Thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện ba vì, thành phố hà nội

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN THỊ HỒNG HẠNH

THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN
TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN BA VÌ, THÀNH PHỐ HÀ NỘI

LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG

HÀ NỘI, 2020


VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN THỊ HỒNG HẠNH

THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN
TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN BA VÌ, THÀNH PHỐ HÀ NỘI

Ngành: Chính sánh công
Mã số: 8 34 04 02

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. NGUYỄN THỦY LAN

HÀ NỘI, 2020


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là
hoàn toàn trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác trong cùng lĩnh
vực. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này.
Học viên

Nguyễn Thị Hồng Hạnh


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1
Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCHBẢO HIỂM
XÃ HỘI TỰ NGUYỆN .................................................................................... 9
1.1. Lý luận về chính sách bảo hiểm, bảo hiểm xã hội tự nguyện ................. 9
1.2. Thực hiện chính sách công và chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện. 17
Chương 2. THỰC TRẠNG THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH BẢO HIỂM XÃ
HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN BA VÌ, THÀNH PHỐ HÀ
NỘI .................................................................................................................. 34
2.1. Khái quát đặc điểm kinh tế - xã hội và tình hình hoạt động của Bảo
hiểm xã hội huyện Ba Vì ............................................................................. 34
2.2. Nội dung thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn
huyện Ba Vì ................................................................................................. 41
2.3. Đánh giá chung về thực trạng nghiên cứu ............................................ 55
Chương 3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG HIỆU QUẢ THỰC HIỆN
CHÍNH SÁCH BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN
HUYỆN BA VÌ, THÀNH PHỐ HÀ NỘI ....................................................... 61
3.1. Bối cảnh và định hướng thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự
nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì ................................................................. 61
3.2. Giải pháp tăng cường hiệu quả thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự
nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì ................................................................. 63
3.3. Kiến nghị ............................................................................................... 74

KẾT LUẬN ..................................................................................................... 76
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
BHXH

Bảo hiểm xã hội

BHYT

Bảo hiểm y tế

Tp.

Thành phố

UBND

Uỷ ban nhân dân


DANH MỤC BẢNG, BIỂU, HÌNH VẼ
Bảng 2.1. Tốc độ tăng trưởng kinh tế huyện Ba Vì giai đoạn2015- 2019 34
Bảng 2.2. Tình hình lao động và việc làm huyện Ba Vì........................... 36
Bảng 2.3. Số người tham gia BHXH tự nguyện giai đoạn 2015 - 2019
huyện Ba Vì .............................................................................................. 40
Bảng 2.4. Chi BHXH tự nguyện giai đoạn 2015 - 2019 .......................... 41
Bảng 2.5. Kết quả khảo sát bộ máy tổ chức thực hiện ............................. 44

chính sách BHXH tự nguyện .................................................................... 44
Bảng 2.6. Kết quả khảo sát về công tác xây dựng kế hoạch thực hiện
chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì ........................... 46
Bảng 2.7. Kết quả khảo sát về công tác phổ biến, tuyên truyền chính sách
BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì ............................................. 47
Bảng 2.8. Kết quả khảo sát về hoạt động duy trì chính sách BHXH tự
nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì.............................................................. 51

Hình 1.1. BHXH và BHXH tự nguyện ..................................................... 10
Hình 2.1. Thu nhập bình quân đầu người huyện Ba Vì giai đoạn 2015 2019 ........................................................................................................... 37
Hình 2.2. Sơ đồ bộ máy BHXH huyện Ba Vì .......................................... 43


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước, thời gian qua đã mang lại
những thành tựu to lớn đối với sự phát triển kinh tế xã hội của đất nước. Tuy
nhiên, cuộc sống của người dân vẫn còn gặp nhiều khó khăn đặc biệt là dân
cư khu vực nông thôn, miền núi thu nhập thấp, việc làm không ổn định, hoạt
động sản xuất phụ thuộc nhiều vào điều kiện tự nhiên, chịu nhiều rủi ro do
thiên tai. Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một trong những chính sách trụ cột về
an sinh xã hội của Đảng và Nhà nước ta. BHXH tự nguyện là một phần của
luật BHXH có hiệu lực thi hành từ 01/01/2008. Luật BHXH sửa đổi năm
2014, có hiệu lực thực hiện từ 01/01/2016. Sau gần 13 năm thực hiện, thì tính
đến hết tháng 6/2019, cả nước có 295.000 người tham gia BHXH tự nguyện.
Nhiều địa phương thực hiện tốt công tác phát triển đối tượng tham gia BHXH
tự nguyện nhưcác tỉnh: Điện Biên, Quảng Bình, Cao Bằng, Hải Dương, Thừa
Thiên - Huế, Ninh Bình...Trong đó, tỉnh Hải Dương đang đứng đầu cả nước
với 10.870 người tăng mới…Tuy nhiên, hiện có khoảng hơn 40 địa phương
khác giảm đối tượng tham gia BHXH tự nguyện so với năm 2017.

Huyện Ba Vì, nằm ở phía Tây của thành phố Hà Nội có diện tích
424km2, dân số 291.226 người,gồm 3 dân tộc chính là Kinh, Mường, Dao.
Địa hình huyện có nhiều rừng núi cao, các dân tộc sinh sống đan xen trên
từng địa bàn. Trong những năm qua, huyện Ba Vì đã có nhiều cố gắng trong
phát triển kinh tế xã hội, tìm kiếm cơ hội việc làm cho người dân, từng bước
quan tâm chăm lo đến đời sống của người dân lao động như bước đầu có
những chính sách hỗ trợ người lao động tham gia BHXH, Bảo hiểm y tế...
góp phần từng bước ổn định tình hình an sinh xã hội ở địa phương. Tuy nhiên,
do kinh tế phát triển chưa đồng đều trong địa bàn toàn huyện, một số vùng núi
cao còn gặp rất nhiều khó khăn từ hạ tầng cơ sở vật chất, đến việc làm nên thu
1


nhập của người dân còn rất thấp vì thế việc thực hiện BHXH cho người lao
động trên địa bàn huyện đặc biệt là phát triển BHXH tự nguyện còn chưa hữu
hiệu. Nhiều năm qua, tốc độ gia tăng đối tượng tham gia BHXH tự nguyện
đều rất thấp, chỉ bằng chưa đến một nửa chỉ tiêu kế hoạch ban đầu, người dân
thờ ơ với chính sách BHXH tự nguyện, nên nguyên tắc chung của BHXH là
số đông bù số ít sẽ khó có thể thực hiện được. Vì thế đề tài “Thực hiện chính
sách bảo hiểm xãhội tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà
Nội” có tính cấp thiết nhằm nghiên cứu nội dung, các biện pháp tổ chức thực
hiện góp phần đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện thực hiện chính sách
bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Đã có nhiều nghiên cứu viết về đề tài này, có thể kể đến như:
Tác giả Lưu Bích Ngọc với đề tài khoa học, “Người lao động với
BHXH tự nguyện”[29]. được thực hiện với mục đích tìm hiểu nhu cầu, khả
năng tham gia của người lao động đối với hình thức BHXH tự nguyện cũng
như thái độ, mong muốn của chính bản thân người lao động đối với phương
thức tham gia, đóng góp và cơ chế hưởng chế độ bảo hiểm sau này. Tuy nhiên

nghiên cứu của tác giả mang tính tổng thể, chưa đề cập đến các chính sách về
BHXH tự nguyện đặc biệt là đối với các vùng có điều kiện khó khăn như
huyện Ba Vì.
Luận văn thạc sỹ của tác giả Lê Thị Thu Hương đã nghiên cứu đề
tài:“BHXH tự nguyện, một số vấn đề lý luận và thực tiễn áp dụng” [28] đã đề
cập những quy định của BHXH tự nguyện, các văn bản pháp luật và thực tế
áp dụng những quy định pháp luật vào các quan hệ bảo hiểm cụ thể, đưa ra
được một số giải pháp nhằm đáp ứng các quan hệ pháp luật BHXH tự nguyện.
Tuy nhiên tác giả chưa đưa ra được những chính sách cụ thể để phát triển
BHXH tự nguyện nhất là các địa bàn miền núi.

2


Với đề tài khoa học “Cơ sở lý luận về việc thực hiện các loại hình
BHXH tự nguyện ở Việt Nam” [34] tác giả Nguyễn Tiến Phú đã đi sâu nghiên
cứu những vấn đề lý luận, làm cơ sở khoa học cho việc thực hiện loại hình
BHXH tự nguyện ở Việt Nam, tuy nhiên vấn đề về nội dung, hình thức, cách
thức tổ chức quản lý quá trìnhphát triển loại hình BHXH tự nguyện tại Việt
Nam nói chung cũng như tại một địa phương nói riêng chưa được đề cập nhiều.
Tác giả Trương Thị Phượng với luận văn thạc sĩ: “Các nhân tố ảnh
hưởng đến ý định tham gia BHXH tự nguyện của người lao động khu vực phi
chính thức tại tỉnh Phú Yên” [35], đã nghiên cứu đã tiến hành đánh giá một
cách tổng quan về thực trạng tình hình lao động hoạt động trong khu vực phi
chính thức cũng như tình hình thực hiện chính sách BHXH tự nguyện cho
người lao động ở Phú Yên. Tác giả cũng chỉ ra các nhân tố ảnh hưởng đến ý
định tham gia BHXH tự nguyện của người lao động ở khu vực phi chính thức
của tỉnh.
Với đề tài khoa học cấp tỉnh của Nghệ An, tác giả Trần Quốc Toàn và
Lê Trường Giang với nghiên cứu:“Các giải pháp thực hiện BHXH tự nguyện

đối với lao động thuộc khu vực nông, ngư và tiểu thủ công nghiệp” [40],
đãnghiên cứu đề xuất mở rộng mạng lưới và loại hình BHXH theo xu hướng
hiện nay. Nhóm tác giả đã nghiên cứu, tổng hợp và hệ thống hoá những vấn
đề lý luận khoa học về BHXH tự nguyện như nguyên tắc đoàn kết, tương trợ
giữa những người tham gia BHXH tự nguyện và vai trò của Nhà nước trong
việc hỗ trợ quỹ và bảo toàn, phát triển quỹ BHXH tự nguyện. Đồng thời các
tác giả cũng đi sâu nghiên cứu đặc điểm lao động hoạt động trong lĩnh vực
tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp, thủy sản và tiểu thủ công nghiệp để đánh giá
khả năng tham gia BHXH của người lao động, làm cơ sở cho các nhà hoạch
định chính sách nghiên cứu, xây dựng cơ chế, chính sách.

3


Cùng nghiên cứu về BHXH tự nguyện tại tỉnh Nghệ An, Luận văn
Thạc sĩ của tác giả Trần Văn Kiệm (2017) “Thực hiện pháp luật về BHXH tự
nguyện - Qua thực tiễn tỉnh Nghệ An” [30], đã phân tích được những vấn đề
lý luận cơ bản về BHXH tự nguyện; phân tích và đánh giá được thực trạng
pháp luật về BHXH tự nguyện tại Việt Nam hiện nay để đề xuất một số giải
pháp phát triển BHXH tự nguyện đối với người lao động trên địa bàn tỉnh
Nghệ An.
Trên cơ sở kết hợp lý thuyết và thực tiễn thông qua điều tra khảo sát
đối tượng cán bộ nhân viên làm việc tại BHXH tỉnh và đối tượng người lao
động đã tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn tỉnh,tác giả Nguyễn Văn
Thao (2016) với nghiên cứu “Phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện
trên địa bàn tỉnh Nghệ An đến năm 2020” [42] đã hệ thống khung lý thuyết
về các loại hình dịch vụ BHXH tự nguyện và đề xuất vận dụng hỗn hợp các
chính sách này để phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn
tỉnh Nghệ An như:(1) Quản lý chặt chẽ đối tượng tham gia BHXH tự nguyện;
(2) Điều chỉnh mức đóng góp, hình thức đóng góp phù hợp với từng đối

tượng tham gia, từng ngành nghề cụ thể; (3) Cải cách thủ tục hành chính và
nâng cao năng lực quản lý, cũng như tinh thần trách nhiệm đội ngũ cán
bộ của BHXH tỉnh Nghệ An; (4) Tăng cường công tác tuyên truyền về chính
sách BHXH tự nguyện bằng mọi phương tiện truyền thông.
Tác giả Đặng Thị Hoa, Vi Tú Linh (2018) với nghiên cứu “Thực hiện
chính sách bảo hiệm xã hội, bảo hiểm y tế ở huyện Thanh Ba, tỉnh Phú Thọ”
[27], đã đi sâu nghiên cứu việc thực hiện chính sách BHXH, BHYT ở huyện
Thanh Ba, tỉnh Phú Thọ thông quan các hoạt động đóng BHXH, hoạt động
cấp sổ BHXH và thẻ y tế cũng như hoạt động chi trả BHXH. Tuy nhiên, việc
hệ thống hóa các vấn đề lý luận liên quan đến thực hiện chính sách công hiện
nay chưa được nhóm tác giả đề cập, phân tích làm rõ.

4


Tóm lại, có thể nói đã có một số nghiên cứu về thực hiện chính sách
BHXH tự nguyện, tuy nhiên do phạm vi nghiên cứu hay cách tiếp cận nên các
tác giả hoặc đi sâu vào nghiên cứu các lý luận chung về BHXH tự nguyện ở
tầm vĩ mô hoặc ở một địa phương khác với những điều kiện địa lý, môi
trường, kinh tế xã hội khác nhau nên khó có thể áp dụng cho một địa bàn
nhiều khó khăn như huyện Ba Vì. Một số các nghiên cứu khác lại tiếp cận vấn
đề BHXH tự nguyện dưới góc nhìn về kinh tế nói chung(lợi nhuận, lợi ích…)
mà chưa đặt vấn đề BHXH tự nguyện trong cái nhìn tổng thể của các chính
sách công nên các đề xuất giải pháp chưa toàn diện. Chính vì thế vấn đề Thực
hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì,
thành phố Hà Nội vẫn là khoảng trống cần tiếp tục được nghiên cứu để làm
sáng tỏ.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu lý luận, thực tiễn về thực hiện chính sách BHXH

tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, đề xuất các giải pháp tăng cường hiệu
quả thực hiện chính sách này trong thời gian tới.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Hệ thống hoá và làm rõ những vấn đề lý luận về thực hiện chính sách
BHXH tự nguyện.
- Phân tích, đánh giá thực trạng thực hiệnchính sách BHXH tự nguyện
trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội giai đoạn 2015-2019, chỉ ra
những mặt đã làm được, còn hạn chế, phân tích nguyên nhân.
- Đề xuất một số giải pháp tăng cường thực hiện chính sách BHXH tự
nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội cho thời gian tới (năm
2025 và những năm tiếp theo).
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

5


4.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài: Thực hiện chính sách BHXH tự nguyện
tại huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội dưới góc độ khoa học chính sách công.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Về nội dung: Thực hiện chính sách BHXH tự nguyện
Về không gian: Huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội
Về thời gian: Từ năm 2015 đến năm 2019
5. Cơ sởlýluận và phương pháp nghiên cứu
5.1. Cơ sở lý luận
Luận văn được thực hiện trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác- Lênin,
đường lối chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước về chính
sách BHXH và BHXH tự nguyện. Luận văn cũng kế thừa các công trình
nghiên cứu đã được công bố liên quan đến đề tài.
5.2. Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu khác nhau,
trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. Các
phương pháp nghiên cứu cụ thể bao gồm:
- Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Nhằm làm rõ cơ sở lý luận của nội
dung và các hình thức BHXH tự nguyện đồng thời kế thừa các kết quả nghiên
cứu đã có để tổng kết kinh nghiệm và rút ra bài học cho vấn đề nghiên cứu.
- Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi để thu thập thêm các thông tin về
thực hiện chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố
Hà Nội nhằm làm rõ thực trạng thực hiện chính sách BHXH tự nguyện trên
địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội.
Đề tài thực hiện hoạt động khảo sát thông qua bảng hỏi (Phụ lục),
hướng đến các đối tượng là cán bộ quản lý (BHXH huyện Ba Vì), các cộng
tác viên (Bưu điện huyện Ba Vì, hội viên, đoàn viên các tổ chức đoàn thể, xã

6


hội...) và các đối tượng tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì.
Tác giả đã tiến hành khảo sát với nhiều đối tượng khác nhau với số phiếu phát
ra là 380, số phiếu thu về là 344 trong đó các đối tượng gồm: Các cán bộ xã,
huyện 78 phiếu; các đại lý thu và cộng tác viên 94 phiếu; Người dân tham gia
BHXH tự nguyện 172 phiếu tại các xã, thị trấn: Cam Thượng, Cổ Đô, Phú
Cường, Tản Lĩnh, Tòng Bạt, Vật Lại và thị trấn Tây Đằng.
- Phương pháp thống kê, phân tích tổng hợp và so sánh đối chứng:
Luận văn sử dụng số liệu thống kê thứ cấp của phòng tài chính huyện Ba Vì,
thành phố Hà Nội và các số liệu sơ cấp qua điều tra khảo sát, kết hợp với phân
tích tỷ lệ và so sánh đối chứng để đánh giá thực trạng, rút ra những mặt đã
làm được, những mặt còn tồn tại, đồng thời làm rõ các nguyên nhân chủ quan,
khách quan.
- Phương pháp phân tích chính sách tổng hợp: Trên cơ sở khung lý

thuyết phân tích thực trạng, luận văn làm rõ bối cảnh trong nước, của địa
phương tác động đến thực hiện chính sách BHXH tự nguyện nói chung cũng
như đến thực hiện chính sách BHXH tự nguyện tại huyện Ba Vì, thành phố
Hà Nội nói riêng để đề xuất các giải pháp hoàn thiện.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn
6.1. Ý nghĩa lý luận
Luận văn góp phần bổ sung các lý luận về thực hiện chính sách BHXH
tự nguyện nói chung và ở địa phương nói riêng.
6.2. Ý nghĩa thực tiễn
Luận văn làm rõ thực trạng thực hiện chính sách BHXH tự nguyệntrên
địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội, phân tích, đánh giá, rút ra các vấn đề
cần quan tâm và đề xuất các giải pháp tăng cường thực thi chính sách BHXH
tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội cho thời gian tới.
7. Kết cấu của luận văn

7


Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục, danh mục các chữ viết tắt, danh
mục các hình và bảng, danh mục tài liệu tham khảo; luận văn được bố cục
theo 03 chương sau:
Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về thực hiện chính sách BHXH tự
nguyện
Chương 2: Thực trạng thực hiện chính sách BHXH tự nguyện trên địa
bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội
Chương 3: Một số giải pháp nhằm tăng cường thực hiện chính sách
BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội

8

Chương 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH
BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN
1.1. Lý luận về chính sách bảo hiểm, bảo hiểm xã hội tự nguyện
1.1.1. Khái niệm, phân loại và đặc điểm của bảo hiểm xã hội tự nguyện
1.1.1.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội tự nguyện
BHXH ra đời, tồn tại và phát triển là một tất yếu khách quan cùng với
sự phát triển của xã hội loài người. Hiện nay, qua nhiều tài liệu và qua thực tế,
có nhiều cách hiểu khác nhau về BHXH. Theo khái niệm quy định tại Khoản
1 Điều 3 Luật BHXH, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam
(2014): “BHXH là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của
người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn
lao động, bệnh nghề nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào
quỹ BHXH”[38].
Từ các khái niệm trên ta thấy, BHXH có thể được thực hiện dưới nhiều
hình thức khác nhau, phụ thuộc vào điều kiện kinh tế xã hội và quá trình phát
triển của mỗi nước, nhưng tựu trung lại có hai loại hình cơ bản của BHXH là:
BHXH theo hình thức bắt buộc và BHXH theo hình thức tự nguyện. BHXH
bắt buộc là loại bảo hiểm đươc người sử dụng lao động và người lao động có
nghĩa vụ đóng góp vào quĩ BHXH. Còn BHXH tự nguyện là loại hình mà
người lao động tự nguyện tham gia. Như vậy về bản chất, BHXH tự nguyện
chính là một loại hình của BHXH nói chung, bởi vậy nó mang trong mình đầy
đủ bản chất của BHXH. Ta có thể biểu diễn như sau:

9


Bảo hiểm xãhội

Bảo hiểm xã
hội tự nguyện

Bảo hiểm xã
hội bắt buộc

Nguồn: Tác giả nghiên cứu và tổng hợp
Hình 1.1.BHXH và BHXH tự nguyện
Theo Quy định tại Khoản 3 điều 3 Luật BHXH, Quốc hội nước Cộng
hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2014): “BHXH tự nguyện là loại hình BHXH
mà người lao động tự nguyện tham gia, được lựa chọn mức đóng và phương
thức đóng phù hợp với thu nhập của mình để hưởng BHXH”[38].
Từ các nghiên cứu trên ta có thể phân biệt BHXH bắt buộc với BHXH
tự nguyện như sau:
+ BHXH bắt buộc là người lao động tham gia hợp đồng lao động với
chủ sử dụng lao động (tổ chức hoặc cá nhân). BHXH tự nguyện là lao động tự
do, tự mình tham gia đóng BHXH tự nguyện.
+ Phí BHXH bắt buộc bao gồm người lao động đóng một phần, người
sử dụng lao động đóng một phần. BHXH tự nguyện phải tự đóng 100% phí
(tuy nhiên hiện naydo chính sách khuyến khích, Nhà nước vẫn đang hỗ trợ
phần một phần kinh phí nhỏ cho một số các đối tượng đóng BHXH tự nguyện
từ 2018 trở đi).
+ BHXH bắt buộc hiện nay có 5 chế độ: Ốm đau, thai sản, tai nạn lao
động bằng nghề nghiệp, hưu trí, tử tuất. BHXH tự nguyện có hai chế độ: hưu
trí, tử tuất.

10


+ Phương thức đóng BHXH bắt buộc là theo tháng, có trường hợp đặc

biệt theo ngành sản xuất kinh doanh của đơn vị sử dụng lao động thì họ có thể
đóng theo quý, theo 6 tháng. BHXH tự nguyện, người lao động có thể đóng
theo tháng, theo quý, cả năm hoặc đóng một lần cho nhiều năm sau đó. Đặc
biệt người tham gia BHXH tự nguyện đủ tuổi nghỉ hưu nhưng thời gian đóng
BHXH tự nguyện đủ từ 10 năm trở lên thì được đóng mỗi lần tiền gốc, tiền lãi
để đủ tối thiếu 20 năm đóng BHXH tự nguyện để hưởng chế độ hưu BHXH.
1.1.1.2. Phân loại bảo hiểm xã hội tự nguyện
Hiện nay các nước trên thế giới đang áp dụng thực hiện hai loại hình
BHXH tự nguyện, đó là:
- BHXH tự nguyện áp dụng cho bất cứ người lao động nào tự nguyện
tham gia theo các chế độ của chính sách BHXH.
- BHXH tự nguyện áp dụng như là một hình thức BHXH bổ sung cho
BHXH bắt buộc (ví dụ BHXH hưu trí bổ sung là loại hình BHXH tự nguyện
được thực hiện trên cơ sở nền tảng của BHXH bắt buộc. Điểm mấu chốt trong
thực hiện hình thức BHXH này là những người tham gia BHXH bắt buộc có
mức thu nhập cao có thể tham gia BHXH hưu trí bổ sung tự nguyện để có
mức trợ cấp cao hơn khi về hưu. Đối tượng tham gia BHXH hưu trí bổ sung
là những người lao động và doanh nghiệp đăng ký tham gia BHXH bắt buộc
tự nguyện đóng góp phần thu nhập của mình vào quỹ BHXH theo chế độ tự
nguyện. Do dựa trên nền tảng là BHXH bắt buộc nên độ tuổi quy định được
nhận trợ cấp hưu trí bổ sung cũng trùng với độ tuổi nhận trợ cấp hưu trí theo
quy định trong BHXH bắt buộc. Chính vì vậy, khi nghỉ hưu bên cạnh trợ cấp
hưu trí theo BHXH bắt buộc người tham gia BHXH hưu trí bổ sung còn được
nhận một khoản trợ cấp hưu trí bổ sung tự nguyện. Theo cơ chế tự nguyện
nên trong điều kiện hưởng của loại hình bảo hiểm này không quy định thời
gian tối thiểu tham gia BHXH như khi tham gia BHXH bắt buộc. Song cũng

11

như BHXH bắt buộc mức trợ cấp hưu trí bổ sung tự nguyện phụ thuộc vào
thời gian tham gia đóng góp bảo hiểm hưu trí bổ sung tự nguyện và thu nhập
trung bình hàng tháng trên mức thu nhập quy định được quyền tham gia
BHXH bổ sung tự nguyện. Chính vì vậy mức sống của người về hưu nói
chung có phần được đảm bảo hơn.
1.1.1.3. Đặc điểm của bảo hiểm xã hội tự nguyện
Thứ nhất, việc tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện dựa vào ý chí của
người tham gia.
Do tính chất tự nguyện của BHXH nên Nhà nước không bắt buộc
người lao động tham gia. Khi không thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt
buộc, người lao động từ đủ 15 tuổi trở lên có thể tham gia hoặc không tham
gia BHXH tự nguyện.
Thứ hai, người tham gia được lựa chọn mức đóng và phương thức đóng
phí.
Người tham gia BHXH một lần đóng 22% mức thu nhập tháng do
người tham gia BHXH tự nguyện lựa chọn thấp nhất bằng mức chuẩn hộ
nghèo của khu vực nông thôn theo quy định của Thủ tướng Chính phủ và cao
nhất bằng 20 lần mức lương cơ sở tại thời điểm đóng.
Thứ ba, đối với một số đối tượng được (nghèo) Nhà nước có hỗ trợ một
phần tiền đóng bảo hiểm xã hội.
Kinh phí hỗ trợ phụ thuộc vào chính sách chế độ do Nhà nước ban hành
tại từng thời điểm.
Thứ tư, người tham gia BHXH tự nguyện được hưởng chế độ hưu trí và
chế độ tử tuất.
Người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện khi đủ 60 tuổi đối với nam;
55 tuổi đối với nữ và đủ 20 năm đóng bảo hiểm xã hội trở lên thì được hưởng
lương hưu. Đối với chế độ tử tuất của người tham gia bảo hiểm xã hội tự

12

nguyện thì được cơ quan bảo hiểm xã hội tự nguyện giải quyết hưởng trợ cấp
mai táng, trợ cấp tuất theo quy định.
1.1.2. Khái niệm, mục đích và vai trò của chính sách bảo hiểm xã hội
tự nguyện
1.1.2.1. Khái niệm chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện
Chính sách công là thể hiện cụ thể của những chủ trương, quan điểm,
định hướng của Đảng và Nhà nước về phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
Từ các phân tích trên, dưới góc độ khoa học chính sách công có thể đưa ra
khái niệm về chính sách BHXH tự nguyện như sau:
“Chính sách BHXH tự nguyện là tổng hợp các chủ trương, quan điểm,
quyết định có liên quan của Nhà nước về hoạt động BHXH tự nguyện với mục
tiêu, giải pháp nhằm bảo đảm an sinh xã hội, quyền và lợi ích của người dân
khi tham gia BHXH tự nguyện”.
1.1.2.2. Mục đíchchính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện
Thứ nhất, góp phần xây dựng hệ thống an sinh xã hội ngày càng vững
mạnh đáp ứng tốt nhu cầu của xã hội. Giảm thiểu cho ngân sách nhà nước
một khoản tiền nhất định để hỗ trợ cho người có thu nhập thấp hàng năm khi
họ về già, họ vẫn có thu nhập để đảm bảo cuộc sống.
Thứ hai, giúp cho những người lao động làm nghề tự do có thể tham
gia và thụ hưởng các chế độ BHXH đem lại cho người lao động có thể nhận
lương hưu hàng tháng khi về già.
Thứ ba, tạo điều kiện cho người lao động chưa đủ điều kiện nhận lương
hưu hàng tháng có thể tiếp tục tham gia BHXH tự nguyện cho đủ điều kiện để
hưởng lương hưu hàng tháng.
1.1.2.3. Vai trò chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện
BHXH trong đó có BHXH tự nguyện là trụ cột của hệ thống an sinh xã
hội, việc thực hiện hiệu quả pháp luật BHXH tự nguyện đóng vai trò vô cùng

13

quan trọng, trong hệ thống chính sách pháp luật về xã hội, do đó việc hoàn
thiện chính sách BHXH tự nguyện có vai trò quan trọng trong việc góp phần
làm cho xã hội ổn định. Nghị quyết Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ
XI, khẳng định:“Bảo đảm an sinh xã hội, tiếp tục sửa đổi, hoàn thiện hệ
thống BHXH, BHYT, BHXH tự nguyện trợ giúp và cứu trợ xã hội đa dạng,
linh hoạt có khả năng bảo vệ, giúp đỡ mọi thành viên trong xã hội, nhất là
những đối tượng yếu thế, dễ bị tổn thương, vượt qua khó khăn hoặc các rủi ro
trong cuộc sống”[19].
Ở Việt Nam chính sách BHXH, trong đó BHXH tự nguyện là một bộ
phận quan trọng của chính sách xã hội, giúp nhà nước điều tiết mối quan hệ
giữa chính sách kinh tế - xã hội trên phương diện quy mô, bảo đảm cho nền
kinh tế liên tục phát triển và ổn định xã hội. Trong hoạt động BHXH nhà
nước tiến hành xây dựng nhiều chính sách, chế độ, tổ chức triển khai, giám
sát, thực hiện tốt quyền và nghĩa vụ của người tham gia BHXH tự nguyện mà
không phải chính từ ngân sách nhà nước (NSNN) cho lĩnh vực này.
BHXH tự nguyện là một nhu cầu khách quan trong xã hội hiện đại. Vai
trò của thực hiện pháp luật BHXH tự nguyện trong hệ thống chính sách và
pháp luật về xã hội được thể hiện ở những nội dung sau:
- Thực hiện hiện tốt pháp luật BHXH tự nguyện góp phần ổn định cuộc
sống cho người lao động khi hết tuổi lao động hoặc không có khả năng lao
động. Với hình thức đóng vào quỹ hưu trí, tử tuất và hưởng chế độ hưu trí khi
về già, đây là một bước tiến lớn trong thực hiện chính sách an sinh xã hội,
không chỉ tham gia vào các quan hệ lao động mới được đóng BHXH mà lao
động tự do cũng được hưởng lương hưu khi hết tuổi lao động.
- Thực hiện pháp luật BHXH tự nguyện góp phần ổn định và nâng cao
chất lượng lao động, đảm bảo sự bình đẳng, vị thế xã hội của người lao động
trong các thành phần kinh tế khác nhau thúc đẩy sản xuất phát triển.

14


Pháp luật BHXH tự nguyện dựa trên nguyên tắc cơ bản là (đóng hưởng) đã tạo ra bước đột phá quan trọng về bình đẳng của người lao động về
chính sách BHXH, các ngành nghề, địa bàn khách nhau, theo các hình thức
khác nhau đều được tham gia, thực hiện chính sách về BHXH. Người tham
gia BHXH tự nguyện khi về hưu được cấp thẻ BHYT và được quỹ BHYT chi
trả phần lớn chi phí khi đi khám chữa bệnh.
- Thực hiện tốt BHXH tự nguyện góp phần xây dựng xã hội ổn định với
phần lớn người lao động ở Việt Nam tham gia vào thị trường lao động phi
chính thức. Với nền kinh tế mà lao động tự do hơn 70% tổng số lao động, nếu
lực lượng lao động này không được đóng BHXH và không có chế độ lương
hưu khi về già thì nhà nước và xã hội sẽ gánh một sức nặng của chính sách
bảo trợ xã hội.
Thực hiện chính sách BHXH tự nguyện góp phần giảm chi phí cho
NSNN đảm bảo an sinh xã hội bềnvững. Người thực hiện chính sách BHXH
là người tham gia đóng góp, Nhà nước không phải tự bỏ ngân sách hoàn toàn
nhưng vẫn thực hiện được mục tiêu an sinh xã hội.
1.1.3. Nội dung chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện
Đối tượng tham gia: Về nguyên tắc mọi người lao động có nhu cầu đều
được tham gia BHXH tự nguyện. Tuy nhiên, ở hầu hết các nước đều thực hiện
cách tiếp cận từ từ để mở rộng đối tượng trong một hệ thống BHXH tự
nguyện.
Khi xác định đối tượng của BHXH tự nguyện, cần thiết xác định phạm
vi và đối tượng tham gia và những đối tượng bị loại trừ khỏi hệ thống. Việc
xác định này phải dựa trên cơ sở điều kiện phát triển kinh tế xã hội của mỗi
nước, trình độ quản lý của cơ quan BHXH tự nguyện và các điều kiện khác
như truyền thống, đất đai, những hệ thống sở hữu đất đai, mùa vụ và những
thiên tai, giá cả được đảm bảo và ổn định, hỗ trợ khuyến mãi, cải thiện dịch

15


vụ y tế... Do đó đối với lao động trong nông nghiệp và nông thôn, trên thế
giới không có mô hình đơn độc, có phạm vi quốc tế rộng khắp, thống nhất.
Ngay cả khi chúng ta nghiên cứu chính sách BHXH tự nguyện đối với người
lao động trong khu vực nông, ngư và tiểu thủ công nghiệp cũng cần phải dựa
trên tính đặc thù của từng nhóm người lao động, mà đưa ra những chính sách
phù hợp cho từng đối tượng [20].
Về mức đóng góp: theo loại hình BHXH tự nguyện bao gồm nhiều loại
hình lao động có các hình thức và mức thu nhập khác nhau, nên phải xác định
mức đóng BHXH tự nguyện sao cho nhiều đối tượng có thể tham gia, đảm
bảo cho việc hạch toán cân đối thu chi BHXH tự nguyện được thống nhất, dễ
dàng. Người tham gia BHXH tự nguyện có trách nhiệm: Đóng BHXH tự
nguyện theo phương thức và mức đóng theo quy định; thực hiện quy định về
việc lập hồ sơ BHXH tự nguyện; bảo quản sổ BHXH theo đúng quy định.
Về chế độ: đối với loại hình BHXH tự nguyện, lựa chọn mức độ đóng
góp để chi các chế độ và nhu cầu của số người tham gia. BHXH tự nguyện
thực hiện trên cơ sở tự nguyện của người tham gia.
Người vừa có thời gian đóng BHXH bắt buộc, vừa có thời gian đóng
BHXH tự nguyện được hưởng chế độ hưu trí, tử tuất trên cơ sở tổng thời gian
đã đóng cả hai loại bảo hiểm nói trên.
- Xác định mối quan hệ giữa mức đóng và mức hưởng: đây là một vấn
đề rất quan trọng đảm bảo việc thực hiện BHXH tự nguyện đạt kết quả tốt.
- Quỹ BHXH tự nguyện phải được đầu tư tăng trưởng. Đây là nội dung
rất quan trọng, bởi nó đảm bảo quỹ BHXH tự nguyện được bảo toàn, tăng
trưởng, hoạt động đầu tư của quỹ BHXH không phải chịu thuế.
- Nguyên tắc lấy số đông bù số ít: phải tạo nên sự ràng buộc mối quan
hệ lâu dài vững chắc giữa đóng và hưởng BHXH tự nguyện.

16


Ở nước ta, việc xây dựng và thực hiện BHXH tự nguyện cho người lao
động khu vực phi chính thức đã được Đảng và Nhà nước có chủ trương và
ban hành nhiều văn bản quy định thực hiện, như: Nghị quyết đại hội VIII, đặc
biệt là Đại hội IX của Đảng đã chỉ rõ: “phải thực hiện chế độ BHXH đối với
mọi người lao động ở các thành phần kinh tế”.
1.2. Thực hiện chính sách công và chính sách bảo hiểm xã hội tự
nguyện
1.2.1. Thực hiện chính sách công
Thực hiện chính sách công là giai đoạn có ý nghĩa quyết định đối với
việc thành công hay thất bại của một chính sách. Theo tác giả Lê Chi
Mai:Thực thi chính sách là giai đoạn biến các ý đồ chính sách thành những
kết quả thực tế thông qua các hoạt động có tổ chức của các cơ quan trong bộ
máy nhà nước nhằm đạt tới những mục tiêu đã đề ra [32]. Thực thi chính
sách công được coi là giai đoạn tổng hợp các giai đoạn của quy trình chính
sáchcông bao gồm:
- Xây dựng chính sách;
- Phổ biến tuyên truyền chính sách;
- Phối hợp các cơ quan để thực hiện chính sách;
- Duy trì và điều chỉnh chính sách cho phù hợp với thực tế;
- Theo dõi, đôn đốc kiểm tra chính sách.
Các chính sách do cơ quan Trung ương ban hành, quá trình thực hiện
tại địa phương cần phải tiến hành nghiên cứu áp dụng nó cho phù hợp với
thực tế để chính sách đi vào cuộc sống.
1.2.2. Thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện
1.2.2.1. Khái niệm thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện
Tổ chức thực hiện chính sách công nói chung, chính sách BHXH tự
nguyện nói riêng là yếu tố khách quan để duy trì công cụ chính sách theo yêu

17


cầu quản lý của Nhà nước và cũng là để đạt được mục tiêu đề ra của chính
sách.
Thực hiện chính sách BHXH tự nguyện là toàn bộ quá trình chuyển ý
chí của Nhà nước (chủ thể chính sách) về bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với
các đối tượng chính sách (người dân) thành hiện thực nhằm góp phần đảm
bảo an sinh xã hội, quyền và lợi ích của người dân khi tham gia BHXH tự
nguyện.Nói cách khác thực hiện chính sách BHXH tự nguyện là quá trình
hiện thực hóa đưa chính sách BHXH tự nguyện vào thực tiễn cuộc sống.
Tổ chức thực hiện chính sách BHXH tự nguyện là một khâu hợp thành
chu trình chính sách BHXH tự nguyện, thiếu vắng công đoạn này thì chu trình
chính sách không tồn tại. Tổ chức thực hiện chính sách BHXH tự nguyện là
trung tâm kết nối các bước trong chu trình chính sách BHXH tự nguyện thành
một hệ thống, nhất là với bước xây dựng chính sách. So với các khâu khác
trong chu trỉnh chính sách BHXH tự nguyện, tổ chức thực hiện chính sách
BHXH tự nguyện có vị trí đặc biệt quan trọng, vì đây là bước hiện thực hóa
chính sách BHXH tự nguyện vào đời sống xã hội, là giai đoạn biến ý đồ của
của chủ thể chính sách thành hiện thực hoạch định. Xây dựng được chính
sách BHXH tự nguyện đúng, có chất lượng là rất quan trọng, nhưng thực hiện
đúng chính sách còn qua trọng hơn. Có chính sách BHXH tự nguyện đúng
nhưng nếu chính sách đó không được vào thực hiện có hiệu quả cũng sẽ trở
thành vô nghĩa, trở thành khẩu hiệu suông, không những không có ý nghĩa,
không có giá trị mà còn ảnh hưởng đến uy tín của Nhà nước, chủ thể ban hành
chính sách. Nếu chính sách BHXH tự nguyện không được thực hiện đúng sẽ
ảnh hưởng đến an sinh xã hội, dẫn đến thiếu niềm tin, phản ứng tiêu cực của
người dân đối vối nhà nước. Đồng thời việc phân tích đánh giá chính sách
BHXH tự nguyện (mức độ tốt, xấu) chỉ có cơ sở đầy đủ, có sức thuyết phục

sau khi thực hiện chính sách BHXH tự nguyện. Thực tiễn là chân lý, kết quả

18


thực hiện chính sách BHXH tự nguyện sẽ là thước đo, là cơ sở đánh giá một
cách chính xác và khách quan chất lượng, hiệu quả của chính sách BHXH tự
nguyện. Như vậy, tổ chức thực hiện chính sách BHXH tự nguyện là yêu cầu,
nhiệm vụ tất yếu khách quan, là yếu tố quyết định thành công hay không
thành công của chính sách BHXH tự nguyện.
1.2.2.2. Bộ máy và các yêu cầu thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội
tự nguyện
a) Bộ máy tổ chức thực hiện chính sách
Về tổ chức bộ máy BHXH gồm có Hội đồng quản lý và hệ thống
BHXH Việt Nam được tổ chức theo ngành dọc gồm 3 cấp quản lý.
Nhiệm vụ chính của cơ quan BHXH là tiếp nhận đăng ký tham gia
BHXH, tổ chức thu đóng BHXH, hoạch toán các khoản đóng góp, thực hiện
các khoản trợ cấp, quản lý quỹ BHXH, giải đáp thắc mắc của các đối tượng
tham gia về BHXH. Vậy, để thực hiện được các nhiệm vụ chính này, cơ quan
BHXH Việt Nam phân công cụ thể cho từng đơn vị thực hiện, từ đó các
phòng ban phải có trách nhiệm và triển khai kế hoạch đề ra để đạt được mục
tiêu chính. Bên cạnh đó, đội ngũ cán bộ công chức viên chức trong ngành
cũng phải đáp ứng được các yêu cầu về năng lực, trình độ và kinh nghiệm để
xử lý, giải quyết được các chế độ BHXH cho các đối tượng tham gia, đảm
bảo quyền lợi của họ và tuân thủ các chế độ của Nhà nước.
Như vấn đề về huy động các nguồn lực để thực hiện có đề cập đến việc
không chỉ có sự tham gia của Nhà nước và Cơ quan BHXH mà cần phải huy
động mọi nguồn lực trong việc thực hiện chính sách BHXH, cần phải phân rõ
trách nhiệm của các bên tham gia trong việc thực hiện. Các Bộ, Ban, ngành,
hệ thống BHXH từ trung ương đến địa phương có những trách nhiệm cụ thể,

rõ ràng nào để thực hiện tốt, tránh sự chồng chéo và không thống nhất giữa
các bên. Bên cạnh đó, trách nhiệm của các bên trong việc việc báo cáo chính

19