10

kinh tế, năng suất cao và ổn định, tăng cƣờng chất lƣợng cuộc sống, bình đẳng giữa
các thế hệ và hạn chế rủi ro. Đối với sản xuất nông nghiệp việc sử dụng đất bền
vững phải đạt đƣợc trên cơ sở đảm bảo khả năng sản xuất ổn định của cây trồng;
đảm bảo việc làm, tăng giá trị ngày công, nâng cao thu nhập cho ngƣời lao động;
chất lƣợng tài nguyên đất không suy giảm theo thời gian, việc sử dụng đất không
ảnh hƣởng xấu đến môi trƣờng sống của con ngƣời và các sinh vật.
1.1.3.2. Nguyên tắc và tiêu chí sử dụng đất nông nghiệp bền vững
Hội thảo Quốc tế về sử dụng đất bền vững đƣợc tổ chức tại Nairobi (Kenya)
năm 1981 đã đƣa ra năm nguyên tắc có liên quan đến sử dụng đất bền vững là:
Duy trì hoặc nâng cao hơn nữa hoạt động sản xuất;
Giảm mức độ rủi ro với sản xuất;
Bảo vệ tiềm năng của các nguồn tài nguyên thiên nhiên, chống lại sự thoái
hóa chất lƣợng đất và nƣớc;
Khả thi về mặt kinh tế;
Đƣợc xã hội chấp nhận.
Năm nguyên tắc này có thể coi là trụ cột của việc sử dụng đất bền vững. Nếu
trong thực tế đạt đƣợc cả năm mục tiêu trên thì sẽ đạt đƣợc bền vững, còn nếu chỉ
đạt một vài mục tiêu thì khả năng bền vững chỉ mang tính bộ phận.
Với năm nguyên tắc này, ngƣời sử dụng đất, các nhà lập kế hoạch, quy
hoạch sử dụng đất phải đạt đƣợc sản lƣợng hoặc lãi suất tối đa, giảm thiểu đầu tƣ
và sức lao động ngoài ra phải bảo vệ môi trƣờng và tài nguyên cho sản xuất lâu dài
và cho các thế hệ mai sau.
Cùng với các nguyên tắc sử dụng đất bền vững, FAO (1993) [118] cũng đã
đề xuất các chỉ tiêu chung để đánh giá và giám sát việc sử dụng đất bền vững. Các
chỉ tiêu này bao gồm: Năng suất cây trồng, cán cân chất dinh dƣỡng, sự bảo toàn
của độ che phủ đất, chất lƣợng/số lƣợng đất, chất lƣợng/số lƣợng nƣớc, lợi nhuận
của nông trại, sự áp dụng các biện pháp bảo vệ đất.
Các chỉ tiêu này là cơ sở quan trọng để phân tích đánh giá hệ thống sử dụng
đất về tính bền vững và thiết lập nền móng cho các chiến lƣợc sử dụng hợp lý và
bảo vệ tài nguyên đất.

Theo Trung tâm Nông nghiệp bền vững, ĐH Savier, Philippines, (1995)[93]
nông nghiệp bền vững đƣợc đánh giá dựa theo 7 tiêu chí:


11

(1) Tốt về môi trƣờng sinh thái

(5) Khoa học hoàn thiện

(2) Hiệu quả về kinh tế

(6) Công nghệ thích hợp

(3) Đƣợc xã hội chấp nhận

(7) Phát triển tiềm năng con ngƣời

(4) Nhạy cảm về văn hóa
Bảng 1.1. Các chỉ tiêu đánh giá nông nghiệp bền vững
Khía cạnh: Tự nhiên -Sinh học
Khía cạnh: Kinh tế - Xã hội
I. Tiêu chí bền vững của hệ sinh thái đồng bằng theo hộ, nông trại
1. Đất
1. Đất đai
- Tầng canh tác
- Số nông dân có giấy chứng
- Tầng dày
nhận QSDĐ
- Hữu cơ

- Số vụ tranh chấp đất đai
- Lƣợng giun
- Diện tích đất bị chuyển đổi
2. Đa dạng sinh học
-

Giống
Côn trùng
Thu nhập
Hệ thống động vật
Sử dụng đầu tƣ nội ngoại
 Phân, thuốc
 Sử dụng phân hữu cơ
- Đầu vào, ra chu trình chất thải
- Hệ thống sản phẩm, xu thế năng
suất/vụ
- Khả năng sản xuất của đất
II. Tiêu chí bền vững của hệ sinh thái đồi núi cấp trang trại
1. Độ phì đất
1. An toàn lƣơng thực
- Cung cấp chất dinh dƣỡng
2. Năng suất, sản phẩm trang trại
- Chất hữu cơ
3. Hiệu quả kinh tế
- Độ chua
- Thu nhập
2. Mẫu đất
- Thu nhập thuần
3. Khả năng giữ nƣớc
4. Kiến thức bản địa

4. Đa dạng sinh học
5. Giá trị lợi nhuận
5. Năng suất
6. Sức khỏe
6. Kinh nghiệm quản lý
7. Giáo dục
- Đầu tƣ ngoài thấp
8. Sự tham gia của các gia đình
- Nông lân kết hợp
9. An toàn về sở hữu
- Hệ thâm canh
10. Thành viên các tổ chức
- Kiến thức bản địa
11. Khả năng tăng cƣờng của
- Hệ cây trồng, vật nuôi
trang trại
(Trung tâm Nông nghiệp bền vững, ĐH Savier, Philippines, (1995)[93]


12

Theo FAO (1993) [118] một hệ thống sử dụng đất đƣợc đánh giá bền
vững phải đảm bảo theo các tiêu chí: bền vững về kinh tế, bền vững về xã hội và
bền vững môi trƣờng.
* Bền vững về mặt kinh tế:
- Tổng giá trị sản xuất trên đơn vị diện tích là thƣớc đo quan trọng của hiệu quả
kinh tế đối với một hệ thống sử dụng đất. Tổng giá trị trong một giai đoạn hay cả hai
chu kỳ phải trên mức bình quân của vùng, nếu dƣới mức đó thì nguy cơ sử dụng sẽ
không có lãi, hiệu quả vốn đầu tƣ phải lớn hơn lãi suất tiền vay vốn ngân hàng.
- Tổng giá trị xuất khẩu thu nhập hỗn hợp, hiệu quả đồng vốn và giá trị ngày

công lao động là chỉ tiêu cơ bản trong đánh giá hiệu quả kinh tế của các loại sử
dụng đất. Các loại sử dụng đất đạt hiệu quả kinh tế cao phải mang lại giá trị cho
ngƣời sản xuất thông qua các chỉ tiêu trên.
- Giảm rủi ro về sản xuất và thị trƣờng tiêu thụ sản phẩm.
* Bền vững về mặt xã hội
- Hệ thống sử dụng đất phải thu hút đƣợc lao động, đảm bảo đời sống và phát
triển xã hội. Đáp ứng nhu cầu của nông hộ là điều quan tâm trƣớc, nếu muốn họ
quan tâm đến lợi ích lâu dài (bảo vệ đất, môi trƣờng, v.v…). Sản phẩm thu đƣợc cần
thỏa mãn cái ăn, cái mặc và nhu cầu cuộc sống hàng ngày của ngƣời dân.
- Hệ thống sử dụng đất phải đƣợc tổ chức trên đất mà nông dân có quyền thụ
hƣởng lâu dài, đất rừng đã đƣợc giao khoán với lợi ích các bên cụ thể. Loại sử dụng
đất phải phù hợp với năng lực của nông hộ về đất đai, nhân lực, vốn, kỹ năng, có
khả năng cung cấp sản phẩm hàng hóa, phù hợp với mục tiêu phát triển của đô thị
khu vực.
- Hệ thống sử dụng đất phải phù hợp với pháp luật hiện hành, phù hợp với
nền văn hóa dân tộc và tập quán địa phƣơng, tăng cƣờng khả năng tham gia của
ngƣời dân, đạt đƣợc sự đồng thuận của cộng đồng.
* Bền vững về mặt môi trƣờng
- Hệ thống sử dụng đất phải đảm bảo hạn chế ô nhiễm môi trƣờng đất,
nƣớc, không khí.
- Hệ thống sử dụng đất phải đảm bảo hạn chế các quá trình thoái hóa đất do
tác động tự nhiên: xói mòn, rửa trôi, hoang mạng hóa, mặn hóa, phèn hóa, lầy hóa.