Luận án Tiến Sĩ Địa lý tự nhiên: Phân tích cấu trúc sinh thái cảnh quan phục vụ phát triển bền vững nông lâm nghiệp và du lịch huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai

Phân tích cấu trúc sinh thái cảnh quan
phục vụ phát triển bền vững nông lâm
nghiệp và du lịch huyện Sa Pa, tỉnh
Lào Cai : Luận án TS. Địa lý tự nhiên:
/ Nguyễn An Thịnh
Lãnh thổ huyện Sa Pa, nơi có đỉnh Fanxipăng 3143,5m cao nhất
Đông Dương nằm trong lớp cảnh quan núi Hoàng Liên Sơn thuộc hệ
cảnh quan (CQ) Việt Nam nhiệt đới-gió mùa, đặc trưng bởi các CQ
núi cao rất độc đáo, đa dạng về tự

cấu trúc sinh thái cảnh quan lãnh thổ huyện Sa Pa".
Để thực hiện mục tiêu, năm nhiệm vụ nghiên cứu được đặt ra:
1. Tổng quan các hướng nghiên cứu sinh thái cảnh quan (STCQ)
và xây dựng luận điểm STCQ nhiệt đới-gió mùa phù hợp với mục tiêu
sử dụng hợp lý CQ nông, lâm nghiệp và du lịch huyện Sa Pa.
2. Phân tích mối quan hệ của ba hợp phần sinh thái cảnh-quần
xã sinh vật-cộng đồng cư dân trong cấu trúc STCQ lãnh thổ Sa Pa.
3. Nghiên cứu diễn thế sinh thái của các CQ điển hình làm cơ sở
nhận biết tính biến động về tài nguyên và môi trường.
4. Xây dựng một số bài toán địa lý định lượng và mô hình hóa
GIS để đánh giá CQ.

nhiên và nhân văn. Đây cũng là

5. Đề xuất định hướng tổ chức không gian phát triển nông, lâm

một lãnh thổ giầu tiềm năng phát

nghiệp và du lịch phù hợp với cấu trúc STCQ lãnh thổ huyện Sa Pa.

triển nông lâm nghiệp á nhiệt đới,

Những luận điểm bảo vệ:

một trong hai mươi điểm du lịch
đẹp nhất Việt Nam, nơi có các CQ

nông, lâm nghiệp và du lịch trên cơ sở nghiên cứu quy luật hình thành

- Luận điểm 1: Nằm trong hệ CQ nhiệt đới-gió mùa Việt Nam
Khu vực nghiên cứu

và lớp CQ núi Hoàng Liên Sơn, cấu trúc STCQ lãnh thổ Sa Pa được

rừng kín thường xanh hỗn giao

đặc thù bởi sự phân hóa CQ đa dạng theo đai cao (gồm 87 dạng thuộc

cây lá rộng lá kim lạnh ẩm với độ đa dạng sinh học cao được bảo tồn

3 phụ lớp, 8 kiểu, 11 phụ kiểu CQ và 20 tiểu vùng STCQ) chi phối đặc

trong Vườn Quốc gia Hoàng Liên. Tuy nhiên, từ khi được người Pháp

điểm phân bố của các quần xã sinh vật tự nhiên cùng hoạt động kinh

phát hiện cho đến nay, việc khai thác tài nguyên của Sa Pa còn thiếu

tế của các nhóm cư dân địa phương.

đồng bộ do chưa có cơ sở khoa học chắc chắn, không đáp ứng được

- Luận điểm 2: Hệ thống CQ tự nhiên, CQ văn hóa ở lãnh thổ

các tiêu chí của phát triển bền vững. Với những tiềm năng và thực

Sa Pa có chức năng đặc thù về phát triển nông, lâm nghiệp á nhiệt đới

trạng đó, nghiên cứu sử dụng hợp lý lãnh thổ nông lâm nghiệp, du lịch

và du lịch sinh thái miền núi. Đánh giá định lượng các CQ này theo

trở nên cấp thiết trong giai đoạn phát triển hiện nay đối với huyện Sa

tiếp cận KTST là căn cứ khoa học định hướng sử dụng hợp lý tài

Pa.

nguyên nhằm đảm bảo các tiêu chí của PTBV.
Mục tiêu của luận án là "Xác lập những cơ sở khoa học cho sử

Những điểm mới của luận án:

dụng hợp lý tài nguyên phục vụ phát triển bền vững (PTBV) ngành

1

2


1. Với việc tích hợp hướng STCQ định lượng của trường phái

Bắc Mỹ-Tây Âu với hướng CQ phát sinh của trường phái Liên Xô

trị mà các nhà quản lý có thể tham khảo khi ra quyết định quy hoạch
lãnh thổ theo hướng PTBV tại huyện Sa Pa.

(cũ)-Việt Nam, luận án đã cụ thể hóa hướng tiếp cận sinh thái học, địa

Cơ sở tài liệu thực hiện đề tài gồm: (i) cơ sở dữ liệu về STCQ

lý định lượng, mô hình hóa GIS trong phân tích cấu trúc và chức năng

do chính NCS khảo sát tại lãnh thổ Sa Pa thời kỳ 2002-2006, bao gồm

CQ của một lãnh thổ miền núi huyện Sa Pa.

cả tập số liệu quan trắc theo đai cao từ Bản Hồ đến đỉnh Fanxipăng

2. Lần đầu tiên thành lập bản đồ STCQ huyện Sa Pa tỷ lệ lớn

năm 2004 và 2005; (ii) các đề tài, dự án về Sa Pa do NCS chủ trì và

(1:50.000), thể hiện cụ thể sự phân hóa lãnh thổ theo đai cao và giải

tham gia; (iii) thừa kế các công trình nghiên cứu của các tác giả đi

thích đặc điểm đa dạng sinh học, đa dạng CQ và diễn thế sinh thái ở

trước.
Luận án gồm 150 trang đánh máy, được trình bày trong 3

lãnh thổ Sa Pa.
3. Xác lập cơ sở khoa học tổ chức lãnh thổ nông, lâm nghiệp và
du lịch huyện Sa Pa theo hướng PTBV, được minh họa cụ thể bằng tập

chương, có sử dụng 46 bảng, 33 hình và biểu đồ, 26 bản đồ chuyên đề
để minh họa.

bản đồ chuyên đề đánh giá và kiến nghị sử dụng CQ.
Phạm vi nghiên cứu của luận án: (1) Phạm vi không gian: giới
hạn trong lãnh thổ hành chính huyện Sa Pa, tỷ lệ nghiên cứu 1:50.000;
nghiên cứu lãnh thổ Sa Pa và phụ cận (khu vực Lào Cai, Bảo Thắng,
Bát Xát, Than Uyên) trong mối quan hệ liên vùng ở tỷ lệ 1:100.000;
(2) Phạm vi khoa học: tập trung nghiên cứu cấu trúc STCQ và đánh
giá cho phát triển nông, lâm nghiệp, du lịch điển hình huyện Sa Pa;
định hướng phát triển nông, lâm nghiệp, du lịch trên đơn vị lãnh thổ cơ
sở là dạng CQ và tiểu vùng STCQ.
Ý nghĩa khoa học và thực tiễn: (1) Ý nghĩa khoa học: phát triển
lý luận về STCQ nhiệt đới-gió mùa Việt Nam và hướng tiếp cận địa lý
định lượng trong công tác điều tra tổng hợp lãnh thổ. Những kết quả
nghiên cứu mẫu tại huyện Sa Pa thể hiện tính điển hình về quy luật
phân hoá STCQ nhiệt đới-gió mùa theo đai cao ở tỷ lệ lớn (1:50.000);
(2) Ý nghĩa thực tiễn: hệ thống cơ sở dữ liệu, các kết luận nghiên cứu
và tập bản đồ chuyên đề của luận án là những tài liệu khoa học có giá

3

4


Chương 1.

CƠ SỞ LÝ LUẬN NGHIÊN CỨU SINH THÁI
CẢNH QUAN PHỤC VỤ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG
NÔNG, LÂM NGHIỆP VÀ DU LỊCH HUYỆN SA PA
1.1. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU CÁC VẤN ĐỀ CÓ LIÊN QUAN

1.1.1. Tình hình nghiên cứu STCQ: Nhà địa sinh vật người
Đức C. Troll (1939) lần đầu tiên đưa ra thuật ngữ “sinh thái cảnh
quan” (landscape ecology), dựa trên quan điểm “hệ sinh thái”
(ecosystem) của Tansley (1935). Mặc dù hiện nay quan niệm về STCQ
được mở rộng và cụ thể hơn, nhưng nhìn chung vẫn chú trọng nhiều
đến đặc trưng sinh thái học và nhân văn của CQ: “STCQ là chuyên
ngành trẻ của sinh thái học hiện đại nghiên cứu mối quan hệ giữa con
người với các CQ kỹ thuật” (Naveh và Lieberman, 1992), “...ảnh
hưởng của cấu trúc CQ đến các quá trình sinh thái” (J.Wiens, 1995),
“...một hướng mới trong nghiên cứu CQ học, xem xét môi trường hình
thành của cả CQ nhân sinh và CQ tự nhiên” (Deconov, 1990), “... chú
trọng đặc biệt đến nội dung sinh thái của địa tổng thể” (P.H.Hải,
1992).
Hiện nay, ở Tây Âu và Bắc Mỹ, STCQ đang đóng vai trò là một
ngành khoa học tổng hợp, liên ngành phục vụ quy hoạch CQ. Năm
1992, Phân hội STCQ Thế giới tại Việt Nam (VN-IALE) được thành
lập, góp phần tích cực phát triển hướng nghiên cứu STCQ. Tuy vậy,
các công trình đã công bố chưa đủ chuyên sâu để hình thành một quan
niệm thống nhất về STCQ ở Việt Nam.
1.1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu ở huyện Sa Pa:
liên quan đến hướng nghiên cứu của luận án có 3 nhóm công trình:
nghiên cứu các hợp phần tự nhiên trong cấu trúc STCQ (Fridland,
1961; L.Đ.An, 1972; N.N.Thìn, 1998; N.A.Thịnh, 2005); nghiên cứu
5

tác động của hoạt động phát triển nông, lâm nghiệp và du lịch
(N.T.Cầu, 1992; J.Michaud, 1998); nghiên cứu tổng hợp lãnh thổ dưới
góc độ phân vùng và phân tích CQ (Viện Địa lý, 1994; V.T.Lập, 1995;
N.T.Tiến, 1996; N.C. Huần, P.Q.Anh và N.A.Thịnh, 2005).
Các công trình kể trên phần lớn nghiên cứu huyện Sa Pa trong
phạm vi tỉnh Lào Cai hoặc lãnh thổ cấp lớn hơn (trên bản đồ tỷ lệ
trung bình và nhỏ), chưa có công trình nào đặt kinh tế Sa Pa trong
quan hệ liên ngành nông-lâm-du lịch. Như vậy, tại lãnh thổ Sa Pa cần
thiết có một công trình nghiên cứu tổng hợp theo hướng STCQ ở tỷ lệ
lớn, có thể phân tích đồng bộ cả hai hệ thống tự nhiên-nhân văn đến
PTBV nông, lâm nghiệp và du lịch.
1.2. CÁC LUẬN ĐIỂM VỀ SINH THÁI CẢNH QUAN NHIỆT ĐỚIGIÓ MÙA VIỆT NAM ỨNG DỤNG TRONG LUẬN ÁN

1.2.1. Hướng tiếp cận sinh thái cảnh quan
Trong nhiều cách tiếp cận nghiên cứu STCQ trên thế giới cũng
như ở Việt Nam, luận án chỉ lựa chọn những luận điểm “nghiên cứu
sinh thái học của các CQ” phù hợp định hướng địa lý tổng hợp. Do
vậy, nghiên cứu của luận án dựa trên cơ sở gắn kết nền tảng lý luận
sinh thái hóa CQ học với tiếp cận định lượng của Tây Âu, Bắc Mỹ:
- Tiếp cận sinh thái hóa CQ học thừa kế lý luận CQ phát sinh
của Liên Xô (cũ) và thực tiễn nghiên cứu CQ nhiệt đới-gió mùa ở Việt
Nam, chú trọng khía cạnh sinh thái học của CQ, ưu thế trong phân tích
cấu trúc của lãnh thổ.
- Tiếp cận Zonneveld của trường phái STCQ Tây Âu là cách tiếp
cận cấu trúc đứng với đất đai (land) là đối tượng nghiên cứu trung tâm,
ưu thế đánh giá tiềm năng lãnh thổ phục vụ quy hoạch.
- Tiếp cận Forman của trường phái STCQ Bắc Mỹ, thừa kế
thuyết địa sinh học đảo (McArthur và Wilson, 1967) và thuyết quần
6

thể biến thái (Levins, 1969), phân tích định lượng các yếu tố cấu trúc
ngang của CQ là mảnh (patch), biên (edge), ranh giới (boundary),
hành lang (corridor) và kiểu khảm (mosaic), ưu thế nghiên cứu sinh
học bảo tồn, đa dạng CQ ở các Khu Bảo tồn.
1.2.2. Các luận điểm về sinh thái cảnh quan nhiệt đới-gió mùa
- Quan niệm về STCQ: STCQ là một chuyên ngành khoa học
tổng hợp nghiên cứu tương tác giữa các điều kiện tự nhiên của đơn vị
CQ như các nhân tố sinh thái phát sinh có vai trò quyết định đến sự
hình thành, phát triển của quần xã sinh vật và ảnh hưởng đến phân bố
cùng các hoạt động kinh tế của cộng đồng cư dân trong đơn vị CQ đó.
Theo quan niệm này, định hướng nghiên cứu STCQ tại lãnh thổ Sa Pa
chú trọng đến đặc trưng sinh thái và nhân văn của CQ (hình 1.2).
(3)
(3)

(1)

(2)

(4)

(a)

(2)

(1)

(1)

quan điểm phát triển bền vững, tiếp cận đa tỷ lệ-đa thời gian.
- Phương pháp nghiên cứu: (i) hệ phương pháp nghiên cứu CQ:
tổ chức và chuẩn hóa tư liệu; lát cắt CQ; khảo sát địa thực vật; quan
trắc và xử lý số liệu vi khí hậu; đánh giá nhanh nông thôn (RRA); (ii)
hệ phương pháp bản đồ và GIS; (iii) hệ phương pháp địa lý định

bước: (1) xác định tính cấp thiết, tổng quan và lý luận; (2) chuẩn hóa
(2)

(c)

Hình 1.2. Mô hình nghiên cứu CQ (a), địa-sinh thái (b) và STCQ (c).
(1)(2)(3): các nhân tố vô sinh, (4): sinh vật, (5): sinh vật và con người; (a) và (b) theo
quan điểm của các nhà khoa học thuộc Viện Địa lý Liên Xô cũ (1982).

- Mô hình cấu trúc STCQ nhiệt đới-gió mùa ứng dụng cho lãnh
thổ Sa Pa: trên cơ sở thừa nhận tính phân vị chặt chẽ và tính sinh thái
của từng bậc phân loại CQ trong quan niệm STCQ nhiệt đới-gió mùa
Việt Nam (P.H.Hải, 1992), luận án bổ sung ba đặc trưng về mô hình
cấu trúc STCQ lãnh thổ nghiên cứu, bao gồm: (i) tính phát sinh sinh
thái giữa các yếu tố thành tạo CQ; (ii) đặc trưng hình thành các ưu
hợp, phức hợp trong cấu trúc tổ thành loài của CQ; (iii) phân hóa địa
phương đa dạng do tương tác hoàn lưu-địa hình ở lãnh thổ miền núi.
Trong mô hình cấu trúc STCQ lãnh thổ Sa Pa, CQ là đơn vị
phân kiểu, tiểu vùng STCQ là đơn vị phân vùng. Tổ hợp các nhân tố
phát sinh là sinh thái cảnh (ecotope, là phức hợp các yếu tố vô cơ)
7

- Các quan điểm nghiên cứu: quan điểm hệ thống và tổng hợp,

- Mô hình khái niệm: thể hiện nội dung của luận án, gồm 7

(5)

(b)

1.3. QUAN ĐIỂM, HỆ PHƯƠNG PHÁP VÀ MÔ HÌNH KHÁI NIỆM

lượng.

(3)
(4)

quyết định cho thuộc tính đặc thù của cấp đơn vị CQ; nhân tố hệ quả là
tổ hợp kiểu thảm thực vật + cộng đồng cư dân. Cấu trúc “Sinh thái
cảnh + Quần xã Sinh vật + Cộng đồng Cư dân” tương đồng với cấu
trúc Hệ Sinh thái Nhân văn Tổng thể (THE) của Egler (1964) và Hệ
Kinh tế Sinh thái (SEES) của P.Q. Anh (1996).

các lớp thông tin GIS về STCQ; (3) phân tích các nhân tố tự nhiên và
nhân văn; (4) đánh giá CQ; (5) định hướng chiến lược; (6) định hướng
sử dụng hợp lý CQ; (7) đề xuất xây dựng mô hình hệ KTST.

Chương 2
NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM SINH THÁI CỦA
CÁC CẢNH QUAN LÃNH THỔ HUYỆN SA PA
2.1. VỊ TRÍ ĐỊA LÝ VÀ ĐẶC ĐIỂM CÁC HỢP PHẦN TRONG CẤU
TRÚC SINH THÁI CẢNH QUAN HUYỆN SA PA

Huyện Sa Pa có diện tích 678,64 km2, gồm 17 xã và 1 thị trấn.

Với vị trí địa lý ở sườn Đông dãy Hoàng Liên Sơn, các nhân tố thành
tạo CQ có những đặc trưng sau: (1) Sinh thái cảnh: thuộc khối núi địa
lũy trên đá biến chất Proterozoi, Paleozoi và đá granit phức hệ Pò Sen,
Yê Yên Sun. Khí hậu phân hóa thành 11 kiểu đặc trưng riêng về tổ
8


hợp nhiệt độ, lượng mưa trung bình năm, độ dài mùa lạnh và mùa khô.

trong cấp loại CQ, là đối tượng cơ sở đánh giá và kiến nghị sử dụng

Thổ nhưỡng phân hóa theo đai cao gồm: đất feralit đỏ vàng núi thấp

hợp lý CQ.

(<700m), đất mùn đỏ vàng núi trung bình (700-1700m), đất mùn alit

2.2.2. Đặc điểm sinh thái của các đơn vị phân loại cảnh quan

núi cao (1700-2800m), đất mùn thô than bùn núi cao (>2800m); (2)

Nằm trong hệ CQ nhiệt đới-gió mùa, lãnh thổ Sa Pa thuộc phụ

Thảm thực vật: vị trí địa lý Sa Pa là nơi tiếp nhận được yếu tố di lưu

hệ CQ nhiệt đới-gió mùa có mùa đông lạnh, được đặc trưng bởi tổ

Himalaya-Vân Quý, đan xen với yếu tố bản địa Việt Bắc-Hoa Nam.

hợp quần xã thực vật bản địa khu hệ Việt Bắc-Hoa Nam và cộng đồng

Chính vì vậy, 4 kiểu thảm thực vật nguyên sinh trong lãnh thổ điển

cư dân Tày, Giáy thuộc nhóm ngôn ngữ Tày-Thái.

hình về độ đa dạng sinh học cao, cấu thành từ yếu tố Châu Á nhiệt đới

Lớp CQ núi: đặc trưng bởi tổ hợp sinh thái cảnh vùng núi ưu

và á nhiệt đới với 1287 loài chiếm ưu thế trên 63,6% tổng số loài.; (3)

thế quá trình bóc mòn, quần xã thực vật tự nhiên giao thoa giữa yếu tố

Các hoạt động khai thác tài nguyên: được tổng kết thành 8 dạng, vai

bản địa á nhiệt đới Việt Bắc-Hoa Nam với luồng di lưu Himalaya-Vân

trò duy trì CQ bảo tồn, thành tạo CQ rừng thứ sinh và CQ nông

Quý, tập hợp đa dạng giữa các nhóm cư dân ngôn ngữ Tày-Thái (ngữ

nghiệp.

hệ Nam Á) cư trú từ hàng nghìn năm với nhóm di trú ngôn ngữ

2.2. PHÂN TÍCH CẤU TRÚC CẢNH QUAN LÃNH THỔ HUYỆN SA

H’mông-Dao (ngữ hệ H’mông-Dao), Tạng-Miến (ngữ hệ Hán-Tạng)

PA THEO HƯỚNG SINH THÁI HỌC

và Việt-Mường (ngữ hệ Nam Á).

2.2.1. Hệ thống phân loại cảnh quan áp dụng cho thành lập bản đồ
sinh thái cảnh quan huyện Sa Pa tỷ lệ lớn

3 phụ lớp CQ (núi thấp, núi trung bình và núi cao), gồm 8
kiểu và 11 phụ kiểu CQ.

Bản đồ STCQ là kết quả từ phân tích cấu trúc STCQ của lãnh
thổ, trong đó chỉ rõ phân bố không gian và quy luật phát sinh của

- Phụ lớp CQ núi thấp (<700m) do diện tích hạn chế, nên chỉ
gồm 1 kiểu CQ rừng kín thường xanh cây lá rộng hơi nóng ẩm (K1).

các đơn vị CQ. Trên cơ sở phân tích tính ưu việt của nhiều hệ thống

- Phụ lớp CQ núi trung bình (700-1700m) gồm 2 kiểu và 3 phụ

phân loại CQ (Ixatrenkô, 1976; Armand, 1983; P.Q.Anh, 1985, 1996;

kiểu CQ: kiểu rừng kín thường xanh hỗn giao cây lá rộng mát rất ẩm

Viện Địa lý, 1993), hệ thống của P.H.Hải (1993, 2006) có ưu thế thể

(K2); kiểu rừng kín thường xanh hỗn giao cây lá rộng mát ẩm (K3).

hiện rõ nhất đặc điểm sinh thái của các đơn vị CQ nên được luận án

- Phụ lớp núi cao (>1700m) gồm 5 kiểu và 7 phụ kiểu CQ: kiểu

lựa chọn làm căn cứ xây dựng phù hợp với điều kiện cụ thể của lãnh

rừng kín lùn thường xanh cây lá rộng rét ẩm (K4); kiểu rừng kín

thổ Sa Pa, bao gồm 6 cấp: lớp ® phụ lớp ® kiểu ® phụ kiểu ® loại

thường xanh hỗn giao cây lá rộng, lá kim rất lạnh rất ẩm (K5); kiểu

® dạng CQ. Trong đó, cấp phụ lớp thể hiện sự phân hóa lãnh thổ theo
đai cao; cấp loại phản ánh trạng thái hiện tại của CQ trong diễn thế
sinh thái; cấp dạng là đơn vị hình thái phản ánh sự phân hoá chi tiết

rừng kín thường xanh hỗn giao cây lá rộng, lá kim rất lạnh ẩm (K6);
kiểu rừng kín thường xanh hỗn giao cây lá rộng, lá kim lạnh rất ẩm
(K7); kiểu rừng kín thường xanh hỗn giao cây lá rộng, lá kim lạnh ẩm
(K8).

9

10


87 dạng CQ được hình thành do diễn thế sinh thái, được xác
định là đơn vị lãnh thổ cơ sở đánh giá cho các mục đích phát triển.
2.2.3. Đặc điểm các tiểu vùng sinh thái cảnh quan
Nằm trong vùng STCQ Hoàng Liên Sơn, 20 tiểu vùng STCQ
trong lãnh thổ Sa Pa được phân chia dựa trên dấu hiệu đồng nhất
tương đối của yếu tố sinh thái cảnh, đặc điểm chủ đạo của kiểu thảm
thực vật ưu thế và cộng đồng cư dân. Lãnh thổ Sa Pa được chia ra: 4

tiểu vùng STCQ núi cao Hoàng Liên Sơn; 3 tiểu vùng STCQ núi trung
bình Bản Khoang-Tả Phìn; 4 tiểu vùng STCQ núi trung bình Sa Pa-Sa
Pả; 4 tiểu vùng STCQ núi trung bình Lao Chải-Tả Van; 3 tiểu vùng
STCQ núi trung bình Nậm Sài-Nậm Cang; tiểu vùng STCQ núi thấp
Bản Hồ và tiểu vùng STCQ núi trung bình Thanh Kim-Bản Phùng.
2.3. NGHIÊN CỨU DIỄN THẾ SINH THÁI THỨ SINH PHỤC HỒI
RỪNG TRÊN CÁC CẢNH QUAN ĐIỂN HÌNH

Đặc điểm loạt diễn thế sinh thái thứ sinh tự nhiên:

Hình 2.4a. Phẫu đồ CQ trong loạt diễn thế sinh thái
thứ sinh hồi phục rừng trên phụ lớp CQ núi thấp (<700m)
- Trên phụ lớp CQ núi trung bình: rừng thứ sinh trên CQ có thổ
nhưỡng chưa bị phá hủy sẽ khép tán sau 5-7 năm. Trên CQ thoái hóa

- Trên phụ lớp CQ núi thấp: rừng nguyên sinh đã bị tàn phá.

do xói mòn đất, thời gian khép tán >10 năm do trải qua giai đoạn trảng

Trên CQ trảng cỏ thứ sinh sau nương rẫy, hình thành quần xã rừng tiên

cỏ chịu hạn, trảng cây bụi. Sau khi hình thành cấu trúc rừng thứ sinh,

phong ưu thế màng tang (Lisea cubeba), ba soi, huday (Commersonia
spp.). Sau đó là các quần xã thay thế: trảng cây bụi thứ sinh ưu thế cỏ

xuất hiện các loài cây bản địa định vị thuộc họ Dẻ (Fagaceae), Mộc
lan (Magnoliaceae), Bồ đề (Styracaceae) (hình 2.4b).

lào (Eupatorium odaratum), cỏ tranh (Imperata cylindrica); quần hợp

vầu; rừng thứ sinh ưu thế phay, trám trắng (Canarium album), sơn
(Rhus succedanea), dường, giang, sui, vải rừng, nứa (Hình 2.4a).

11

12


quá sủ (Alnus nepalensis), sa mu + tống quá sủ + đào ghép (Prunus
persica), chè Shan (Camellia sinensis) + sa mu + tống quá sủ + vối
thuốc; vối thuốc + chắp tay + sơn tra (Crataegus azerolus).
- Phục hồi sinh thái do trồng mới rừng kinh tế: hình thành quần
hợp chè Shan (Camellia sinensis), mỡ (Manglietia insignis), bồ đề
(Styrax tonkinensis) từ CQ trảng cỏ ưu thế tế + cỏ rác.
- Phục hồi sinh thái do trồng mới rừng phong cảnh: hình thành
quần hợp pơmu (Fokienia hodginsii) và sa mu.
Mối quan hệ giữa sự biến đổi cấu trúc thảm thực vật với môi
trường đất trong diễn thế sinh thái được nghiên cứu ở 2 khía cạnh:
- Xói mòn đất tiềm năng và thực tế: mô hình hóa GIS để giải
Hình 2.4b. Phẫu đồ CQ trong loạt diễn thế sinh thái thứ sinh

phương trình mất đất phổ dụng của Wischmeier và Smith, đã xác định

hồi phục rừng trên phụ lớp CQ núi trung bình (700-1700m)

xói mòn tiềm năng trên lãnh thổ là 288,5 tấn/ha/năm, xói mòn thực tế

- Trên phụ lớp CQ núi cao: trên CQ trảng cỏ thứ sinh sau phá

45 tấn/ha/năm. Xói mòn thực tế trên CQ trảng cỏ sau nương rẫy 120

rừng hoặc cháy rừng, hình thành trảng cây bụi tiên phong ưu thế

tấn/ha/năm; CQ rừng nguyên sinh và thứ sinh làm giảm độ xói mòn

Dương xỉ (Polipodiaceae), tế, mua. Sau đó, được thay thế bởi quần xã

đất xuống <4 tấn/ha/năm, trong khi đó CQ rừng trồng chỉ làm giảm

rừng thứ sinh ưu thế các loài bản địa Dẻ (Castanopsis spp.), Mộc lan

còn 15 tấn/ha/năm (hiệu quả 87,5%).

(Magnolia spp.), Đỗ quyên (Rhododendron spp.). Các loại CQ trong

- Biến đổi đặc tính lý, hóa học của đất: các CQ rừng trồng làm

loạt diễn thế sinh thái thứ sinh có đặc tính giống nhau về thổ nhưỡng,

nâng cao độ xốp và độ mùn của đất: hàm lượng mùn tổng số tăng 11-

tầng đất dày trung bình, giầu mùn.

16 tấn, độ chua cao hơn do liên quan đến độ giàu mùn, Ca và Mg trao

Đặc điểm loạt phục hồi sinh thái nhân tác:

đổi cao hơn, độ bão hòa bazơ cao hơn nhưng không đáng kể.

- Phục hồi sinh thái do khoanh nuôi rừng kết hợp với trồng bổ

sung: các CQ cây bụi thứ sinh và rừng thứ sinh non có khả năng tái
sinh trung bình ưu thế dẻ, vối thuốc, chắp tay, de. Quần hợp trồng bổ
sung pơmu + sa mu + tống quá sủ (loài phụ).
- Phục hồi sinh thái do trồng mới rừng phòng hộ: quần xã rừng
phòng hộ trồng mới có quần hợp hỗn giao theo các công thức: sa mu
(Cunninghamia lanceolata) + vối thuốc (Eugenia operculatus) + tống

13

14


Sả Hồ thuộc vùng lõi Vườn Quốc gia Hoàng Liên), các CQ có độ che

Chương 3
ĐÁNH GIÁ CẢNH QUAN PHỤC VỤ ĐỊNH HƯỚNG PHÁT
TRIỂN BỀN VỮNG NÔNG-LÂM-DU LỊCH HUYỆN SA PA
3.1. ĐÁNH GIÁ KINH TẾ SINH THÁI CÁC CẢNH QUAN CHO MỤC

phủ rừng cao (TLA = 4996,91), mức độ liên kết cao (MPS = 272,46).
- Nhóm CQ thích hợp trồng rừng và tái sinh rừng (G2): phân bố
ở 14 xã còn lại, có độ che phủ rừng trung bình đến thấp (TLA =
703,29), diện tích lõi của các khoảnh rừng thấp (MPS = 77,77).

ĐÍCH PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM NGHIỆP VÀ DU LỊCH

3.1.1. Bài toán ENTROPY cảnh quan đánh giá khả năng ưu tiên

Kết hợp với nghiên cứu diễn thế sinh thái, kết quả này được ứng
dụng đề xuất biện pháp ưu tiên bảo vệ và phát triển rừng (bảng 3.3).

bảo vệ và phát triển rừng

Bảng 3.3. Biện pháp ưu tiên bảo vệ và phát triển rừng huyện Sa Pa

a) Nội dung bài toán: Khái niệm entropy được ứng dụng để mô

n

- å ( p i ln p i )

1

I.1(HLSon)

rất xung yếu

Diễn
thế
sinh
thái (*)
1

i =1

ln m

2

I.2(OQHo)

xung yếu

4,5,6,7

358,6

99,9

3
4

I.3(TGPhin)
I.4(BHNCang)

rất xung yếu
rất xung yếu

1,2,3
1

419,7
473,9

58,3
23,1

Hoạt động bảo tồn và phát triển rừng ở huyện Sa Pa đạt được

5

II.1(Bkhoang)

xung yếu

3,4,7

256,5

61,8

những hiệu quả sinh thái sau: (i) Tăng độ che phủ rừng: chỉ số tổng

6
7
8

II.2(Tphin)
II.3(Tchai)
III.1(Ttran)

3,4,7
5,6,7
6,7

184,6
260,6
193,9

46,9

58,4
43,7

Bảo vệ rừng phòng hộ
Trồng rừng phòng hộ,
khoanh nuôi tái sinh kết
hợp trồng bổ sung
Bảo vệ rừng phòng hộ
Bảo vệ rừng phòng hộ
Trồng rừng phòng hộ,
khoanh nuôi tái sinh kết
hợp trồng bổ sung
Trồng rừng kinh tế
Trồng rừng phòng hộ
Trồng rừng phong cảnh

9

III.2(Suoiho)

6, 7

228,6

40,7

Trồng rừng kinh tế

5,6,7

261,9

13,8

7

389,2

98,9

3,6,7

488,9

59,8

3,4,5,7

392,2

48,4

Trồng rừng phòng hộ
Trồng rừng kinh tế, trồng
rừng phong cảnh
Khoanh nuôi tái sinh rừng
Trồng rừng phòng hộ, tái
sinh kết hợp trồng bổ
sung

5,7

382,3

80,5

Trồng rừng kinh tế

3,4
1,3
1,3,7

392,4
402,7
414,2

47,3
69,5
97,9

Khoanh nuôi tái sinh rừng
Bảo vệ rừng phòng hộ
Bảo vệ rừng phòng hộ
Bảo vệ và trồng rừng
phòng hộ
Trồng rừng kinh tế
Trồng rừng phòng hộ

hình hóa đặc điểm đa dạng CQ theo công thức Shannon-Weaver:

Stt

Tiểu vùng
STCQ

Vị trí
phòng hộ

m

H (V ) ® SDI = -å p i log 2 p i và SEI =

i =1

Trong đó: H(V) là entropy do hoạt động phát triển V gây ra; SDI là chỉ số đa dạng ShannonWeaver; SEI là chỉ số trơn Shannon-Weaver; pi là xác suất xuất hiện của cảnh quan thứ i.

b) Kết quả giải bài toán entropy CQ:

Nguy
cơ xói
mòn
(**)
574,4

Xói
mòn
thực
tế (**)
26,3

10

III.3(Sapa)

thước trung bình CQ (MPS) tăng (417,79 so với 183,35); (iii) Tăng

11

III.4(Lchai)

diện tích lõi của CQ rừng: giá trị mật độ biên CQ (ED) giảm (22,97 so

12

IV.1(Ssaho)

ít xung yếu
xung yếu
ít xung yếu
xung yếu
trung bình
xung yếu
xung yếu
trung bình
rất xung yếu

với 31,6), đồng nghĩa với tăng không gian sinh sống của động vật

13

IV.2(Tvan)

xung yếu

14

IV.3(Hthao)

2,27), các hoạt động trồng rừng làm giảm độ đa dạng CQ (SDI =

15
16
17

IV.4(Cthang)
V.1(Ttrungho)
V.2(Ncang)

xung yếu
trung bình
xung yếu
xung yếu
xung yếu

1,71), hoạt động tái sinh (1,68), trồng rừng kết hợp với tái sinh (1,85).

18

V.3(Sthau)

xung yếu

1,5,7

256,5

56,2

19
20

VI.1(Bho)
VII.1(Bphung)

ít xung yếu
xung yếu

7
3,5,7

253,3
348,3

122,6
48,1

diện tích CQ rừng (chỉ số TLA) tăng 15690,08; (ii) Tăng độ liên kết
giữa CQ rừng thứ sinh, rừng trồng và rừng nguyên sinh: giá trị kích

rừng; (iv) Giảm độ đa dạng CQ do các hoạt động phát triển: trong khi

tổng các hoạt động phát triển làm tăng độ đa dạng CQ rất cao (SDI =

Phân tích nhóm đã xác định được:
- Nhóm CQ thích hợp bảo vệ và tái sinh rừng (G1): phân bố ở 4

Biện pháp ưu tiên
bảo vệ và phát triển
rừng

xã Bản Hồ, Tả Van, San Sả Hồ và Nậm Cang (Bản Hồ, Tả Van và San

(Chú thích: (*) 1,..,7 là tổ hợp kiểu thảm thực vật ưu thế trong loạt diễn thế sinh thái trên các
tiểu vùng: (1), (2): kiểu nguyên sinh khí hậu và nguyên sinh khí hậu - thổ nhưỡng; (3) phụ kiểu
rừng thứ sinh; (4) phụ kiểu trảng cây bụi thứ sinh nhân tác; (5) phụ kiểu trảng cỏ thứ sinh nhân

15

16


tác; (6) phụ kiểu rừng nuôi trồng nhân tạo; (7) các phụ kiểu nông quần hợp. (**) Đơn vị xói
mòn: tấn/ha/năm)

3.1.2. Đánh giá CQ phục vụ phát triển cây trồng nông, lâm nghiệp
a) Mô hình đánh giá: đánh giá CQ theo tiếp cận KTST với bản
chất xem xét tổng hợp tính thích nghi sinh thái, tính bền vững môi

- Đánh giá tác động môi trường: CQ trồng cây ăn quả có hàm
lượng chất hữu cơ của đất khá (4,22-4,69), các chất tổng số và dễ tiêu
đạt trung bình. Đối sánh với CQ trảng cỏ thứ sinh sau nương rẫy:

nghèo hữu cơ (1,07-2,59), nghèo chất tổng số và dễ tiêu.

trường, tính hiệu quả kinh tế và tính bền vững xã hội. Mô hình tích

- Đánh giá khả năng đáp ứng nhu cầu xã hội: phù hợp với chính

hợp Hệ thống Đánh giá Đất đai Tự động và Hệ Thông tin Địa lý

sách phát triển nông, lâm nghiệp của tỉnh và huyện, giải quyết việc

(ALES-GIS) đánh giá thích nghi CQ theo phương pháp điều kiện hạn

làm, tạo nguồn nông sản quan trọng cho công nghiệp chế biến.

chế (FAO, 1976). Sau đó, đánh giá hiệu quả kinh tế bằng mô hình

- Đánh giá tổng hợp CQ: mặc dù huyện Sa Pa có diện tích tự

phân tích chi phí-lợi ích trên từng mức thích nghi của CQ.

nhiên lớn (678,64km2) nhưng do lãnh thổ miền núi độ dốc cao, khí hậu

b) Các bước thực hiện đánh giá và kết quả:

cực đoan xảy ra thường xuyên nên diện tích thực sự thuận lợi để phát

- Đánh giá thích nghi sinh thái: 16 chỉ tiêu được lựa chọn:

triển cây trồng nông nghiệp rất hạn chế. Cây actisô, thảo quả và chè

lượng mưa trung bình năm, nhiệt độ trung bình năm, độ dài mùa lạnh,

Shan có nhiều tiềm năng phát triển theo hướng sản xuất hàng hóa tạo

độ dài mùa khô, tầng dày đất, thành phần cơ giới, độ dốc, N tổng số, P

vùng nguyên liệu tập trung. Cây ăn quả á nhiệt đới phát triển theo

tổng số, N dễ tiêu, P dễ tiêu, K dễ tiêu, độ mùn, dung tích hấp phụ,

hướng trang trại nông, lâm nghiệp phục vụ du lịch sinh thái (DLST).

mức độ glêy và độ che phủ. Số lượng chỉ tiêu phụ thuộc đặc tính sinh

3.1.3. Đánh giá cảnh quan phục vụ phát triển du lịch sinh thái

thái của từng loại cây trồng: 14 chỉ tiêu cho actiso; chè Shan (10); đào,

Nằm trong hệ CQ nhiệt đới-gió mùa, trong các dạng tài nguyên

lê, mận (14); su su (12); thảo quả (10); tống quá sủ (9). Kết quả đánh

du lịch của Sa Pa, tài nguyên khí hậu được quan tâm hàng đầu. Khí

giá theo mô hình tích hợp ALES-GIS đã xác định được hạng thích

hậu mát mẻ là lý do chính mà người Pháp chọn Sa Pa, Đà Lạt và Tam

nghi đối với cây actisô là 19.294ha (28,4% tổng diện tích), chè

Đảo để xây dựng những điểm nghỉ dưỡng đầu tiên ở Việt Nam. Do

49.557ha (73,02%), cây ăn quả 21.956ha (32,35%), su su 55.224ha

vậy, các chỉ tiêu phân loại khí hậu đối với sức khỏe (Đào Ngọc Phong,

(81,3%), thảo quả 34.182ha (50,4%) và tống quá sủ 44.967ha (66,3%).

1984; Nguyễn Khanh Vân, 2005) được sử dụng đánh giá mức độ thích

- Đánh giá hiệu quả kinh tế: actiso và su su có giá trị NPV rất

hợp của khí hậu ở cấp phụ lớp CQ đối với hoạt động du lịch và nghỉ

cao (>50 triệu đồng/ha/năm), được chuyên canh trong các mô hình hệ

dưỡng. Kết quả đã xác định được: điều kiện khí hậu ở phụ lớp CQ núi

KTST trang trại nông lâm kết hợp của nhóm người Kinh. Thảo quả,

thấp thuận lợi phát triển du lịch trong tháng 4-10; phụ lớp CQ núi

cây ăn quả á nhiệt đới (đào, lê, mận) (NPV=20¸30 triệu đồng/ha/năm)

trung bình thích hợp với các hoạt động nghỉ dưỡng và du lịch ngoài

được trồng trong các trang trại nông-lâm nghiệp hoặc lâm nghiệp (mô

trời vào tháng 5-10; phụ lớp CQ núi cao lạnh quanh năm, mưa nhiều,

hình vườn-rừng) của dân tộc Dao, H’Mông, Giáy và Kinh.

thời tiết cực đoan không thích hợp với các hoạt động du lịch và nghỉ
dưỡng.

17

18


Đánh giá tổng hợp lãnh thổ cho phát triển DLST dựa trên các

ngành cao (Kt(E) = 0,35¸0,5) do tiềm năng phát triển nông nghiệp cao

kết quả đánh giá CQ cho phát triển nông, lâm nghiệp. Đánh giá 14

(Kt(A) = 0,2¸1,0) và phát triển lâm nghiệp trong Vườn Quốc gia

dạng tài nguyên, bao gồm tài nguyên tự nhiên (khí hậu, địa hình, nước,

(VQG) Hoàng Liên (Kt(F) = 0,2¸0,4), đồng thời ảnh hưởng phát triển

thực vật) và tài nguyên nhân văn (di tích lịch sử-văn hóa, lễ hội, đối

du lịch từ tiểu vùng đô thị trung tâm (Kt(T) = 0,4¸0,6).

tượng du lịch gắn với dân tộc học) đã phân chia ra 3 bậc thuận lợi

3.2. PHÂN TÍCH SỰ BIẾN ĐỔI CẢNH QUAN VĂN HÓA VÀ HIỆN

(A1..3) đối với các tiểu vùng STCQ đã sử dụng phát triển du lịch, 4

TRẠNG PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM NGHIỆP, DU LỊCH TẠI LÃNH

bậc triển vọng (P1..N) đối với các tiểu vùng STCQ chưa phát triển du

THỔ SA PA

- Đặc điểm phân bố tộc người theo đai cao trong mối quan hệ

lịch.
Kết quả đánh giá CQ được kiểm nghiệm bằng số liệu điều tra

với hình thành các CQ văn hóa: dân tộc Tày và Xá Phó cư trú ở đai

khách du lịch tại các điểm du lịch hiện đang được khai thác. Các điểm

núi thấp (<700m), dân tộc H’Mông, Dao, Giáy và Kinh ở đai núi trung

du lịch ở khu du lịch trung tâm thị trấn Sa Pa, thôn Cát Cát, xã Tả Van

bình và cao (>700m). Tính đặc thù hình thành CQ văn hóa của các

và xã Tả Phìn thu hút đến 68% khách. Trong khi đó, khách Việt Nam

nhóm dân tộc này được khảo sát bằng phân tích tương quan: người

tập trung chủ yếu ở các điểm du lịch Hàm Rồng, chợ Sa Pa, thác Bạc

Kinh (biến KINH) gắn liền với sự hình thành các CQ đô thị có cơ sở

(72%) do có đường giao thông tốt, gần thị trấn. Các tuyến du lịch thể

hạ tầng thuận lợi. Người H’mông (MONG) gắn liền với sự hình thành

thao leo núi Fanxipăng được khách quốc tế ưu tiên lựa chọn (3,3%).

các CQ nông nghiệp ruộng bậc thang và thảo quả. Người Dao (DAO)

3.1.4. Đánh giá CQ cho phát triển liên ngành nông-lâm-du lịch

gắn liền với CQ nương rẫy và ruộng bậc thang. Người Giáy gắn liền

Hệ số chức năng kinh tế của CQ thể hiện khả năng sử dụng các
dạng hoạt động phát triển khác nhau trên CQ, theo công thức:
C fp
với 0£ Kt £ 1
Kt =
= f ( E , A, F , T )
C fm
Trong đó: Kt là hệ số chức năng của một tiểu vùng STCQ, Cfm là tổng số chức
năng của toàn bộ lãnh thổ huyện Sa Pa, Cfp là tổng số chức năng của một tiểu vùng
STCQ. E: chức năng liên ngành; A: chức năng nông nghiệp; F: chức năng lâm nghiệp;
T: chức năng du lịch.

Giá trị Kt cho phép xác định được những thế mạnh riêng về tiềm
năng tự nhiên và kinh tế xã hội để phát triển một hay nhiều ngành kinh
tế trong tiểu vùng STCQ. Trong lãnh thổ Sa Pa, tiểu vùng III1(Ttran)

với CQ lúa nước và nương rẫy quy mô nhỏ. Người Tày (TAY), người

Xá Phó (XAPHO) cư trú ở đai núi thấp, gắn liền với CQ lúa nước.
- Sự hình thành và biến đổi cảnh quan nông lâm và du lịch
trong lịch sử: quan hệ với các phương thức canh tác trên đất dốc và
thực hiện các chính sách phát triển nông, lâm nghiệp, du lịch tại lãnh
thổ Sa Pa từ đầu thế kỷ XX cho đến nay: chặt phá rừng làm nương rẫy
đã làm giảm độ che phủ rừng còn 28,5% (năm 1987) và 23,5% (1990),
hiện nay đã tăng 50,6% do hiệu quả của các dự án bảo tồn (tại VQG
Hoàng Liên) và phát triển rừng (dự án 327, 661). Tăng diện tích CQ

có khả năng cao nhất để phát triển hướng liên ngành (Kt(E) = 0,73)

ruộng bậc thang (510ha năm 1960 lên 2.225ha năm 2005), giảm diện

dựa trên ngành nông nghiệp đặc sản và DLST (Kt(A) = Kt(T) = 1,0).

tích CQ nương rẫy kém hiệu quả và gây suy thoái môi trường (200ha

Các tiểu vùng núi trung bình ở lân cận có khả năng phát triển liên
19

năm 1995 xuống 80ha năm 2005). Các CQ cây ăn quả phát triển theo
20


hướng mở rộng quy mô sản xuất (65ha năm 1990 đến 284ha năm

- Phát triển lâm nghiệp bảo tồn và tái tạo: phát triển lâm nghiệp
xã hội, mở rộng diện tích rừng đặc dụng bảo vệ nghiêm ngặt và ưu tiên

2005).

Hiện nay, mặc dù Sa Pa đã có quy hoạch phát triển kinh tế xã

tái tạo các hệ sinh thái rừng nhiệt đới tự nhiên đa dạng, bền vững.

hội và quy hoạch đô thị, nhưng các phương án đưa ra chưa thực sự đáp

- Phát triển DLST: DLST với bản chất có giáo dục môi trường,

ứng được đầy đủ các tiêu chí của phát triển bền vững.
- Phân tích hiện trạng phát triển kinh tế dưới góc độ PTBV:
Ngành nông nghiệp phát triển theo hướng hình thành trung tâm cây ăn
quả và cây thuốc á nhiệt đới ở thị trấn, chuyên canh cây ăn quả và thảo
quả quy mô lớn ở các xã, đã giúp tỷ lệ nghèo giảm từ 36% (năm 2000)
xuống còn 16,02% (2004). Ngành lâm nghiệp phát triển theo hướng
lâm nghiệp xã hội, bảo tồn và phát triển rừng. Ngành du lịch mặc dù
đã được định hướng phát triển theo hướng DLST từ năm 1994 (khi
thành lập Khu bảo tồn Hoàng Liên Sơn) nhưng hiện tại chỉ hạn chế ở
một số cộng đồng dân tộc Kinh, H’Mông, Dao, Tày, Giáy trong các
khu du lịch, các dân tộc khác đang đứng ngoài hoạt động du lịch.

hỗ trợ bảo tồn, góp phần phát triển cộng đồng sẽ đảm bảo sự PTBV

3.3. ĐỊNH HƯỚNG SỬ DỤNG HỢP LÝ CẢNH QUAN PHỤC VỤ PHÁT
TRIỂN BỀN VỮNG NÔNG, LÂM NGHIỆP VÀ DU LỊCH HUYỆN SA PA

ngành du lịch Sa Pa.
b) Theo không gian sinh thái-kinh tế liên vùng
Lãnh thổ Sa Pa xét trong không gian liên vùng với các lãnh thổ
lân cận thể hiện quan hệ trong cấu trúc ngang CQ, theo 2 khía cạnh:
- Liên hệ sinh thái: với vị trí nằm trên dãy núi địa lũy Hoàng

Liên Sơn cao nhất Việt Nam, Sa Pa là lãnh thổ đầu nguồn xung yếu
của tỉnh Lào Cai và khu vực thung lũng sông Hồng.
- Liên hệ kinh tế: Sa Pa là lãnh thổ chuyển tiếp quan trọng giữa
hai vùng kinh tế Đông Bắc-Tây Bắc, đã được quy hoạch là vùng trọng
điểm phát triển du lịch-nông lâm nghiệp á nhiệt đới của tỉnh Lào Cai.
Hiện nay, đã hình thành 4 trục phát triển liên kết Sa Pa với các lãnh
thổ lân cận (thành phố Lào Cai, huyện Than Uyên, Bát Xát và Bảo

3.3.1. Định hướng chung

Thắng).

a) Theo ngành
Để đạt được PTBV theo các tiêu chí về tính bền vững môi
trường-kinh tế-xã hội, phát triển tổng hợp dựa trên liên ngành nônglâm-du lịch tại huyện Sa Pa nên theo những định hướng sau đây:
- Phát triển nông nghiệp sinh thái quy mô trang trại: với các
tiêu chí “...bảo vệ môi trường, bảo tồn và nâng cao độ đa dạng sinh
học trong hệ thống canh tác, thiết kế hệ thống canh tác gần với tự
nhiên..." (Tổ chức Nông nghiệp Sinh thái Quốc tế IFOAM, 2006) hoàn
toàn phù hợp với nền nông nghiệp trên đất dốc của huyện Sa Pa, đảm
bảo cả mục tiêu phát triển kinh tế và bảo tồn.

21

3.3.2. Định hướng sử dụng hợp lý cảnh quan
Trong lãnh thổ huyện Sa Pa, 7 phân khu chức năng được
hoạch định căn cứ vào chức năng bảo tồn, phòng hộ và sản xuất của 20
tiểu vùng STCQ. Trên các phân khu chức năng này, các CQ được
hoạch định ưu tiên phát triển phù hợp với mức độ thích nghi sinh thái:
a) Không gian bảo tồn

Theo Quyết định số 90/2002/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính
phủ, không gian vùng lõi VQG Hoàng Liên được hoạch định với tổng
diện tích 29.845ha, thuộc phía tây bắc suối Mường Hoa trong phạm vi
4 xã San Sả Hồ, Lao Chải, Tả Van và Bản Hồ. Không gian vùng đệm
22


VQG thuộc phạm vi xã Nậm Cang, Nậm Sài, Thanh Phú, Thanh Kim,

Lao Chải, Tả Van, Bản Hồ; (7) Hiện tại diện tích trồng thảo quả của

Sử Pán, Hầu Thào, Sa Pả, thị trấn Sa Pa, khu vực đông bắc suối

cả huyện Sa Pa là 3.200ha, chỉ có khả năng mở rộng hạn chế dưới tán

Mường Hoa (xã San Sả Hồ và Lao Chải).

rừng kín thuộc Bản Khoang, Tả Giàng Phình, Tả Phìn, San Sả Hồ, Lao

b) Các cảnh quan ưu tiên phòng hộ, tái sinh và trồng rừng
Các CQ ưu tiên phòng hộ đầu nguồn nằm trên dãy Hoàng Liên

Chải, Tả Van và Nậm Cang.
d) Không gian ưu tiên phát triển DLST

Sơn, dựa trên cấp độ xung yếu và rất xung yếu của CQ. Các CQ trong

Dựa trên phương án sử dụng CQ nông, lâm nghiệp, không gian

tiểu vùng I2, II1, IV2, V3 ưu tiên khoanh nuôi và tái sinh rừng dựa

phát triển DLST được hoạch định theo hệ thống phân vị điểm, tuyến

trên khả năng tái sinh của các loài bản địa. Trồng rừng trên các CQ

DLST (38 điểm, 13 tuyến nội huyện, 3 tuyến liên vùng, 3 tuyến quốc

trống trọc hiện tại chưa thể tái sinh, dọc quốc lộ 4D, Suối Thầu, Tả

gia và quốc tế) ® khu DLST (14 khu) ® trung tâm DLST (3 trung

Giàng Phình, Bản Hồ, Bản Phùng, và rải rác ở các CQ có độ dốc lớn,

tâm: thị trấn Sa Pa, Can Hồ A, Bản Dền) ® cụm DLST (3 cụm). Cụm

không còn khả năng tái sinh thuộc các xã Bản Khoang, Tả Phìn.

thị trấn Sa Pa và phụ cận có chức năng nghỉ dưỡng, DLST thăm quan-

c) Các CQ ưu tiên phát triển cây nông nghiệp đặc sản

thể thao-văn hóa, cụm Bản Khoang-Tả Giàng Phình (DLST văn hóa-

Cây trồng chủ đạo được ưu tiên hoạch định trên các dạng CQ có

thăm quan), cụm Bản Hồ và phụ cận (DLST văn hóa-thăm quan).

mức độ thích nghi S1 và S2: (1) Cây lương thực trên ruộng bậc thang

Tại khu DLST Fanxipăng đề xuất xây dựng 5 tuyến DLST mở

là một giải pháp thích hợp trên đất dốc, ưu tiên phát triển ở khu vực Tả

rộng: (1) núi Xẻ-Fanxipăng-núi Xẻ, (2) núi Xẻ-Fanxipăng-Sín Chải,

Giàng Phình, Sa Pả, Tả Phìn, Trung Chải, Mường Hoa và Ngòi Bo; (2)

(3) núi Xẻ-Fanxipăng-Cát Cát, (4) núi Xẻ-Fanxipăng-Ý Lìn Hồ và (5)

Cây hoa màu á nhiệt đới đặc sản phát triển ở Ô Quy Hồ, thị trấn Sa

núi Xẻ-Fanxipăng-Séo Mý Tỷ. Trong đó, các tuyến (1)(2) hiện nay

Pa, Sa Pả, Tả Phìn theo hướng kết hợp cây trồng bổ trợ tống quá sủ,

đang chính thức được huyện Sa Pa tổ chức.

đào, lê, hoa hồng, phong lan; (iii) Cây dược liệu á nhiệt đới ưu tiên

3.3.3. Các mô hình hệ kinh tế sinh thái ưu tiên phát triển

phát triển ở Tả Giàng Phình, Sa Pả, Tả Phìn; (3) Tập đoàn cây ăn quả

Sự phân hoá lãnh thổ tạo ra các mô hình hệ KTST rất đa dạng

á nhiệt đới dự kiến phát triển ở quy mô lớn trên các dạng CQ số 30,

trên các CQ. Các mô hình này có vai trò quan trọng vì không những

78, trong đó, đào ở Tả Giàng Phình, Bản Khoang, thị trấn; lê ở thị trấn;

đây là đơn vị sản xuất cụ thể đảm bảo tính khả thi của các phương án

mận ở Lao Chải, Tả Van, Sử Pán, Hầu Thào, với cây dược liệu bổ trợ

tổ chức không gian, mà về bản chất, cấu trúc STCQ lãnh thổ Sa Pa

(đỗ trọng, dương quy, thục, lã quan thảo, gấu tầu); (4) Cây ăn quả

được nhìn nhận chính là mô hình hệ KTST với 3 phân hệ (tự nhiên, xã

nhiệt đới thuộc tiểu vùng VI1(Bho) trong vườn tạp chuyển đổi sang

hội, sản xuất) trong đó lấy đơn vị CQ làm cơ sở.

trồng tập trung trên các dạng CQ số 83 và 85; (6) Chè Shan phát triển

Trên cơ sở điều tra kinh tế hộ của 100 thôn bản huyện Sa Pa,

theo 2 hướng: tạo vùng nguyên liệu tại Sa Pa-Sa Pả và trồng phòng hộ

luận án đề xuất triển khai 10 kiểu mô hình hệ KTST ở các cấp hộ gia

xen với cây lâm nghiệp tại Bản Khoang, Tả Giàng Phình, San Sả Hồ,

đình (3 mô hình), trang trại (6 mô hình) và thôn bản (1 mô hình).

23

24

Trong đó, mô hình hệ KTST nông-lâm-du lịch quy mô thôn bản hiện

nông nghiệp á nhiệt đới đặc sản và cây lâm nghiệp, phát triển DLST

đang được tổ chức ở 6 xã: xã Tả Phìn (Làng Văn hóa Sả Xéng của dân

và phát triển hướng liên ngành nông-lâm-du lịch.

tộc Dao), San Sả Hồ (bản Cát Cát - dân tộc H’Mông), Tả Van (bản Tả

6. Đặc điểm biến đổi CQ văn hóa huyện Sa Pa trong lịch sử: có

Van Giáy - dân tộc Giáy), Bản Hồ (Bản Dền - dân tộc Tày, bản Tả

mối quan hệ với các phương thức canh tác trên đất dốc và thực hiện

Trung Hồ - dân tộc Dao), Bản Khoang (bản Can Hồ A - dân tộc Dao),

các chính sách phát triển nông, lâm nghiệp, du lịch tại lãnh thổ Sa Pa.

Sa Pả (bản Sa Pả - dân tộc H’Mông). Đây là mô hình hệ KTST có

7. Hiện trạng sản xuất được phân tích dưới góc độ phát triển

nhiều ưu thế mở rộng do đem lại lợi nhuận cho các nhóm dân tộc thiểu

bền vững: ngành nông nghiệp hiện đang phát triển theo hướng sản

số nhờ tham gia rộng rãi vào hoạt động DLST.

xuất hàng hóa cây trồng đặc sản và thử nghiệm giống mới. Ngành lâm

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Hướng tiếp cận nghiên cứu STCQ trong luận án: gồm 2 nội
dung: nghiên cứu sinh thái học của CQ và STCQ định lượng.
2. Mô hình cấu trúc STCQ nhiệt đới-gió mùa được ứng dụng tại
lãnh thổ Sa Pa: là mô hình về Hệ Sinh thái Nhân văn Tổng thể (THE)
và Hệ Kinh tế Sinh thái, được ứng dụng nghiên cứu tổng hợp các đặc
trưng sinh thái và nhân văn của CQ.
3. Về đặc điểm cấu trúc STCQ lãnh thổ Sa Pa: nét độc đáo của
Sa Pa là sự phân hóa lãnh thổ theo đai cao, tạo ra đặc điểm đa dạng
CQ. Nằm trong hệ CQ Việt Nam nhiệt đới-gió mùa và lớp CQ núi
Hoàng Liên Sơn, lãnh thổ Sa Pa hàm chứa 3 phụ lớp, 8 kiểu, 11 phụ
kiểu và 87 dạng CQ, được phân bố vào 20 tiểu vùng STCQ.
4. Diễn thế sinh thái trên các CQ điển hình ở huyện Sa Pa:
được phân chia thành hai loạt: (i) diễn thế sinh thái thứ sinh phục hồi
rừng tự nhiên, có sự phân hóa khác nhau trên các phụ lớp CQ; (ii)
phục hồi sinh thái nhân tác do khoanh nuôi tái sinh và trồng rừng.
5. Về tiềm năng sinh thái của hệ thống CQ: kết quả đánh giá CQ
đã xác định các biện pháp bảo vệ và phát triển rừng thích hợp trên
từng tiểu vùng STCQ; huyện Sa Pa có nhiều tiềm năng phát triển cây

25

nghiệp phát triển hướng lâm nghiệp xã hội, bảo tồn và phát triển rừng.
Ngành du lịch mặc dù đã thu được những kết quả khả quan, nhưng
chưa thực sự đáp ứng đầy đủ yêu cầu của DLST.
8. Định hướng sử dụng hợp lý CQ phục vụ phát triển nông-lâmdu lịch bền vững: 7 phân khu chức năng được hoạch định trên 20 tiểu

vùng STCQ; 7 nhóm dạng CQ ưu tiên phát triển cây nông nghiệp đặc
sản; 3 nhóm dạng CQ ưu tiên phòng hộ; hoạch định mở rộng không
gian phát triển DLST; kiến nghị triển khai 10 mô hình hệ KTST điển
hình quy mô hộ gia đình, trang trại, thôn bản.
9. Về kết quả công trình nghiên cứu so với mục tiêu đã đề ra: (i)
Đã làm rõ quy luật cấu trúc STCQ và thể hiện trên bản đồ tỷ lệ lớn và
cơ sở dữ liệu về STCQ; (ii) Đánh giá CQ để xác lập mức độ thích nghi
sinh thái cho đối tượng sản xuất chính trên các mô hình hệ KTST nông
lâm và du lịch; (iii) Đề xuất định hướng sử dụng và bảo vệ tài nguyên
cho chiến lược PTBV nông, lâm nghiệp và du lịch huyện Sa Pa.
10. Một số kiến nghị về điều kiện đảm bảo tính khả thi: (1) chú
trọng và nâng cao vai trò của cộng đồng trong xây dựng các mô hình
hệ KTST; (2) xây dựng ô tiêu chuẩn định vị theo đai cao ở VQG
Hoàng Liên theo dõi diễn thế sinh thái tự nhiên; (3) xây dựng viện
nghiên cứu giống cây trồng để bản địa hóa các giống cây có nguồn gốc
26


á nhiệt đới và ôn đới; (4) xây dựng hệ thống lãnh thổ DLST như một
bộ phận thống nhất trong hệ thống liên ngành nông-lâm-du lịch.
11. Định hướng nghiên cứu tiếp theo: lý luận về STCQ nhiệt
đới-gió mùa đã tạo cơ sở khoa học cho tổ chức lãnh thổ theo hướng
phát triển bền vững. Các kết quả nghiên cứu của luận án tại Sa Pa có
thể là một nghiên cứu mẫu để từ đó tiếp tục phát triển cho công tác
điều tra tổng hợp ở nhiều vùng lãnh thổ khác của Việt Nam.

27