Lối sống của gia đình trí thức hiện nay nghiên cứu trường hợp ĐHQGHN

ĐẠI HỌC QUÓC GIA HÀ NỘI
- @ -

LỐI SỔNG CỦA GIA ĐÌNH TRÍ THỨC HĨỆN NAY
(NGHIÊN CÍIU TRUỠNG HỢP ĐHỌGHN)

CHỦ TRÌ ĐỂ TẢI: PGS.TS v ũ HẢO QUANG
MÀ SÓ

: QG.02-23

HÀ NỘI - 2005


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
- ~

L Ố I S Ố N G

CỦA

@

-

G IA Đ ĨN II T R Í T H Ứ C

(NGHIÊN

IIIỆ N

NAY

cúu TRUỒNG HỢP ĐHQGHN)

CHỦ TRÌ ĐỂ TÀI: PGS.TS v ũ HÀO QUANG
MÃ SỐ

: Q G. 02 - 2 3

CÁN B ộ THAM GIA:

1. Tli.s Lẽ Văn Phú
2. T h . s T ố n g V ă n C h u n g
3. Tli.s N g u y ễ n K h á n h H ư n g
4. Tli.s N g u y ễ n T u ấ n A n h
5. NCS H o à n g T h u H ư ơ n g
6. NCS. N g u y ễ n Thị V â n Hạnli
7. s v . Ca o K i m N g á n
8. s v . Đ ặ n g Thị Lệ T h u
9. s v . N g u y ễ n H o à n g An h
l ơ . s v . Trim V à n T u â n
1 1.1 IV.I loãng Th u Cúc

. OAi HCC e u ố c GIA HA nÒi
rrcụNG T.ak/ t h o n g TIN ĨHU VịỀKị
O T Í

3

Ỹ<3

HÀ NỘI - 2005

N3IA riHi Nil 0 NỌH1
SNOdi
IỌN yn VI£> oỏne Jũri VQ
)


M Ụ C LỤ C
P h ần I: m ớ d ầ u ...................................................................................................................... k
1 .Tính c ấ p ihiếi cú a đề t à i ........................................................................................... k
2 . M ụ c đí c h và n h i ệ m vụ nghi ê n c ứ u ........................................................................^
2.1 M ụ c đí c h n g h iê n c ứ u ........................................................................................ K
2.2. Nli i ẹ m vụ ngh i ê n c ứ u ...................................................................................... L>
3.
Phirưng p h á p ng hi c n c ứ u ................................................................................. y
3.1 C h ọ n m ầ u n gh i ê n c ứ u ...................................................................................... 9
3.2. Pliỏng vấn s â u ............................................................................................... 1 *
3.3.P h ó n g vấn c h u y ê n g i a ................................................................................... 1 1
3. 4. P h ư ơ ng p háp q u a n s á t ......................................................................................1 I
4. Gi á lliuyếi n g hi ê n c ứ u ..........................................................................................12
5.
ý n ghĩ a k h o a họ c và thực Ilén của dề t à i ...................................................... 1
5.1. Y n ghĩ a k ho a h ọ c ............................................................................................... 1
5.2. Ý n ghĩ a t hục t i ễ n ............................................................................................... 2
Ph ần I I: ........................ ...................... . ............................................................................... 3
Lối s ôn g củ a gia dinh trí thức ĐHQCì hiện n a y ....................................................... 3
Ch ư ơn g l: N h ữ n g c ơ sở lý luận của dề l ài.................................................................. 3
1. Tổng q u a n tình hình nghi ê n cứu có liên q uan tới m ụ c liêu và nội d u n g

chí nh cùa để t à i ................................................................................................................ 3
1.1. N h ữ n g n g h i ê n c ứ u t r o n g n ư ớ c ........................................................................ 3

1.1.1 - Nhữ n g plnrưng pháp luận Iighién cứu quail hẹ cơ bán i m n g
gia d i nh truyổu t h ố n g ..........................................................................................3
1.1.2. Đ i ế m q u a m ộ l s ố c ồ n g irình n g h i ê n c ứ u iliực n g h i ệ m .......... I .i

ì . 1.3.N h ữ n g nghi ê n cứu cùa lác g i ả .......................................................... 20
1.2.N h ữ n g ng h iê n cứu ngoài n ư ớ c ................................................................... 28
1 . 2. 1 Ti ế p cạn M á c xíl Irong nghiên cứu xã hội hoc gia d ì n l i ...... 28
1.2.2. Phân loại cấu trúc gia đ ì n h( Th eo A n l ó n n ố p A . N ) ....................31
1.2.3. Cá c giai đo ạn lịch sử nghiên cứu xã hội học gia đ i n h ............/i4
1.2.4. N h ữ n g q u a n n i ệ m nghiên cứu xã hội họ c gia di nh Irong xã
hội học ph ươ ng T á y ....................................................................................... 35
2. Nh ữn g lý llniyếi cư bán vận d ụn g Irong dề t à i ..........................................46
2. P h ươ ng p há p liếp c ặ n nghiên c ứ u .................................................................. 47
3 . N h ữ n g k h á i n i ệ m c ò u g c ụ c ơ b á n ...................................................................................... 4 9

3 . 1 Lối s ố n g gia đ ì n h ..........................................................................................49
3.2.
Cìia d i n h .............................................................................................. 50
3.3. Cìiá l u ............................................................................................................... 59
1 4 . Mọi so q u a n d i é m ÚIa Đám' và lư m ủ n g Hố Ch í Mi n h vẽ (loi ngũ
li í ill ứ c ........................................................................................................................7 I
C h ư ơn g II: Mức s ố n g củ a gia dinh trí thức và ánh h ư ở n g cùa nó 101 lỏi
s ốn g gia đ ì n h ....................................................................................................................... 77


1. Mức s ô n g gia đ ì nh hiện nay qưi'
ihu n h ậ p ....................................77

2. Tiêu d ù n g ir ong gia đ ì n h ...................................................................................^2
Clurưng 111.P h án c ô n g lao d ộn g trong gia d i n h ...................................................
1. Phán c õ n g lao đ ộ n g trong gia đ ì n h .................................................................. 86
2. Q u y é n q u y ế i đị nh tr ong gia d i n h ...................................................................... L)3. Mối q u a n hệ q u y ể n lực và Irật lự các lliứ bậc trong gia d i n h ..........%
3 1. Q u a n hệ q u y ể n lực giữa vọ và c h ồ n g ............................................... 96
3.1.1. Q u a n ni ệ m của vợ và c h ồ n g về sự cluing t h ủ y ........................ %
3.1.2. Q u a n n i ệ m vồ sự tôa irọng vợ/chồng trong gia d i n h .............. 97
3.1.3. V ự c h ổ n g nên bàn bạc với nhau l iong mới c ón g v i ệ c ............99
3.1.4. V ợ c h ổ n g có mí c h nliiẹm và nghĩ a vụ n hư n ha u irong q uan
hệ gia dinh c ũn g n hư xã h ộ i ..........................................................................101
3.1.5. Q u a n n i ệ m về người chill irách n h i ệ m c hí nh irong mọi quail
hệ gia đ ì n h ........................................................................................................... 103
3 . 1.6. Người d á m báo kinh lế chí nh cho gia đ ì n h ................................105
3.1.7. Dối x ử hai bén nội ngoại như n h a u ...............................................108
3.1.8. Người c h ồ n g có lliê dối x ứ với bôn nội hơn nlnrng phái lòn
tr ọng hèn n g o ạ i ................................................................................................ I 10
3.1.9. Người c h ổ n g là người quyếl định hôn n h â n ............................ I 12
3 . 1.10. Người c h ồ n g phải chú d ộng, lế nhị Irong q u a n hệ lình (lục
với v ụ .................................................................................................................. 113
3.1.1 1. C h ổ n g là người quyết (lịnh hoà giải và x u n g clộl irong gia
đ ì n h ..................................................................................................................... 116
.$.2.Thiết lặp và d uy ni qiutn hệ Ihứ b ậ c ........................................... 120
3.2.1. ( )uan niệm về Irách n hi ệ m của cha m ẹ dôi với COI) c á i .... I 20
3.2.2. Q u a n niệm vẽ 11ách Iiliiẹm cùa cun cái clòi VƠIcha inc.... 12 ■(
3.2.3. Q u a n n i ệ m về q u an hệ anil em irong gia d i n h .............. 128
4. Việc duy Irì và ilnrc hiện các chiiv năng gia đ ì n h ................................. I 33
4 . 1. Cluíc n àn g giát) (lục con c á i ................................................................. I í í
4.1.1. Nội đ un g giàu dục cun c a i ............................................................. 1.Vi
4.1.2. Vai liu cu a các lliànli VIC11 Lionụ, gia dìnli irong viẹc giao due
co n c á i ................................................................................................................. MiS

loịnli h ư ớ n g g i á o d ụ c c u n c á i ........................................................... I II
4. 2. Cl urc n ă n g lái s ả n x u ấ t xa h ộ i ................................................................... 142

4.2.1 Ụ u a n ni ệ m vổ loại hình gia di nh phù h ọ p nhài Hung diêu
kiên gia đì nh hiện n a y ................................................................................. M2
4 . 2 . 2 O u a n n i ệ m vé s ố COI1 p h ù h ự p n h a i t r o n g d i ề u k i ệ n g ia đ ì n h

hiện n a y ............................................................................................................... 145
4.3. Ch ứ c n an g kinh t ế ..................................................................................... 148
4.4. Ch ức n ăn g cliiy trì q uan hệ c ộn g d ồ n g .............................................. 151
4 . 4 . 1. T h a m gia vào việc lổ chức và
sinh hoại d ò n g h ọ .......1s I
4.4.2. T h a m gia vào việc lổ chức và
sinh hoai làng x ã ........ 157


C hư ơng I V: C á c giá trị c huẩ n mực đạc. đ ứ c ........................................................ 162
và gia p ho n g củ a gia đ ì n h ......................................................................................... I <> ’
1. Các giá trị và chu ẩn mực gia ( l ì n h .............................................................. 162
1.1. G i á Li Ị vé d ứa c o n ...................................................................................... I(i2
1.2. Giá Iiị về q u a n hệ gia dinh, (lòng họ, c ọn g d ồ n g , xa h ộ i .......... 169
1.3. Giá trị vé giới trong q uan hệ xã h ộ i .................................................. I 7(1
2. Vai Irò củ a các giá trị dạ o dức trong việc d u y i n p l mn g cá ch só ng
n ẽ n g ( m ô hình) củ a gia d i n h ..............................................................................1K ‘i
2.1. Mứ c tlò q u a n hộ lình c á m cún các thành viên l iong gia (lình .. IX <
2.2. Quail liệ họ h àn g llic liiện n o n g bữa coin llum mạ[ ciia các gia
d i n h .......................................................................................................................... 187
2.3. i loại đ ộ n g vui choi giải HÍ của gia d i n h .......................................... 191
2.4. Kỳ v ọn g vào sự trợ giúp irong h oà n cả nh k h ó k h ă n ................... 194
2.5. I loại đ ộ n g sửa chữa nhà c ứ a .................................................................197

3. Xã hội hoa và Ihiết c h ế hoá các giá irị, ch u ẩ n m ự c CÒI lõi củ a gia
d i n h ........................................................... ............... ..................................................................'................ ....201
3.1. Vai irò cúa lố chức d òn g ho ớ n ôn g thôn hiện n a y : .................... 201
3.2. Thái (lộ cùa cha mẹ vé liêu chu ẩn chọn bạn dời cúu con cái... 208
Phấn I I I ............. ............................................................................................................215
KỐI luận , Kl myỏn nghị và dụ báu 1110 hình gia (.lình u i lliỮL viẹi n am (len
Dilni 20 20 ......................................................................................................................... 2 I “ĩ
1.Kẽi l u ặ n ...................................................................................................................... 2 15
1.1 M ứ c s ổ n g ......................................................................................................... 215
1.2 Phân c ò n g lao d ộ n g ...................................................................................... 2 I s
1.3 Q u a n hệ q u y ê n lực và Irặi lự ilúr b ậ c ....................................................22 0
1.4 Đ ạ o đức, gia phon g Irong gia d ì n l i .......................................................223
K h u y ến n g h ị ...................................................................................................................... 228
Dự báo m ô hình gia đình dêìi n ăm 2 0 2 0 ............................................................. 229


P H Ẩ N I: M ỏ Đ Ẩ U
1.TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỂ TAI
Thê giới d a n g liến vào nền kinh lê u i lliức với sức m ạ n h va hiệu quá
lo lớn của nó đối với mộ l xã hội hiện đại - xã hội c ô n g n g h i ệ p lioá, hiện
dại hoá. V i ệc tìm hiếu n h ữ n g đặc trưng c ơ bán củ a gia d i nh trí ihức llìỏng
qu a nghiên cứu lối s ố n g cua nó sẽ g i úp c h ú n g la hiểu được mộ l ph ân cơ
bán láng tớp trí ill ức Việt N a m. Trên cư sớ dó, c h ú n g la có iliê phái huy
n h ững mặi m ạ n h c ủ a ho và kliác phục c ũ n g n h ư bổi (lưỡng n h ữ n g mặt
chưa m ạ n h để họ thực sự irở thành một ngu ồn lực q u a n ir ọng k h ô n g chi
trong lTiìh vực vãn lioá xã hội. Tliỏng qua việc nghiỏii cứu lói s õ n g củ a gia
d'mh, cluing la hiến được lối s ò ng cua các thành viên cù a no, đ ặc biel

là

các bậc ch a me - lrí [hức. T ấ n g lớp In' lliức là một lực lượng sán xuãì iron 12
giai đoạn c ô n g ng h iệ p lioá hiện đai ho á clấl n ướ c, dặc hiệl t|iian i r ọng là
dội ngũ n h ữ n g In' thiic làm c òn g tác giáng d ạy . Vì r ằn g chinh họ lao ra
n h ững sán plìám In' thức clio xã h ội . Trong giai (.loạn hiện nay, ng hi ê n cứu
sự cluiyến dổi lừ nén kinh lế n òn g n ghi ệ p s a ng giai đ oạn ilâu cúa nen kmli
lê c on g nglnựp, vai irò cùa láng lớp Irí ihiic là lìêl sức to lởn và Iiậim
nề. Tâng lớ|) irí Ilnrc c hí nh là chất “ kòì (lính” hay "cliãì keo xã h oi ” , IIO co
chức năn g kẽi nổi , liên kết tất cá các lầng lớp k hác t r on g xã hội irong giai
đoạn hiện nay và cá m ư n g lai mai sau. Ng oài ra láng lóp trí llníc CÒI1 góp
phán làm iliay đối bọ m ặ t xã hội m à hước iliay dối đá u lien là hộ mạt van
hoá.Tìr dó, n h ữ n g gi á trị xã hội c ũn g lùi yếu thay dổi llìeo va hẹ qu á cua
nó là sự biến dối lối s ố n g ,cách ứng xứ giữa con ng ư ờ i và CUI1 người VÓI
nhau ư o n g gia d i nh c ũ n g n h ư ngoài xã hội. N hậ n ill ức rõ r àng vè diều này,
nghị q uyếl T W 5 vể vãn hoá dã vạch ra d ườ ng lối c hi ê n lược cho loàn dan
tộc về việc “ phái triến nền văn hoá liên liến d ậ m d à bán sác d â n t ộ c ” , dế

ó


đi tới m ụ c tiêu “ d â n gi à u nước m ạ n h xã hội c ô n g b à ng, dâ n chủ ,vàn
m i n h ” ' . T r o n g xã hội n ô n g n g h i ệ p , khi m à nên sản XIŨU C011 llio sơ , con
người c h ủ yếụ phải d ù n g súc m ạ n h c ơ bắp đổ dối mậ t vói Iliiôn nhiốn dô
giành lấy -Sự lổn lại T u y nliiôn, irong thời dại n g ự Irị bởi Hồn ki nh lẽ li í
thức ,“sức m ạ n h c ơ bấp k h ô n g cò n là lực lượng h à n g d ầ u m à nó irớ lliànli
t hứ y ế u ” . Tr ong nề n k i n h t ế trí thức m à n h à n loại m ớ i băt dầ u

dạt bước

châ n thứ nhất củ a m ì n h vào thì đó c ũ n g mới chỉ là n h ữ n g bước t h ă m dò
đầu tiên. N ế u đ ị nh h ư ớ n g sai lầm, cá n h â n loại sẽ phải g á n h chị u n h ữ n g

hậu qu á k h ỏ n hrừng. C h ú n g la nói nliiổu đèn hậu q u á củ a việc kluu [hác
lliién Iihicn mội c á c h bừa bãi dán [ơi cạn kiệt lài n g u y ê n , cl uing la c ũn g
nói lới nên dại c ô n g n g h iệ p n e n loàn the giới dã g â y ô n l n ỏm mõi ir uon g
n gh iê m l i ọn g de cloạ irực tiếp dời s ố n g trên loàn hành linh .Tuy nhien,
c h ú n g ta eliua thây hêì được hậu Lị LIá củ a việc sử d ụ n g u i luệ sai lầm sẽ
còn ngu y hại c h o n hã n loại n hư t h ế nào. Vi ệc sử d ụ n g trí tuệ , theo lôi, là
bước di cuối c ù n g c ù a n hãn loại.Trong điều kiện Việi N a m hiện nay, mối
quan hệ l uyế n lính lừ N h à đến N h à nước k h ố n g

CÒ I)

hoàn loàn tiling nứa.

Khi c h é d ọ p h o n g kiến cai trị dựa trẽn nén lảng c ủ a “ N h à ” vì cái gọi là
“ N h à IIƯỚC “ chí là khái n iệ m m ớ l ồ n g p h ạ m vi hoại d ộ n g cúa cái " N h à Gia đ ì n h ” .Tuy n hi ê n n g à y nay ,11011 sán xuái dã lliay dối , mọi lổ clnrc \ à
hội , mọi ca n h à n dể 11 phái co Irácli n h i ệ m d ó n g gó|) c h o xa hội giàu hon
,vãn m i nh hưu và dâ n c hủ lion. Do đó, nó sẽ lài yếu phái xuấi hiện mõi
quail hệ lay ba phụ t huộc và chi phoi lần n hau dó là “ Nhà m i ớc ” (Xã hoi)
“ N h à l n r ờ n g ” (lhiẻì chê k h o a học và gi á o d ụ c ) - “ N h à -Gi a đ ì n h ” . Đ a y
chí nh là ba ihiếl ch ẽ CO' bán lạo ra c;ic lliiêt chê xã hội k h ác llieo iliới gian
, lheo sự phái i n ế n
hình lien

c ũ n g nlui liên bọ xã hội.Turn giác ihiéi che llicu 1110

sc đ á m báo sụ' phái n i ê n \ ã hội hèn vững ,vì (hê k ho n y (.luoc

x cm nhẹ hoặc q u á dè c a o ihièì chê nào. Việc tie c a o mộ i i m n g ba iliici chõ

1 V á n k iệ n U ạ i hoi Dili hội D á n g kill lliii 9

7


c u n g g i ống n h ư người n g h è o đi “ ăn đ o n g lừng b ưa ” h oặc cá nh “ g ạ o c h ợ .
nước s ô n g ” h oà n loàn phụ llmộc vào n h ãn tố bén ngoài kill nhân 10 nội lực
bên trong qu á y ếu . V ới việc n hậ n thức về tầm q u a n i r ong cua láng lớp irí
llnic irong m ố i q u a n hệ củ a họ với gia d i nh và xã hội

nlnr vừa nêu trên

dây sẽ g iú p c h o c h ú n g tôi n h ữ n g bước đi c h ậ p c h ữ n g dầ u liên nlnmií rãì
q ua n irọng irong viẹc n g h i ê n cứu xã hội học tri thức. Tr ước mái c ó n g trình
này cẩn lập i n m g n gh i ê n cứu lối s ốn g của gia di nh trí lliức Đl lOCi VỚI lư
cách là “ bộ mal văn lioá “ củ a ihiêì cliế gia d i n h ” . Hiếu (lược n h ữ n g tlãc
llùi xã hội cơ bán c ủ a n h ó m trí ill ức Đại học Q u ố c gia Mà Nội c ũ n g là một
việc làm hếl sức q u a n n o n g đế đạt (lược Ihành tích c a o trong dà o lạo da
ngành, d a lĩnh vực và dà o lạo chấi lượng cao củ a dại hoc Q u ố c gia Hà
Nội.

2.MỤC ĐÍCH VẢ NHIỆM v ụ NGHIÊN c ứ u
2.1 M ục đích nghiên cứu
2.1.1. L ả m rõ nutc sô n g củ a gia din h trí lliức

2.2.2. P h a n licit iiliữiiíỊ Í/IIIIII hự có línli ilúêi che irons' lỊÌíi tlnih I n ihiíc

2 . 1 .ỉ . l J l m i i l u ll í í / í
SÓIIÍỊ a m

I'll/ p l i o i i i ; , lỊUi i; l á u v ù h e l i í IIÍOIIIỊ i t / i l i l i i ú í i i i ị 1(11 l o i

I'III d i n h n i i l i í a

2 . 1 . 4 . lJl ií in

Ill'll

s ự

lú c

M Ĩ h ộ i I t ’l l l ố i .'ỈOI IỊỊ ( l í u

i l ọ n i Ị (■//iỊÍii t l ì n l i I r i i l l : ít' h i ệ n

X

10 k i n h
m iy

It', c h i n h

II Ị ,

w ill lith i


2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
2 . 2 / . T ổniị ilm ậ l Iilìữnư, ké) (ị 11(1 ciìti các CÔIÌIỊ Irìiih liỊịliiờii ( liu kh ú c có

Hèn q u a n lới n ộ i d u n g vù m ụ c íiícli n g hiên cửu c ủ a d ế lài.

2.2.2. T r ìn h b à y c ơ s á lý lliuyếl cù a (lề lài.
2.2.3. P h â n lích các: sô liệu thực n g h iệ m tlieo nội ílniiỊí HỊihiứn cứu
2.2.4. K h u y ế n nghị và (lự b á o m ô hình ỊỊÍCI ciìnli Iri iltức iruiìíỊ HÍOIIIỊ lai
ỊỊần(ílến n ă m 201 0).

3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN c ử u
3.1 C họn m ãu nghiên cứu
M á u c h í n h : C h ú n g lói lliực liién ph ươ ng p háp chọi) m ẩ u Iigáu Iiluẽn liman
l i ệ u ỏ c á c i l o n VỊ s a u .

-Tr ường dại ho c k h o a học l ự n l i i è n

-Trường clại học k h o a học xã hội và nhân vãn

-Trường đại hoc ngoại n g ữ ilniộc ĐUQG11N.

-Khỏi cơ q u a n h àn h c hí n h ĐMQCỈ11N

Ch ún g lói đà iliực liiẹn ph ươ ng piiáị) trung cáu ý kiẽn lại các dơn

VỊ

vira

aẽu liên dây với sô l ượ ng 300 phiên và sú' d ụ n g dược 2 5 6 phiéu sail kill
k iế m IIa và l àm sạch phiếu.

M a u so s á n h :

u


M ẫ u so s á n h g ồ m 3 00 đưn vị đươc lấy từ các x ã N a m h ồng, N a m Hoa
lliiiộc h u y ệ n N a m Trực và xã T r u n g Đ ó n g t huộc h u y ê n Trực Ninh.
Mõi mộ i xã né n trên d ưực lấy 100 phiếu theo n g u y ê n tãc p h ón g van irưc
liếp hăng b á n g hỏi.

3 xã trên dược c h ọ n làm mầ u so s á nh vì n ă m 1 9 %

c h ú n g lôi c ũ n g dã ill ực hiện c u ộc ng hi ê n cứu với dề lài “ Nh ữn g biên dổi
cúa của hộ gia dìnli n ô n g dâ n đ ổ n g b ang hác hộ Irong c o n g c uộ c tlổi mới
dái nư ớ c ”

lại c hí n h n h ữ n g xã này. Với n hữ n g sổ liệu lim đươc cúu 11 a 111

2 00 3 - 2 004 có thể dổi chi êu so sá nh với số liệu n a m 1996.
Bang cư cấ u m á u :

Tiêu chí
nam

N a m Định

H à nội

148

87

235

48.8%

34.4%

42.3%

1 55

166

321

51.2%

65.6%

57.7%

177

230

407

58.6%

93.9%

74.4%

57

3

60

18.9%

1.2%

11.0%

67

10

77

22.2%

4.1%

14.1%

1

2

3

.3%

.8%

.5%

38

113

151

12.6%

45.0%

27.3%

75

46

121

Tổng

Giới

Nữ

Không

Thiên c h ú a
T ôn giáo
P h ậ t giáo

Khác

Đ ộ tuổi

Từ 20-30

31 - 4 0


o
LO
1

5

51 - 60

> =61

24.8%

18.3%

21.9%

90

48

138

29.8%

19.1%

25.0%

55

37

92

18.2%

14.7%

16.6%

44

7

51

14.6%

2.8%

9.2%

3.2. Phỏng ván sâu
C h ú n g tôi dã ihực hi ệ n 30 c uộ c p h ó n g vấn sâu liên các đói tượng là cá n bộ
của các d ơ n vị k h á c n h a u t huộc Đ l i Q G .

3.3.Phỏng ván ch u yê n g ia
C l u i n g tối đã p h ó n g vãn 2 c l n i y ê n g i a n g h i ê n c ứ u x ã hội h ụ c g i a ( l i ah lie

làm rõ t h ê m mội số vân d ề theo chi ểu sâu cúa cá c q u a n hệ gia dinh.

3.4.Phương p h á p qua n sát.
N h ó m n g h iê n cứu là n h ữn g người

có

lliời gi a n lương dõi dài s ố n g lai

Irường Đai học lổ ng h ợ p và nay là lrường Đ H Q G Mà Nội,vì ih ế cỏ Iiluìng
q ua n sát l ưưng dối làu dài và có hẹ [ hông vế một s ố gia di nh cụ Ihế.


4.GIẢ THUYẾT NGHIÊN c ứ u

4 .1 . M ứ c s ô n g c ủ a c á c g ia d ìn li II í t h ứ c ứ m ứ c k h á và k h ò n ỵ c ó lá c ílộniỊ
q u y ế t (lịn h íiôn lố i s ô n g c ứ a liọ.

4 .2 . S ự p h â n c ô n g la o âộniị Irom; íịia d in h trí thức (lựa then tính chill con IỊ
việ c c ủ a v ợ c h ồ n g Ir ên c ơ s ở th u á lliiiậii lầ n nliait.

4 . 3 M ỏ i C/IUIII h ệ q u y ê n lự c tỊÍữa I ( / và c h ứ n g t r o n g íỊÍíi ílìn/i / r i iliiíc ctiíọì
t h ể h i ệ n m ộ i c á c h d á n c h ú t u y Iiliien h ơ i lliién lệ c h vê p h í a cliổiiíị.

4.4.G ÌU d i n h ir í t h ứ c c ó lliiổn h ư ơ n g i l u y trì c á c g iư p h o n g
11

vù clạu clửc

'iiyển ih ấ n ỵ m ộ t cá c h hợ p lý so vớ ’ nhữ n g giá Irị cliiiấn m ự c m ớ i .

12


K H UNG LÝ THUYẾT


5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THựC TIEN

c ủ a để tài

5.1. Ý n g h ĩa kh o a học
Đ à y là c ô n g l i ì n h xã hội h ọc đáu liên ngh i ên cứu lối s ô n g eúa gi a dìnli II I

ihức ớ Việi N a m lấy Đ H Q G l àm h ư ơ n g liựị) Iighien cưu. Đồ

lài nay till

vận d ụ n g n h ù n g lý t huyết xã hội học d a n g dược Ill'll hànl) r ộng rãi nhai
i rong k hoa h ọc xã hội n h ư thuyết lương lác biến Hưng. lliuyôl cáu iruc
chức n ăng .lliuyết h à n h d ộ n g xã hội, lliuyết x un g dội xã liội ilế lý giái các
s ự kiện xã hội d i ẽ n ra trong đời s ó ng gia đình trí thức với ur c á c h là mội
ú ế u hệ t h ố n g tr ong hệ th ốn g gia đì nh ViệL N a m. M ặ l k h ác dề tài c ũn g
x e m xél tiểu hệ t h ô n g gia đ ì nh trong q u a n hệ và l ổn g iliế xã hội , với tu'
c á ch là m ộ t hệ lliông lớn. N h ờ đó , c h ú n g la có ihế

nh ì n t hấ y đưực gia

đ ì nh thực hiện n h ữ n g ch ứ c n ăn g xã hội phù hợp n h ư lliê nà o với c ác liên
hệ i hống chức n ă n g k há c nhu' ki n h lế, c hí nh trị-xã liội.vãn hoá. Ngoài ra
đề lài dã chí ra n h ữ n g nét dặ c thù củ a gia đì n h trí llnrc (lêu cư s ớ so sánh
với gia đì nh n ô n g dán.
Đề lài dã có đ ó n g g ó p mới về mậi k hoa học là chí ra lam q uan Lrọng cua
thiết chẽ gia đ ì n h i r o n g lương q ua n “ tay b a ” với

ihiếl chẽ Nhà nước

va

ihiếl c h ế k ho a h ọ c g i á o d ụ c . T h e o q u a n d i ê m củ a lác giá .irong giai đoan
hiện nay cần phái c ủ n g c ố và phát iriến mội cá ch đ ổ n g bộ

ba hệ ihỏnii

thiết c h ế này mới có thế t 0 ra thế phái Hiến bổn vững làu dài ch o dài

nước.


5.2. Ý n g h ĩa thực tiễn
C ố n g trình này c ũ n g g ó p p h ầ n đ à o tạo tay ng hề ilụrc lê cho mọ i so liục
viên c a o học, n g h i ê n cứu si nh c ũ n g n h ư sinh viên cù a k hoa xã hội học.
C ô n g irình n g h i ê n cứu n à y đ ó n g g ó p m ộ i p hẩn q u a n Irong ch o việc lổ
chức t hà nh c ô n g H ộ i I hảo có ch ủ dể “ G i a đì nh Việi N a m hiện n a y ” dưực
lố chức n g à y 8 - 4 - 2 0 0 4 tại k h o a Xã hội học. C o n g n i n h này dã

CUI

ly

th u y ết ỵic7 trị là lý thu yế t ch ủ đạ o dể lý giải hànli vi c ủ a con Iiguời với
n hữ n g c ư ơ n g vị k h á c n ha u trong gia đ ì nh hay ngoài xã hộ i . Tr ong đ ó lác
giả đã vạn tlụng khái n i ệ m “ giá liị hạt n h ã n ” m à iluiộc lính c ú a nó dược
ihể hiện bới

bản n ă n g k é p đó là bàn n ă n g tự n hi ê n và bán n ă n g xã hội

.Bản n ăn g tự n hi ê n đi ề u c h ỉ nh các h à n h vi đấu tranh si nh lổn m ộ t c á c h tự
nhi ê n liên q u a n tới sự tổn tại cửa c ơ ihể sinh học. Bán nũng xã hội diéu
c hỉ nh h àn h d ộ n g m a n g ý nghĩ a hiếu Irưng về cá c q u a n hệ xã hội mà ý
nghĩ a i r ung l à m cỉia c á c q u a n hệ xã hội là q u a n hệ q u y ề n lực. Đ i ề u này
được thế h i ệ n t r ong dời s ố n g gia đì nh i hô ng q u a cá c q u a n hệ nuô i d ưỡ n g
c o n cái, c h ă m s ó c lẫn n h a u khi ố m đau, c h ã m s ó c người già cả, ô m đau,
q u à n hệ tình dục, nối dõi t ông đường. ..Bản n ăn g xã hội di ề u chí nh các
q u a n hệ q u y ể n lực tr ong gia đình, q u a n hệ t hờ c h a k í nh m ẹ ,1011 kính
n h ữ n g người irên , người lớn tuổi, p hàn c ô n g lao đ ộ n g t r ong gia đình, duy

trì cá c gia p h o n g , g i a gi á o vv.

T h a m gia phối h ợ p n g h iê n cứu đề tài nà y có 11 c á n bộ irong dó có 3
nghi ê n cứu sinh, 6 h ọ c viên cao học.

N h ữ n g kếl q u ả củ a c ô n g trình này sẽ là tư liệu k ho a h ọ c hữu ích cho các.
nhà hoạch đ ịn h c h í n h s á c h gia đình, c hí nh sá ch gi á o d ụ c và k hoa học.


P H A N II:

LỐ I S Ố N G C Ủ A G IA Đ ÌN H T R Í TH Ứ C Đ H Q G HIỆN N A Y

C H Ư Ơ N G I: N H Ữ N G c ơ SỎ LÝ L U Ậ N C Ủ A D Ê T À I
1.TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN c ứ u CÓ LIÊN QUAN TỚI
MỤC TIÊU VẢ NỘI DUNG CHÍNH CỦA ĐỂ TÀI.
1.1. Những ngh iên cứu trong nước
1.1.1.Những phương pháp luận nghiên cứu quan hệ cơ bản
trong gia đình truyền thống
T h e o lác giả R ù a L i l j e s l r o m 2, có n hi ề u c ô n g n i n h ng hi ê n cứu vổ gia
dinh cùa lác giá Việt N a m n h ấ n m ạ n h về yếu tố văn hoá á trong qu á k hứ
ư o n g khi đ ó lại tiếp cận lừ gó c đ ộ ki nh tế khi phân tích n h ữ n g sự kiện hiện
tại. Có lẽ n h ữ n g sự kiện m à lôi nhìn ihấy ở nước N g a h ó m nay k h ổ n g ihè’
k h ô n g l i e n q u a i l d e n I11ỘI s u y t ư vổ lòi n h ậ n x é i c ủ a l ác g i a nói t rẽn. T r o n g

Ihời gian ch ư a dài, k h o á n g m ộ i lliáng ở nước Nga, lôi dã dược gập lại
n h ững g i á o SƯ cácli d â y 10, 2 0 n ă m và lôi dã hiếu ra m ộ t điều l ăng xã hoi
biến dối n h ư n g k h ô n g phải lất cá mọi sự vật đều biến dổi. Q u a n hệ của
con người c ũ n g lương tự n h ư vậy, có lẽ cái biến dối ớ ngoài vé mậl xã hội
k h ô n g ihế k h ố n g liên q u a n đêìi n h ữ n g biến dối ớ c ấ p độ n hó hơn, các

n h ó m xã hội n h ó ninr gia dinh, nh ư c ộ n g dồng. Cỗ thế dán mộl càu
c h u y ệ n t r o n g m ộ t c u ộ c irao d ổ i g i ữ a lối với người vợ m ộ i g i á o su viện sỹ
viẹn hàn lâm k ho a h ọ c liên bang N g a khá nối t iếng i r ong uiới xã hội học

2 N h ữ n g n g h i ê n c u ti X i ì h o i h ụ c vẽ Ịịia d i n h V i ệ t N t t m / I i x h H u N ụ i I V V l (ill* VICII k l i \ h Vk'1
k h o a xã hội học IIUÒMU d ại h o c ( ÌDlcnburg T liu ỵ U i è ii Miiil hau ỉ

N.IÌII \.I,


thế giới và xã hội h ọ c

gia đì n h ở nước N g a

mớ i q u a dời iliáng 6 n ă m

2 002. Câu c h u y ệ n t h ự c sự l àm ch o lôi bă n k h o ă n r ằn g mội gi á o sư, liên sỹ
q u a đời ở m ố i 57 c ò n đ a n g lất nhi ề u tài n ă n g, rất nhi ề u hứa hẹn và ỏ a g dã
từng nổi t i ế ng trên t h ế giới về xã hội h ọ c gia đình, luy nlìién lỏi k hố ng
thấy d ọ n g lại n hi ề u ở người vợ và người c o n ô n g n h ữ n g c ả m xúc nlnr ớ
người Việi N a m khi vừa có người iliân, nhất là người cha, người c h ổ n g
q u a đời. Khi lòi hỏi vể vấn để c u ộ c s ốn g, mọ i người Irong gia d i nh đểu trá
lời h ế t s ứ c d ơ n g i ả n là “ tốt h ơ n n h i é u , k i n h t ế b â y g i ờ đ ư ợ c cải thiện n h i ề u

so VỚI n ă m trước đâ y và mọ i việc vãn trôi di rất tôì đ ẹ p ” . Thật là k hác với
n h ữn g người Việt N a m , khi lôi n g h ĩ r ằng dó có thổ vì ngoại giao m à người
Ng a k h ô n g m u ố n l âm sự với lồi n hữ n g tình c á m sâu kín i r ong l âm hổn họ.
Người ta nói c h u y ê n nhi ề u vé ki nh tế hơn là về tình c á m và có lẽ dủy
k h ô n g phái là n h ậ n xét l i ê n g m ì n h tỏi m à là n h ậ n xél củ a rất nhiều người
Việt và n h ữ n g người ở nước k há c khi q u a y lại nước N g a trong giai d oạn

sôi đ ộ n g củ a liền k i nh l ế thị trường aày. Người ta c ũ n g d u a hình ánh cú a
Lêni n và n h ữ n g h ì nh ản h củ a n h ữ n g vị n g u y ê n soái N g a dế so s á nh với cái
gì đó là tươ n g p h ả n giữa m ộ t người có c ô n g bảo vệ đất nước và m ộ t người
có c ô n g đế Ihay đổi “ hệ tư tưở ng tư sản b ằn g hệ tư tưở n g vô s ả n ” . Sư đ án h
giá cỉia m ộ t s ố bình luận viên trên Tivi c ũ n g làm Lôi c á m nhận nlnìng gi
đ an g c h u y ế n dổi l i o n g họ c ũ n g n h ư d a n g c h u y ế n đối t r ong mội bò phận
lớn củ a n h ữ n g n gười N g a về cá cái gì là văn hoá và cá cái gì là kinh le. Vè
q ua n đ i ế m c h í n h liị, tối k h ô n g c ó b ì n h l u ậ n gì i h ê m n h ư n g với q u a n (.liếm
t i ếp cận ngliiên cứu vẻ hệ th ô ng giá ưị củ a m ì nh tôi k h ô n g cho r ằng vãn

hoá k h ô n g ihể (ách ra ngoài ki nh le và n gượ c lại ki nh lê k h ố n g ihế lácli ra
ngoài vãn hoá. Với q u a n n i ệ m như vậy lỏi c ũ n g k h ố n g hoàn loan lãn
Ihànli với nlùrug ai c h o r ằng Ma rx la người ilico c hú n ghĩ a nhái ngu y ê n ,
llico chủ nghĩit k i n h lè, có nghĩ a là " m ọ i sir ki ệ n xã hội dêu có I lie bãi
n g u ồ n lừ n h a n lõ k i nh lẽ” . Till nhiêu kinh lê là I11 ỘI irong n hư n g nhan 10


q u a n t r ọ ng bậc nhất, tuy nhi ê n nó k h ô n g phải là m ộ i và cái lương qu an
giữa nhrtn lố kinh lố và nhan lố viín lioá có thổ nói nó đ a n XC11 và hài hòa
n h u ầ n n h u y ễ n vào n ha u ở trong m ọ i thời đại ch o n ê n việc giải thích về gia
đì n h t r uyền t h ố n g Việt N a m bắt n g u ồ n lừ c á ch liếp cận van hoá hay cách
tiếp cận hệ t h ố n g giá trị theo tôi sẽ vượt q u a được n h ữ n g vướng mắ c mà
nhi ề u c ôn g trinh n g h i ê n cứu và nhi é u tác giả vẫn c h ư a tlioả đ á n g dế lìm
mộ t cá ch lý giải vể m ộ l sự ki ệ n hiển n hi ê n đã từng tồn lại ư o n g lịch sỉr dó
gia đình t r uy én i h ố n g và m ố i q u a n hệ của nó với hiện lại. Các n h à sử học
Việt N a m đ ã k h ẳ n g đ ịn h sự ra dời củ a dâ n lộc m ì n h ít nhất là k h o án g
3 0 00 năm, s ự ra đời củ a dân tộc Việt N a m gắn liền với SƯ ra đời củ a gia
đì n h t r uyền t h ố n g Việt N a m , Uiy nhi ê n khái n i ệ m gia đ ì nh i m y ề n t hố ng
cò n quá I11Ơ h ổ k h i c h ú n g ta c o i nó nh ư là m ộ t k h ái n iệm d ồ n g nh ái với

khái n i ệ m gia d i n h N h o G iá o t r uyền lliống. N h ữ n g c ô n g Hình ng hi ê n cứu
về gia đìnli l i u y ề n I h ố ng trước thời đ i ể m gia đình N h o G i á o vào Việt N a m
mộ t cách c hí n h t h ố n g còn ch ưa dược làm s á ng tỏ. T r o n g c ô n g trình này
c h ú n g lôi ihỉr cô' g ắ n g t h ôn g qu a các p hư ơ n g p h á p lịch sử, phươ ng pháp
dâ n lộc học, n h â n c h ủ n g học m à n h ữ n g gi á o sư có liếng ỏ' Việi N a m như
T o a n A n h trước c á c h m ạ n g T h á n g T á m và n h ữ n g g i á o SU' ớ lliời dại xáy
dự n g chủ n g h ĩ a xã hội ở Việt N a m n hư N g u y ễ n T ừ Chi, Tr ầ n Đ ì n h 1lượn,
Đ ặ n g N g h i ê m Vạn, P h a n Đ ạ i Do ãn, P h a n H u y Lê, T r á n Q u ố c Vượ ng , 1là
V an Tân, Đ i n h X u â n Lãm.. . c ũ n g đã chí ra r àng chi vào k h o á n g lù Ihê ky
X V đến nay gia d i nh N h o G i á o mói ilìực sự ánh h ướ ng mộ t cách trực liếp
đ ế n dời s ô n g van lioá linh ihân của người Việt N a m m à irực tiếp là anh
h t r ớn g đ ế n c ấ u l i ú c c ủ a g ia đ ì n h V i ệ i N a m . T r ư ớ c t h ế k ý X V I I , N h o g i á o

c h ua c h i ê m diiực vị trí q u a n l i ọ a g với ur cá ch là q u ố c gi á o ơ Vici Nam,
khi dó Phật gi á o mới là qiiổc giáo. T h ự c tế Nh o gi á o dã co lừ Ihe ký Ihư
XV ớ Viộl N a m n h ư n g (lốn thố ky XVII llù ánh h ướ ng cúa I1Ó irơ ihanli
q u ố c g i á o . Đ ó c h í n h là q u a n cliếm i:i’ia c á c lác g i á N g u y ê n T ừ C h i , T r a n


Đ ì n h 1-lượu... ớ đây c ũ n g cán p han lích m ộ t luận đ i ế m q u a n tr ọng là mòi
ur nrởng vé m ộ i x ã hội n à o d ó ra dời k h ố n g phải n g a y lẠp tức n ó c h i ế m

đirợc vị i h ế hẹ tư tưởng c h í n h ih ố ng củ a m ộ t q u ố c gia hay mộ t dá n lộc. Vi
dụ, ur urởiig Nh ơ g i á o củ a K h ổ n g T ử d ã ra dời vào Ilìẽ ký V, VI irưức
c ô n g n g u y ê n nlnrng mã i dế n c ho dếii mã i i hế ký III sau CN , Nh o giáo mới
có vị trí ở T r u n g Q u ố c và thực sự ở t h ế kỷ XII, XII I thì N h o giáo mới u ớ
t hà nh ý thức hệ c h í n h t h ố n g ở T Q và nó tổn tại ch o đ ế n đáu t h ế ký XX.
Nh iề u nhà p hãn tích ch o r ằn g hiện nay ur lirớng N h o g i á o k h ô n g còn dứn g
vững dối với cá c gi a di nh T Q luy Iihiẽn nó c ò n d ứ n g vững với các gia dìnli
Việt N a m hay k h ô n g ? Câ u hỏi này irong c ò n g trình này và nhi ề u c ôn g

trình k h á c c ũ n g ch ư a k h ẳ n g đị nh được tính chất dí c h ihực của nó. K h ổ n g
T ử s ống ỡ t h ế k ý V, VI trước CN, học ihuyêì N h o g i á o c ú a ông, cò n dược
gọ i là h ọ c lliLiyêi Đ ứ c trị h a y h ọ c ll ni yết vể h à n h vi ứ n g x ử( lheo q u a n n i ệ m

xã hội học). Kêi q u á và nội d u n g eúa học ihuyếl là sự kếl linh, là linh hoa
củ a vãn lioá T r u n g H o a có từ thời kỳ cố dại và sớ dĩ họ c Ihuyết này sau lãi
nhiều ihế ký m ớ i đ ư ợ c i r uy ền bá và dược áp d ụ n g trớ llìành q u ố c gi á o cùa
Việt N a m là vì t r on g q u á n i n h pliát iriến c ù a lịch sử họ c iluiyếi này dã
đưực lluì Ihách và nó phù hợp với một hình thức cai 11 Ị cú a mọi nén vãn
hoá m a n g lính ch ấ t p h ư o n g Đ ố n g . Người la klìòng Ihế n ghi tới viec dua
học llniyết Đ ứ c trị cứa K h ổ n g T ứ vào ứng (-lụng dể q u ả n ly xã hội ớ mội xả
hội nhu ớ Mỹ, ở Đ ức , hoặc ở Nga. Đ i ểu dó có n g h í a là vè nựu CỘI ngu on
của một văn lioá , m ỗ i mộ i dân lộc có kh ả n ân g lliíclì ứng với loại 1110 hình
van hoá nà o dó. V ã n hoá cù a ngươi c h á u á c ũ n g có ihc cỏ đ i ế m luuiiịí
dỏng

VỚI

van hoá cú a người C ha u Au hay người C ha u M ỹ tuy nlneii phau

cơ bán c ú a no sẽ phái co mội bán .SÍU' l i ê ng biệl. Với bán sãc rieng líiẹl ill),
N h o giáo dã lliam n hậ p dirợc vào cun người Viẹi N a m irong khi Iiong con
Iigirời Việl N a m dã có văn hoá gốc cú a nó m à nén vãn hoá gốc này bị anh
lurớng sâu sác cứa Phật giáo. N ga y Phạt gi á o ơ Việi N a m c ũ n g bát ngu òn


lừ m ộ t n h á n h Phật gi á o k h ô n g ho àn loàn đ ổ n g nhấi với Phâi giáo ớ T r u ng
Q u ố c , vì I hế người ta c à n g ihấy ráng N h o gi á o vào Việi N a m ÍI Iihiổu Clint;
sẽ bị k h ú c xa bới co n người Việt N am . Cò n mộ l lý d o q u a n trọng nữa mà
N h o giáo đ ư ợ c c h ấ p n h ậ n n h a n h c h ó n g và p hố biến ở Việi N a m theo tòi

đó là người Viội đ ã t h ấ m n h u ầ n tir urởng cứa Phật gi á o trước khi N h o giáo
vào, đó là ur t ướn g “ đ /1 ngay, á l à n l i ", co n người s ố n g hạn chẽ dục vọng
cá n h ã n và tu chí, tu d ức để trớ (hành liên, thành phật. Sớ dĩ đ ạ o Plìậi c ũn g
dược c hấ p n h ậ n rất m ạ n h m ẽ ớ Việi N a m n h ư là m ộ t q u ố c dạ o m à ngày
nay nó vân c ò n là m ộ i q u ố c đ ạ o bới vì nước Việi là m ộ t nước n h ỏ n ằm
bên cạ nh ớ m ộ t n ư ớ c lớn là T r u n g Q u ố c , n ư ớ c nó dó c â n phái có h ành vi
thích hựp dế tổn tại. Nướ c Việi là một nước irong n h ữ n g nước trêII

thế

giới , chịu n hi ề u Ihời gian củ a chi ến iranli n h ất Vi ệl N a m dã chịu hơn mội
nghìn n ă m Bác i lmộc và hơn mội Hãm n ă m của lliời kỳ lliực đàn p ho ng
kiên dưới sự cai trị củ a Pliáp. Người Việi l uôn luô n phái đ ư ơn g d â u với
chi ên tranh, llieo nlìà sứ học Plum Huy Lẽ thì số thời gi a n m a người Việi
dược lnrớng h oà bình lừ khi nirớc Việt ra dời clú b ằn g q u á 1/3 [hời gian họ
chịu dự n g M) VỚI lliời gi a n c h i ến Hanh, có n ghĩ a là [rèn 2/3 so ihời gian là
người Việl phái i h a m gia c hi ên tranh, hoặc là c h ỏ n g ngoại b ang x am lược,
hoặc là nội cliién. Vì vậy tư t ương cáu m o n g mộ i sự lioà bình luón luôn là
mộl giá uị có lính chất c ơ bán và co linh chai bán n à n g nếu Iilur đ ùn g
ihuậi n g ữ cù a ngirời Việi, dó là hán n ăn g an loàn, bán n a n g lự vẹ.

N h ư v ạy vè m ặ i lý l l ni yẽl , NIk) g i á o k h ổ n g l á y c á c d o n VỊ h à n h cliínli

làm Họng lam (lặc biệt dế Ciú trị mà lay quail hệ gi ữa con Iiguời với CDII
người i l ui ọc c á c ca p bạc, c á c irậl UI khau Iiiiau dể ilnrc Inen qiiiin hẹ I|uan
ly và lổ cluiL' (.Ic>I s õ n g xã liọi. V ê mui xã hội h ọ c , c ỏ I lie noi Nlio g i á o da
n l u í n m ạ n l i v à o c h ú l l u i y ê ì h à n h vi, d ự a v à o p h ư ơ n g i l i ức ứ n g x ú COI 1 I i g u oi

với n ha u llieo tlnr bậc dể q u á n ly cá 111ỘI xa hoi, lìm 1'it mọ i sư đ o n g nhai lư
c a p n h à IIƯỚC c h o lới c a p giii đ ì n h , N ư ớ c c h i n h la n h a c h u n g c u a 11)01

7


ngirời. Nh o g i á o c h ủ trirơng “ gốc cúa ihién hạ là ớ Nước; gốc CỈK1 mrớc á
Nhà; gốc củ a n h à

ở mỗ i người t h â n ” 3. N gười thăn ở d â y chí nh là mối

q u a n hệ d ò n g m á u , q u a n hệ

m ộ i ihịt. N ế u n h ư m ỗ i n g ư ờ i d ẽ u ILI i l ưỏ n g

h à n h vi củ a mì n h , l à m iròn bốn phận c ú a m ì n h thì i r ong nha sẽ e m am va
đất nước sẽ i h a n h bình. Đ ổ n g ihời N h o giáo k h ô n g phân biệt rạch ròi quan
hệ c hí nh trị N h à nước, q u a n hệ xã hội với q u a n hệ gia đình. V u a cai quán
thiên hạ, đấl nước, cò n iliần dá n là “ N h à cai q uá n N h à ” . P h ạ m vi hẹp của
n h à ba o g ồ m cả bà con, n h ữ n g người thân t huộc theo q u a n đ i ế m của Tràn
Đ ì n h Hưựu. M ụ c đ íc h củ a N h o gi á o là t hô ng nhấi, ổn dịnli trật tự xã hội
và phải dựa vào những n g u y ê n lắc CƯ bán đế hì nh thành nén một tố chức,

một cơ cấu xã hội. v ề mặl lố chức và cư cấu 1hì đất nước do vua là n g ườ i ”
ilùra m ệ n h củ a trời” dế thực hiện q u y ề n cai irị và “ N h à ” chí nh là mộ i sự
illu hẹp cú a “ N ư ớ c ” , ch o nên q u a n hẹ giữa V u a và Tỏi là q ua n h ệ CƯ bán
dể cai irị ha y dế q u ả n lý mội xã hội bâl kỳ llieo quail đ i ể m cún Nhi) Giáo.
T r o n g học ihuyei về ứng xú Ihì K h ố n g T ừ dã nhấn m ạ n h ba quy lác cơ bán
dó là T a m cư ơn g: q u a n hệ giữa Vua va Tôi là mội loại q u a n hẹ lau nhai, VI
1110 nhát m à xà hội ớ l ầ m vĩ m ó CỈ1Í ch i a ra l àm hai loại: Vua và

C0I1

cua

Trời và lất cả Iiluìng người cò n lai là " T o i ” . Q u a n hệ Liếp ilico là qu a i l he
Cha- con, q u a n hệ Cha - con là qu an hẹ đã đirực đ án h giá ớ bạc q u a n irontí
i hứ hai sau q u a n hệ vua lôi. Đ ó là q ua n hệ vê mại luiyếl thòng, sớ dì quan
hệ lmyẽì t h ốn g dược n h ấ n m ạ n h và ihrực người la c h ấ p n hân là vì Kliốny
T ứ dã khai lliác đ ư ợ c bán n a n g vé mặi sinh học, bản n a n g tự allien cửa r u n
ngưòi c h o

I1CI1

n h ữ n g loại hành vi liên q u a n đến hán n a n g này dể ilưoc

cliàp nhận và q u a n hệ vợ c h ồ n g n h ư là mội loại quail he xà hội cùa n h ữ n g
n g ư ờ i k h á c gi ới và c h í n h vì bự k h á c biệl vế giới n à y d ã t a o ra .sự h o à đ ỏ n g
g i ữ a á m và d ư ơ n g m à ( r o n g h ọ c l l n i y ế l n ổ i l i ê n g c ủ a T r u n g Mua vê " l ì m

' Tran Đinh lluựu.Vó gia đinh lniyủii lliúng Viọi N.IIU vói anh luíỡiig nho giiio” Hung (.null Nluíiiịí
nghiên cứu xã hói luK về gia limit Việi Niim “ NXB : Khoa học xã liội.l IN 1991 11-28

«


dư ơ n g ngũ h à n h " đã chí ra. Q u a n hệ vợ c h ồ n g là mộ t i hứ q ua n hệ tiling
lioà m à lất yến vì nó là hán n ăn g giữa hai giới và là mội q u a n hệ sinh lốn
để lạo ra m u ô n vậi. Q u a n hệ vua lôi là q u a n hê giữa Iiời và loài người
được cụ Ihể hoá llìông q u a vua và bổ tỏi. Vì vậy đâ y là q u a n hệ biệt d áng
mộ l chi ểu q u y ể n lực rất có lợi cho giai cấp ph on g kiên vì thế nó được
“ tung h ứ n g ” và “ n gợi c a ” n h ư là “ Q u ố c d a o ” ớ Vlệt N a m irong mội thời

gian dài củ a c á c t n é u đại p h o n g kiến. Q u a n hệ giữa ch a và c on là q u a n hệ
giữa con người với c o n người t hòng

q u a mặl sinh học cửa nó là d ò n g

máu. Loại q u a n hệ Ihứ ba là q ua n hẹ d ặ c biệl- cjuan hẹ xã h ộ i : q u a n hệ
giữa vợ với c h ổ n g . T ừ ba q ua n lie cơ bán này gụi là T a m c ư ơn g sẽ sinh ra
n h ữ n g q u y lác dể mọ i người Irong xã hội phái iliực hiện dó là Ngũ
Th ườ ng ( N g í i luân). N gữ ilnrừng dược ihế hiện với lư cá ch là mội lặp họp
cứa n h ữ n g n g u y ê n tăc ứng xứ n h ư Nh ãn , Ng hĩ a, Lé, Trí, Till. Vì Ilie gia
dìnli sẽ là m ò hình m ô p h ó n g cứa IIIỘI đất nước r ộn g lớn, người đứ n g liãu
gia dinh là ngươi ch a người c h ồ n g sẽ phái chi ụ moi trách Iiliiẹm n ư ớ c làng
xã và xã hội vổ mọ i hoại d ộ n g cíia gia đì n h nùnli.
Người d ứ n g llní hai trong i ha ng bậc q u y ế n lực gia di nh là con Li ai trướng,
sau COI1 lr ướn g( ơ c á c đời liếp Iheo) là chán u ill của co n trai lliứ nhai- cháu
õlích lòn, sau c há u Irai đích lỏn là chai tlícli lòn. Nhu' vạy, [rung mọi gia
dinh Nh o gi á o I ruyén llìống l hường là s ô n g lì nhất lù' hai Ihe lie irớ len,
tam lú dại đ ồ n g đường , d ó là m ô limh s o n g phổ biến cứa n hững gia đmli
iruyèii lining, c ìIa dinh Viẹi N a m clụu ánh h ướn g sâu sac m u gia ilmli
Nh o Ciiáơ n h ư n g I1Ó k h ố n g hoàn loàn n hư gia đ ì nh N h o giáo ớ Trim tí
Qnoc

Ví d ụ , 1IIO h ì n h g i a d i n h Nl u i g i á o Ớ T n m g O l i ò c là g i a tlinlì l a m UI

tlại t l òn g đ ư ơ n g , n g ủ dại ( l ô n g tkrơi i y. i l i am c h i ( l ư n g uiii (-I111I1 n h i ê u hà c o n

lliân llniọc c ù n g sồng. T h ậ m ch í
trại

VỚ I

gia đình cỏ Ihd lliành lập n hữn g irang

m ô h ì n h k i n h lẽ lự q u á n , lự c h ủ r i ên g . T h è n h ư n g

loai g i a đ i n h

gia irướng nay cĩiiig k h á c VỚI gia dinh ớ N hậ l Bán. G i a dìnli gia irưung ớ

y


Việt N a m c u n g k h á c so với gia đì n h gia trirởng ớ N h ậ l Bán. Gia đì nh gia
i rướng ớ N hặ i Bán ch ú ý đế n quail hệ ki nh lê, người chu là Iiguòì clui vé
lài k h o á n

ki n h t ế và người dược thừa kê vê kinh lẽ là người con irai . ớ

mỗi nề n vãn hóa k h á c nliau thì sự c h ấp n hậ n cứa N h o gi á o c ũ n g khác
nhau irong c á c nứơc k hu vực Đ ô n g N a m A ” . T h e o q u a n đ i ế m cúa lác giá
Đ ỗ Thái Đ ổ n g , đi ề u ki ệ n sản xuất k i nh tê - xã hội c ũ n g ảnh lurớng đế n sự
t i ếp t h u và m ứ c đ ộ k h ú c x ạ v ân h ó a nl n r iliê n à o d ố i VỚI g i a d i n h Vi ệi

Na m. Gia đ ì nh đ ổ n g b à n g N a m bộ, xuất x ứ củ a gia d i n h n à y là q u á trình
di c ư ổ ạt vào k h o ả n g t h ế kí XVIII. Thời kỳ này c h ủ yếu là n hữ n g người
dâ n m i ề n T ru n g , N a m t r ung bộ di CƯ vào N a m bộ. Vì t h ế có m ộ t dấ u hiệu
còn đế lại tr ong vãn hó a là c á c h gọi “ a nh h a i ” , “ an h b a ” , “chị h a i ” , “ chị
b a”c h ứ k h ô n g phải chị cả , anh cá như ớ Bắc và T r u n g b ộ4. Trật tự thứ bậc
trong N h o gi á o c ũ n g đ ượ c sắp đặt n h ư n g k h ổ n g bất đầ u từ an h cả, anh hai,
anh ba như m i ể n bắc m à là a nh hai, anh ba... Có n h à n g h iê n cứu k há c cho

rằng, n hữ n g người đ ẩ u liên di c ư vào N a m bộ, đ ổ n g b ằn g s ô n g Cừu L ong
để lôn tr ọng g ố c gá c lổ liên của m ì n h thì họ lự x ư n g là người lliứ, k h ôn g
phải là người IỈHÌ nhải. Vì iliế, họ đậi lên ch o con họ c ũ n g k h ô n g đ á m gụi
lẽn COI1 là " c á ” , là “ llúr n h ấ t ” . Đ i ê u n à y c h í c ó i h ế gi á i iliích h à n g “ n g o n

n gữ của n hữ n g giá liị liềiii ấ n ” , cluing ta mới có thè liieu ilưục n hữ n g giá
IIị t i ề m t à n g ớ i r o n g n h ữ n g n h ữ n g CL1 d ã n k h á c n h a u , s ố n g n e n c á c m i ế n

địa d a n h k há c nhau, v ể mặ l c ư irú c á c h dạt tên " a n h h a i ” , “ anh b a ” (lirọc
sứ d ụ n g irong láp q u á n tlậl lẽn và ngổn n g ữ chí nh t h ốn g .Vì thê các ilìế hệ
san cứ n g ẩ m d ịn h với n h a u nhu' vậy. Đ iể u này c h ứ ng tó r ằn g phái có mội
qu á liìnli lịch sử n h ư thê nà o để cá ch gọi tên nói liên dược clìấp nhan va
biến thành c ác h x ư n g hố ihưòìig ngày. Gi a dinh N h o G i á o có ti ạt lự rấi
chặl chẽ, luyệl dối lỏn t r ọn g q u y ế n cùa người cha. Việc di i m y ê n d ò n g
m á u phái tlirợc tính ilieo cả d ò n g cha lẫn mẹ ,d iề u này ilirợc ihể hiện lõ

4 DỖ Thiíi Đ ổ n g . t m i clĩnil i m y ỏ n Ili òng VÌI nliững l)iôn thái ớ Niiin Ho V iệ t Niiiii.SiKI.il 72-KO.

10


t r ong q u y tắc, irật tự về h ô n n hâ n . Đ ố i với c h ế đ ộ h ôn n hân ngoại lộc, cấ m
n hữ n g người i r on g q u a n hệ 5 đời k h ố n g được lấy n h a u kế t á bén ch a lẩn
bên mẹ. V i ệc iliiếi lập trật tự irong gia đì nh c ũ n g t ươ ng lự ngoài xã hoi
dé u g iố ng n h a n vì N ư ớ c c ũ n g là cái " N h à l ớn” ,”G ố c củ a N ư ớ c là ớ NliíY” .
Nếu n h ư ngoài xã hội vua là người d ừn g dầ u , san d ó là q u a n lại lừ liên
x u ố n g dưới, ihì t r ong gia dinh lừ Cha đến con, lừ già đế n lie, lừ dà n ong
liến đà n bà. Ti ặl lự d ó dược lliừa nhan n gay lừ khi coil ngu'ò '1 mới sinh ra,
và dược ihìra n h ậ n mộ t c á c h tuyệi doi. Con người n o n g gia đình n o n g xà
hội phải luân lliú n h ữ n g n g u y ê n lảc n g h i ê m ngậl dã d ược q u y định cứa gia

dinh, xã hội. N h ữ n g q u y đị nh xã hội đểu được thế hiện q u a các chức n ăn g
và q u y ề n liạn một c á c h lõ r à n g. Ví dụ, đối với ké dưới (lluiờng dãn) người
Irên (quan lại) phải q u a n hệ lừ lốn, phái biêl yêu llurưng, dạy dỗ, c h ă m
sóc họ Iilnr c on cái c ủ a mình. Bé dưới (bậc con cái) phái biẽi “ côn i hờ ” ,
phái “ có h i ế u ” phái thế hiện sự biél U11 “ nuôi d ư ỡ n g ,sinh Iliùnli” dối với
bé trẽn (bạc ch a mẹ). Người trẽn phái giáo d ụ c cho người đươi đe họ biei
m ì n h p há i bi ếl giũ' “ h i ế u , đ ẻ ” , biết vị lií c ủ a m ì n h lliấp h ơ n d ế đéii (.láp

còng ơn bé liên.
Nlì 0 g i á o dã d ạ y c h o con ngirời C|Liyẽn Iliực hành tịLiyẽn lực lu ircn
x u ố n g tlưới.Trong dó ngiròi phụ IHÌ mặ c nhi ê n bị coi là “ ké d ướ i ” , vì ilìé
liọ phái biêì c ư ơ n g vị hay thân phận thấp k é m của mì nh. N h ữn g q u y (lịnh
dó dã irớ ihàiih văn h a y bâl Ihànli vãn. được mọi t hà nh vicn i m n g nia đình
gia n ư ớ n g uiàn thui. T ro n g gia (lình Iru yên thống, n h ũ n g q u y lãc đó ilã
n g ấ m SÍUI [ rong li ề m lliức các thành viên. Người phụ n ữ bị hóc lội, l)Ị (le
nén n h ư n g h ọ vần c h ap n hận mọi c á ch rãi bình t hường. Q u a c on g liìnli
n g h i ê n cứu cú a Vũ M ạ n h Lợi" ( chứng lỏ diều dó), người phụ nữ c ũn g

m u ố n có con Dai vì họ dã Ihừa nhận vị ilié Ihấp k é m cù a mì nh trong gia

2
\

N h u n g

n jiliiC n c ư u

N l u r n g n g l i k ‘ 11 K i l l

\ .1 11 ỏ I I t t H ' VC g i l l i l i n l i V i C i

\ . I I U )1 l u t e

, N l i a x u a i 1>UII k I I X 1 1 . 1 1 . 1 N 111

VC g i n t l i i i h V i L M N . i i n . N I m

11

x u a l b .111 K l I X I 1, 1 L i N u i

I *>*>(»,1 1 M )
I ^ 9 (),II


dinh. T h ự c lê, họ i hừa n hậ n q u y è n lực cú a người con trai i hòn g qu a viẹc
m u n g m u ò n s i n h c o n 11 a i . N ó g á n

VƠ I

lợi í c h c ú a c o n Ii guoi m a n g l i n h bá n

năng, n ó g ắ n với q u a n n i ệ m khi vê già họ có nơi n ươ ng lựa. Các dõi vợ
c h ô n g già, ir ong xã hội n ồ n g n ghi ệ p lích luỹ k h ô n g đ ược nhiều, c uộ c sòng
củ a họ phụ lluiộc n hiều vào thiên nhiên m à lliiên n hi ê n có nhi ề u biẽn doi
nên l òng m o n g m u ố n n ươ ng lựa vào con ngày c à n g cao. Đ i ể u này càng
c h o c h ú n g ta i hấ y bán n ân g m a n g lĩnh sinh tồn và bàn n à n g ihirờng nhại
của c o n người có m ố i liên hệ mậ i ihiêl. Chí Irong trường hợp cu Ihê 110
mới bậl ra c h o c h ú n g la ihíiy. Bán lũmg sinh IÔ11 m o n g .sinh co n irai la
m o n g m u ố n được báo vẹ c uộ c s ổn g cá nhàn, llùra n hặn n hữ n g giá 11 Ị ma
dược d ỏ n g d á o mọi người thừa nhận.

C ũ n g llieo c á c h tổ chức ây, xã hội là tập hợp củ a các gia dinh c ộn g
lại, trong xã
vương gia;

hội ch i a làm ba loại gia đình: gia đì nh d ò n g dõi n h à vua gia d i n h (.lòng dõi q ua n lại -

quail gia; gia dìnli dãn

llnrờng(Ti àn D i n h l l ượu) . Các gia di nh luỳ lừng địa vị, t ầ ng lớp cíia mì nil
m à n hận b ố n g lộc k hác n h a u . O n g kliỏng p hân loại rõ r àn g dối với gia dinh
trí lliức, nlurng llieo c á c h hiếu của lối n h ững nhà n gh i ê n cứu gia đì nh Việi
i r uyền t hống m u ố n coi gia di nh Nlio giáo là gia đì nh trí lliức và t huộc loại
gia đì nh q u a n gia, bởi lẽ họ học “ c h ữ “ chủ yếu là đế l àm q ua n c ù n g lãm
klióng làm q u a n đưực thì mới làm n gh ề (lạy học.

12