Hình thức diễn xướng tác động đến sự hình thành kết cấu ca dao

TAP CHi KHOA HQC XA HOI SO 9(157)-20101(

30

VAN HOC - NGON N G O HOC - NGHIEN ClfU VAN HOA - NGHE THUAT

HINH THLPC DIEN XU'QNG
TAC DONG DEN SLP HJNH THANH KET CAU CA DAO
•

•

NGUYEN THI THU HA

T6M TAT
Dien xw&ng trong ca dao thwang la doi
dap trwe tiip nen ngi dung cua no tuy rat
sau nhwng lai xa xoi bong gid. Ca dao la
nhCrng tac pham ngan, thwang sir dung
cac bien phap tu tir, ngon ngir ca dao la
ngon ngu' cua mgt th&i da qua. Ddng cuoi
de kit thue bai ca dao thwang sau xa ve y
tir, ngi dung, cam xuc,... tao nen nhCrng
lien twang nai ngwai doc. Nhac dieu khien
cho l&i ca dao c6 nhCrng bien doi. Cung
mgt l&i ca dao nhwng bieu hien qua
nhCrng the tha khac nhau thi se ed sw
bien doi ve ngi dung. Sw thay doi hay
them (b&t) tir ngw, cau chCr trong qua thnh
diin xw&ng ca dao da tao nen nhirng bien
doi, di ban. Do la bieu hien cua sw ma

rgng (hay thu hep) kit cau ca dao, lam
ma rgng (hay thu hep) ngi dung va hinh
thire tac pham.
TLP lau, 6k ddi sing van hoa tinh thin
them phong phu, con ngydi da tao nen
nghe thuat diln xydng. Theo cac nha
ngon ngu- hpc, dien xydng dygc hilu nhy
nghe thuat Idi noi (tap trung vao van ban).
Chinh quan niem nay, theo danh gia cua
Nguyin Thj Thu Ha. Thac sT. Hpc vidn Hdnh
chlnh Co sd Thanh phi Hi Chi Minh.

Richard Bauman, "se dan d i n mpt each
tilp can thong qua chinh ban than sy diln
XLPdng. Trong each tilp can nhy vay, suvan dyng hinh thu-c cac dac diem ngon
ngO- hpc se trd nen thy y l u so vdi thyc
chit cua sy diln xydng, nhy no vin c6,
dygc quan niem va djnh nghTa nhy mpt
phygng each thong tin" (Ngo DLPC ThjnhFrank Proschan chu bien, 2005, tr. 748).
1. D I E N XU-C^NG T A C DONG D E N HiNH
THLrC D Q I D A P , N O I DUNG CA DAO
Do diln xu-dng trong ca dao thydng la doi
dap tryc tilp nen npi dung cua no tuy rat
sau nhyng lai xa xoi bong gio, tham chi toi
nghTa. Trong ITnh vyc thg ca, nlu nhy R.
Jakobson di tim "chit van" cua ngon ngij-,
thi V. Shkolovski chu y d i n thu ph^p "I9
hoa' nhoe nghTa cua nghe thuat ngon ti>.
Con Noam Chomsky nha ngiJ- hpc tao
sinh thi coi ngon ngO nhy mpt sy tao tac

va sinh dpng khong ngCpng. Nhyng tac
phIm nghe thuat tren t h i gidi ma eo sii-c
euln hut, gay nhilu tranh luan va trydng
t i n mai vdi thdi gian hlu hit dIu do tinh
xa xoi, bong gid cua no. Mpt tac phIm
nghe thuat dich thyc thi phai lam cho
ngydi dpc qua cac t h i he muln kham pha
them net nghTa nao dd. Tinh xa xoi, bong
gio dyge t h i hien ro qua ca dao nhu-ng
tac phIm ngin, tham chi rlt ngin (hai


NGUYEN THj THU HA - HiNH THU-C DIEN XU-CNG TAC OQNG DEN..
dong thg) bdi vi tac phIm cang ngin se
cang lam cho viec hilu npi dung tac phIm
kho hgn, da dang hgn. Nhilu Idi ca dao v6
tan v l nghTa d l ngydi tilp nhan tha h i tim
toi, kham pha. Tinh xa xoi, bong gio du-gc
nhilu nha nghien CLPU gpi la tinh mg h i , da
nghTa. 'Tinh mg h i , da nghTa la sy me hoac
hip din cua nghe thuat. Hoan toan kin mit,
khong nhin thIy y nghTa la v6 vj, ma nhin
mpt cai nhan ra ngay hit mpi y nghTa cung
la hit vj. Tinh mg h i da nghTa dam bao thu
hut ngydi dpc di vao cupc tim toi bit tan
v l y nghTa, va ehi c6 tac phIm nghe thuat
dich thyc, phong phu mdi giO du-gc SLPC
quyln ru lau bin" (Ngo DLPC Thjnh-Frank
Proschan chu bien, 2005, tr. 162).
Ngon ngu- trong ca dao mang nhOng dac

dilm cua ngon ngu- thg, thydng eo y rlt
sau. Ca dao thydng dygc sy dyng trong
dli thoai. dli dap tryc tilp. Trong dli thoai
tryc tilp, nil thing ra nhilu khi rlt kho,
tham chi CO t h i thanh v6 duyen, s l sang,
o i l thoai tryc tilp trong ca dao khiln
ngydi hat dung each noi gian tilp, bong
gid Hoan canh dli dap se "noi thay" se
giai thich cy t h i each noi do. Ca dao
thydng SLP dyng cac bipn phap tu ty nhy:
so sanh. In dy, hoan dy va tygng tryng.
Tuy nhien, nhu-ng bien phap diep ngy, chgi
chy, ding nghTa kep khong hoge c6 rlt it
kha nSng tao y nghTa mg h i . Cac bien phap
tu tLP da tao ra cac sic thai bilu dat tinh vi,
da dang, phye tap trong npi dung t h i hien.
Nhy khi noi v l quan he nam-nu-, tinh yeu
doi Ida - mpt ITnh vyc cIn phai t l nhj, kin
d^o - ca dao da dung cac ty d l chuyin
dli y nghTa mOt each hinh anh, sue tich
nhy: ong-bydm, thuyln-bin, lilu-hoa...
C^ch chuyin dli y nghTa dygc t h i hien da
d^ng nen da gop phIn lam cho viec diln ta

31

tam ty, tinh cam trong ca dao them phong
phu. Co khi, giu-a hai v l chi gilng nhau d
mpt net sau kin nao dly vIn dyge dem ra
dli chilu, vi dy: "Em nhw ca Igp sut

xwang/Gap ngw&i quan tCr giO-a dw&ng hoi
mua" (Nguyin Xuan Kinh va nhom tac gia,
2000, tr. 965), giu-a "em" va "ca Ipp sut
xu-gng" v l hinh thde khong c6 net tygng
ding nao ca, nhu-ng v l npi dung ben trong
giu-a hai v l c6 sy tu-gng ding giu-a s l
phan bi dpng cua ngu-di con gai vdi con ca
lep. Sy so sanh nay khiln cho npi dung Idi
ca dao vya sau sic vya tru-u tygng. Y ty
trong Idi ca dao nay d l hilu vdi ngydi
trong cupc, kho hilu vdi ngydi ngoai cupc.
DO ca dao diln xydng blng hinh thyc dli
dap nen tinh y trong Idi ca dao thydng xa
xoi bong gio 6k t h i hipn sy tinh t l cua
ngydi Viet. D l i dap trong ca dao thydng
dya vao nhOng ty ding am hay chgi chy,
bit nguln ty hat dli dap tap thi. Cach
thu-c giao tilp cua nhan vat tru- tinh trong
ca dao t h i hien qua nhu-ng Idi hat dli dap.
v l dli dat tru-dc v l dap, c6 thi la mpt hay
nhilu cau hoi; v l dap la nhu-ng cau tra Idi
tygng xdng. V l dli rlt da dang: c6 khi rlt
d l d l ai cung tra Idi dygc, c6 khi lai rlt
kho d l ehl CO ngydi trong cuOc mdi hilu
va tra Idi dung. Vi dy: "ChCr ehi anh chon
dw&i dat/ChCr chi anh cit tren diu/ChO chi
anh mang khong noi/Chw ehi gid thdi
khong bay/ Chw hoang thien anh chon
dw&i dat/ChCr phu mau anh cit len
dau/ChCr da vang anh mang khdng

ndi/ChCr duyen tinh gid thdi khdng bay/Em
trao ehi cho anh thoa da, chir trao tay l^ng
vang anh no cam an" (Nguyin Xuan Kinh
va nhom tac gia, 2000, tr. 586).
D l Binh Trj da khIng djnh: "Ca dao vin d§
CO tinh chit philn dogn, rdi r?e, qu^ c6


32

NGUYEN TH! THU HA - HiNH THCTC DIEN X U - ^ N G TAC B O N G B E N . . .

dijc, tham chi nhieu khi c6 due den mu-c t l i
nghTa. T l i nghTa khong phai do each diln
dat. T l i nghTa chu yeu do "tinh cam bj che
gilu rlt sau, khong t h i va cung khong
muln bpc Ip hoan toan" Ca dao toi nghTa
vi: "Ngi dung y nghTa tn/c tiip cua bai ca
dao, tyc la dieu nhan vat try tinh muln ndi,
ci\ cam nghT ma no muln bilu hien, va
nhung gi ma bai ca gg/i len trong long ta,
trong long ngwai (cd t h i rlt khac nhau).
Cai hay, cai sau sic cua ca dao nhilu khi
khong phai chu y l u d ban than npi dung y
nghTa tryc tilp cua cau ca dao ma a sire
ggi cua no. T i t nhien, noi d i n SLPC ggi cua
thg ca, cua nghO thuat ndi chung, la phai
noi d i n kha nang "cpng hydng" cua ngydi
thydng thCpc va sy "ding sang tgo" cua
hp" (D6 Binh Trj, 1995, tr. 158). Ca dao

khong t l i nghTa vdi ngydi trong cupc vi
hIn canh diln xydng da cung cip nhu-ng
dy kien giup ngydi trong cupc hilu dygc y
nhau. Muln ca dao khong t l i nghTa thi
phai "dya vao cai chung 6k hilu dygc cai
rilng, lly sy hilu v l cai toan t h i d l suy ra
y nghTa cua cai bp phan... dya vao ca dao
6k hilu ca dao. Ca dao cung cd nhyng
"diln c l " cua nd. Vi nd cd nhu-ng yeu t l
truyin thing ve d l tai, v l thi phap, v.v.
Nam dygc he thing thich hgp thi se hilu
dygc "diln c l " , ma thyc chit la mgt loi noi
heng, t h i hien tap trung mpt nhdm bai ca"
(DiBinhTrj, 1995, tr. 160).
1.2. Ca dao c6 kilu kit thue rlt d§c biet do
tac dOng cua dien xydng
M. Bakhtin da nhin m^nh cau kit thue I I
vin d l then chit cua d|c tryng t h i loai. Ca
dao thydng cd hai dang, d^ng md dIu va
dang culi. Nlu nhy dang md dIu ca dao
dung d l ggi md, d i n dat v i n d l , tinh y thi
dgng culi cd chCpc nang tygng ty cau kit

thue trong thg try tinh. Neu nhy ddng dau
md ra mpt tinh hulng, mpt sy viec, mOt
v i n dl,... thi ddng culi lam ro cam xuc, sy
vat, hien tygng, tinh hulng da dygc khgi
ggi d ddng dau. Ddng culi thydng c6
nhyng bat ngd, sang tao va nhu-ng cai mdi
la hgn ddng md dIu. Ngydi xya da rlt

dung khi cho rang: cai hay cua mpt tac
pham thg ca ndi chung thydng dpng d
dong culi. Cac y trong dong culi cd khi thu
lai, cd khi md ra, tao nen sy lien tydng vd
tan. Ddng culi dung 6k kit thue bai ca dao
thydng sau xa v l y ty, "bung n l " npi dung,
cam xuc, giai ma tCp thg, md ra hydng cam
xuc mdi,... tao nen nhu-ng lien tydng rpng
rai ngi ngydi dpc. Do tac dpng cua diln
xydng, ddng culi 6k kit thue ca dao tap
trung toan bp npi dung Idi ca dao. Trong
nhu-ng Idi ca dao cd hai ddng, nlu dong
md dIu lien tydng den dong cull thi dong
culi la eg sd 6k hilu ro va tilp nli y trong
ddng md dIu.
Vl dy: Anh thay em anh cung mu6n cho/Sg
long bac mg ciy cao la dai (Nguyin XuSn
Kinh va nhdm tac gia, 2000, tr. 156). Trpng
tam Idi ca dao tgp trung d ddng culi vi kho
tang ca dao chu y l u chf gIm hai ddng.
Ddng dIu chi la cai cd (de lam quen, d l d l
bay to tam trang, d l phu hgp vdi hoan
canh,...), npi dung chlnh nam dddng culi.
Trydng hgp tac phIm ca dao gIm hai v l
d l i va dap thi tinh y chlnh cua hai v l dli
dap nam a phIn kit thue cua v l ddp (tic
phIm thy hai) ma ca hai dIu hydng tdi. VI
dy: Chiiu chieu bw&m d$u vw&n hoalCd
cho bw&m d$u hay lua bw&m a? I- Bw&m
d$u ai dam lua dilVw&n hoa thim 6^p,

ngw&i thi c6 doi (Nguyin Xu§n Kinh v l
nhom tac gia, 2000, tr. 503). V l thy 2 (vl
dap) cua vi dy tren la cau tra Idi cho v l 1


NGUYEN T H I T H U HA

- HlNH THCTC DIEN XU-QNG TAC D Q N G B E N .

(vl dli). Tinh y chinh cua ca hai v l nim d
ddng culi cua v l dap.
Ddng culi cd npi dung da dang hgn dong
md dIu. Deiy cung la ly do giai thich tai sao
kho tang ca dao khong bao gid can, luon
dygc b l sung trong qua khy cung nhy
hiOn nay (dli vdi ca dao hien dai). Nhilu
trydng hgp dong md dIu va dong culi c6
npi dung tygng ty nhyng dong culi c6
nhu-ng y nhilu khi bit ngd. Vi du: Chieu
chiiu may phu San TralLdng ta thwang
b?n, nw&e mit va Ign cam (Nguyin Xuan
Kinh va nhom tac gia, 2000, tr. 509). Va:
Chiiu chiiu may phu Da BialDa Bia may
phu, ehi kia mat chdng (Nguyin Xuan Kinh
va nhom tac gia, 2000, tr. 508).
Do tinh chit yng tac, phai dli dap nhanh,
yng khIu nhanh, nhu-ng dong dIu c6 khi
mang tinh chit bit vin, eon nhu-ng dong
kit thue Idi ca dao nhilu khi mang npi
dung khac, khdng lien quan din npi dung

d dIu Idi ca. Vi dy: Bong bong mg bi eon
sang/Do dgc quan cam, dd ngang khdng
cheo/Mudn sang thi bac cau kieu/Mudn
con hay chir, thi yeu liy thiy" Dong 1 va
dOng 2 noi v l nli vlt va cua me khi b l con
qua sOng. Ddng 3 va ddng 4 lai nli v l sy
bilt gn thIy, eo. Cac Idi ca dao dai lai
cung thi hipn ro dilu nay. Vi dy: Ai vi ai &
m0c ai/T6i di diu dwgim bac dai nam
canh/Diu ling eo cai chim xanhlBay ve
nim ng^n don anh bac caulAnh d$n em tir
trw&e din saulMong mw&i thing tam dimg
diu gi& sonlR^ng ngay dimg goe cay bd
hdn/M$t tuy thiy m$t da cdn xon xaolBae
Diu sinh v&i Nam TaolSao Mai sanh v&i
Sao H6m ching chinglEm ligu rang em
trdn khdi anh changlAnh nhw Iw&i vet anh
quing giwa tr&i" Ldi ca dao nay gIm nhilu
Idi ngin lien kit vdi nhau. Nguyin XuSn

33

Kinh gpi nhu-ng Idi ca dao lien kit vdi nhau
la "bj chip", chia ra hai trydng hgp: "nhilu
Idi hoac nhilu manh bj chip" Hipn tygng
nay cho thIy kit thue cua ca dao luon md.
Cac bai hat ru thydng dygc keo dai phIn
kit thue - d l ru tre ngu - la minh chyng cho
viec t h i hien kit thue md. Kit clu md nay
dyge hinh thanh nhd tinh truyin mieng,

tinh tap thi, tinh u-ng tac cua hoat dpng
diln xydng.
1.3. Dien xydng tac dpng, tao nen nhu-ng
biln d l i trong ca dao
Biln dli la "thay dli, lam cho khac vdi
tryde" (Nguyin Nhy V, Nguyin Van
Khang, Phan Xuan Thanh, 1996). Trong
thuat ngu- "biln dli" da bao ham ca "biln
tlu" "biln thi" va "biln dj" Trong qua trinh
diln xydng, Idi ca dao bj biln dli do nhilu
nguyen nhan, do la: sy da dang cua vung
van hoa, tinh truyin thing va sang tao,
nhu-ng thay dli cua Ijch sd-xa hOi, ngOn
ngu-, am nhac, nhjp dipu, t h i thg.
1.3.1. Biln dli Idi ca dao do tac dpng cua
am nhac
Khai niem am nhac d day cIn hilu la giai
dieu (am dieu, nhjp dipu). Vladimir Propp
trong "D$c trung cua Folklore" quan nipm:
"Sang tac thg ca (dan gian) hlu nhu- luon
luon CO quan he vdi am nhac" (Ngo Dye
Thjnh-Frank Proschan chu bien, 2005, tr.
46). Nguyen t i c thong thydng cua nhac
dieu la tuy theo thanh dieu ma len blng
xuIng trim. He thing thanh dieu phong
phu va sy kit hgp cua cac ty trong ngon
ngu- da thanh giau nhac tinh cua tilng Vipt
da tao nen sy da dang, nhilu ve cho nhac
dieu ca dao. Noi each khac, dac dilm ngon
ngu- cd vai trd quan trpng trong vipc tao

dyng nhac dieu va mang lai eim hydng d|c


34

NGUYEN THI THU HA - HJNH THCrC DIEN XUdNG TAC DONG DEN...

tryng cho ca dao. Nguyin Van Huyen da
nhan xet rlt xac dang nhy sau: "Nhu-ng
ehl trd lai nay cua cac tir, ngay ca nhu-ng
ty khdng c6 nghTa, nhu-ng tilng vpng rlt
vang nay cua cac am vj, nguyen am va
phy am, ty chung dong vai tro cua mpt ban
nhac dem. Sy am vang, chuyin dpng,
thing nhlt cua khue hat dygc thyc hien
blng nhu-ng chd lap lai, nhu-ng ehl vpng
va d l i XLPng do. Tit ca nhu-ng cai do lam
thanh mpt chfnh t h i rlt du dygng... Ta
hilu dygc vi sao c6 sy ngheo nan, va
tham chi sy vang mat cua dan nhac"
(Nguyin Van Huyen, 1995, tr. 43, 44).
Kit clu thg luc bat d i n d i n nhyng kilu kit
clu giai dieu am nhac. Sau do, ngygc lai,
kit clu giai dieu (hinh tygng am nhac) din
din sy thay dli kit clu Idi ca dao. Nhac
dieu khiln cho Idi ca dao c6 nhu-ng.biln dli
trong sinh hoat ca hat. Nhac dieu d ca dao
gIm nhjp dieu va gieo vin. Nhu-ng ty ghep,
diep tLP, diep ngO-, dao ngy diu la nhu-ng
ylu t l can ban d l xay dyng nhjp dieu trong

ca dao. TLP bai ca dao quen thupe: Chdng
gin em ching lay, lai lay chdng xa/Nu-a
mai cha yeu, me gia,/Bat cam, dia ca,
Chen tra ai dang. Ngoai Bic, khi hat giao
duyen, ngydi ta v i n hat nhy vay, nhyng
khi vao Nam, no trd thanh "dieu ho Ding
Thap" nhy sau: Con ca ddi nam tren coi
da/Con chim da da dau nhanh da
da/Chdng gin ma em khong liy sao em di
lay chdng xa (Vu Ngpc Phan, 1994, tr. 598).

Am nhac la y l u t l tac dpng nhilu nhlt din
biln d l i Idi ca dao.
D l i vdi cac dieu hd cd nhjp ty do nhy hd
cheo ghe (mi trydng, mai doan,...), Idi cua
Chung it chju tac dpng cua am nhac. Con
cac dieu hd lao dpng khac cd tilt t l u ro
rang (nhy hd cly, hd xay lua, hd ban ddn,
ho Id,...) thi am nhac cd tac dpng nhlt djnh
d i n kit clu Idi ca. Nlu cau ca c6 khuon
k h i theo niem luat thi cau ca se khd pho
diln day du tam ty, tinh cam cua con
ngydi. Nhilu khi bai ca phai md rpng kit
clu Idi ca thi mdi tygng xdng vdi dp md
cua Ian dieu. Nhu-ng bai ca c6 tac dyng md
rpng kit clu Idi ca thydng theo lye bat
biln t h i hay song thIt lye bat biln thi. Bill
Van Nguyen vilt: "Chic chin s l tilng
dyge tang them trong lye bat hoac song
thIt biln t h i cd tac dyng v l npi dung, vl

nhgc dieu (d|c biet la hd)" (Bui Van
Nguyen, Ha Minh DLPC, 1971, tr. 34-35). d
nhu-ng Idi ca nay, nOi dung Idi ca tac dpng
d i n nhac dieu, quylt djnh nhgc dieu.

Ca dao try tinh Viet Nam da theo quy luat
ty nhien ma c l u tao ra nhu-ng cau thg nhjp
nhang, d l i xdng, d l nhd, d l thupe. Nhjp
Idi ca dao vCpa tac dpng tryc tilp vCra c6
vai trd quan trpng d l i vdi nhjp dieu am
nhac, hinh thanh nen nhiJng giai dieu phu
hgp vdi tCpng t h i iogi. Nhjp dieu ca dao II
nhjp dieu cua nhu-ng ngon ty binh dj kit
hgp vdi nhyng t h i thg (lye bat, song thIt
lye bat, song thIt va hIn hgp...). Nhu-ng
phIp ngat nhjp trong ca dao lam cho
thu
Ca dao du-gc sang tac phan Idn la tuy hdng,
LPng tac va dya trIn mpt dieu nhac (nhy hat tilt t l u khi thi nhanh hgn, h i i thue hgn, khi
trlng quan, cd la,...). Mpt s l trydng hgp, thi ch|m rai, ngap ngCpng,... dilu nay lam
khi sang tac thi nhan dan sang tac ca Idi lin tang them sy bilu cam cho npi dung. Noi
each khac, nhjp dieu la y l u to rlt quan
nhac cung mpt luc nhy nhilu bai dan ca
quan hp,... Khdng it trydng hgp, dya tren trpng tac dpng d i n Ian dieu dan ca v l
Ian dieu CO san, ngydi ta sang tgo ra Idi ca. phIn Idi cua nd. Cung mOt Idi hat, cCing


NGUYEN THj THU HA - HJNH THU-C DIEN XU-CNG TAC D Q N G OEN.
mpt Ian dieu. ngat nhjp khac di se lam cho
nOi dung Idi ca khac di. Vi dy: Gid mua thu

mg ru con ngu/Nam canh chay thirc du
vwa nam/Hai chang... chang ail... Toan bp
nOi dung cua bai hat dygc dien ta vdi am
diOu dgn gian, Idi le ngin gpn, c6 dpng.
Sy kit hgp cua am dieu cung each ngit
nhjp cham rai, diu dan da t h i hien tac
dyng cua Idi ru la ru ngu va sy gin gui
giu-a me, con. Ding thdi cung t h i hien tam
trang nhd ching. Con nlu ngIt nhjp: "Gid
mua thu/mg ru eon ngu/Nam canh chay/
(nam canh ehiy)Ahwc du vira nam/ Hai
Chang... chang ai!... Cach ngIt nhjp giu-a
Idi ca dao va vipe lap lai hai lln "Nam canh
ehiy" c6 tac dyng keo dai Idi ru. Ngoai y
nghTa nhy each ngIt nhjp d tren, Idi ca con
nhin manh them nli vlt va cua ngydi me
khi phai thCpc ca dem cham soe eon.
1.3.2. Biln dli t h i thg ca dao do tac dOng
cua diln xydng
Trong nOi ham khai niem t h i thg da noi len
cic quy luOt nhlt djnh, hinh thanh tren eg
sd tinh In djnh cua qua trinh l$p lai va k l
thCpa. Nhu-ng phep tie, quy luat t l chCpc
cua hinh thu-c thg ca khong ngCpng vgn
dOng va phat triln. Mli t h i thg vCpa dygc
hinh thanh theo nhu-ng cong thCpc v l niem
lu|t vCpa phai dya tren cac mo hinh c6 tinh
CO gian linh hoat, nhIm dap u-ng nhu clu
thIm my da dang va sy dli mdi khong
ngCpng cua xa hpi. Vi thi, cung mpt Idi ca

dao nhyng dien xydng qua hinh thCpc t h i
thg khic nhau thi Idi ca dao do se eo sy
biln dli v l npi dung.
VI dy: Cdi cin cau bing truc/Cai Iwai cau
bing vang/Anh aim mdi nggc/Anh nem
sang him rdng (Nguyin Xuan Kinh va
nhdm tic gia, 2000, tr. 358) va "Cii cin
cSu true, cii Iwai ciu vang/Anh dam mdi

35

ngge nem sang dau rdng" (Nguyin Xuan
Kinh va nhdm tac gia, 2000, tr. 359). TCP
t h i nam am tilt (c6 xen bin am tilt)
chuyin sang t h i tam am tilt c6 sy biln dli
v l nghTa. Ldi ca dao d t h i nam am tilt liet
ke cac vat (can cau, lydi cau) ro rang, cac
vat nay nhu- khong g i n bo vdi nhau; hanh
dpng cua chang trai (sIm, nem) thi dCrt
khoat, khong t h i hien tinh cam nao. Con
Idi ca dao d t h i tam am tilt khi Net ke cac
vat, mieu ta hanh dpng cua chang trai thi
khong c6 sy dCpt khoat va lai c6 mpt tinh
cam nhe nhang trong do. Cac vat dygc k l
ra e6 mli lien he, gin bo vdi nhau.
Hinh thLPC cua mli t h i thg tac dpng din
giai dieu va hinh thu-c diln xydng ca dao.
T h i lye bat dygc t h i hien rpng rai ty hat ru,
hat hue tinh, din cac dieu hd, ly nhu-ng
bai ca cd npi dung tru- tinh. TCP Idi ca dao d

t h i lye bat chinh thing chuyin sang lye
bat biln t h i lam biln dli Idi ca dao. Vi dy
Idi ca dao d t h i lye bat chinh thing: Triic
xinh, true mgc diu dinh/Em xinh, em dung
mgt minh cung xinh (Nguyen Xu§n Kinh va
nhom tac gia, 2000, tr. 2476) vS Idi ca dao
d t h i lye bat biln thi: 'Cay true xinh ciy
true mgc ben dinh/Chi hai xinh chi hai
dung mgt minh cung xinh (Nguyin XuSn
Kinh va nhom tac gia, 2000, tr. 426). Ldi
ca sau c6 net nghTa cy thi va rd rang hgn
Idi ca diu. Biln t h i lam cho Idi ca dao gin
vdi khIu ngu- hgn. Nguyen nhan xult hiOn
biln t h i la do nhu-ng quy djnh v l tilt tlu,
giai dieu Idi hat, do tinh chit cong viOc vd
hoan canh sang tac. Lye bat biln t h i xult
hien nhilu hgn cac t h i thg khac biln thi,
dilu nay them khIng djnh t h i lye bdt I I
khuon hinh eg ban cua ca dao.
Biln t h i trong ca dao da chCpng to mli
quan he gan bo giu-a ca dao vdi mdi


36

NGUYEN THI THU HA - HiNH THLTC DIEN XLTOfNG TAC B Q N G BEN...

trydng, hIn canh diln xydng. 0 nhu-ng
dang biln t h i , s l lygng am tilt tang them
hay giam di dong vai trd quylt djnh d l nhjp

thg thay dli, tac dpng nhilu d i n npi dung
t h i hien. Biln t h i lye bat trong ca dao Ble
Bp, Trung Bp thydng gian tilng d ddng bat:
Ba chon bin nai chang rang/Khong nai
neo han sau la lang tinh rang? (Nguyen
Xuan Kinh va nhdm tac gia, 2000, tr. 209).
Con trong ca dao Nam Bp thi eo gian nhilu
d ca hai dong nen linh hoat v l vin nhjp, vi
dy: Dao phay ke cd, mau dd khong
manglChit th&i mac chit, buong nang toi
khdng buong.
1.3.3. Biln doi Idi ca dao do viec thay d l i
hay them (bdt) tCp ngu-, cau chuSy thay dli hay them (bdt) tCp ngu-, cau
chu- trong qua trinh diln xydng ca dao da
tao nen nhu-ng dj ban. Do la bilu hien cua
sy md rpng (hay thu hep) kit clu ca dao.
Ldi ca dao biln d l i do sy thay dli tCp (cym
tCp), them hay bdt tCp (cym tCp). Sy thay d l i
hay them (bdt) nay tuy la ngiu hCpng
nhyng thydng khdng lam thay d l i chu d l
tac phlm. Tuy nhien, nlu thay dli hay
them (bdt) tCp (cym tCp) nhilu thi se lam
thay dli chu d l tac phlm.
Vipe thay dli hay them (bdt) tCp (cym tCp)
trong qua trinh sang tac va lyu truyin phu
hgp vdi hoan canh diln xydng, npi dung
t h i hien, tao nen nhu-ng gia tri thIm my
nhlt djnh. Hinh thu-c biln d l i Idi ca dao
qua sy thay d l i hay them (bdt) tCp ngCi-, cau
chu- se lam md rpng (hay thu hep) npi

dung va hinh thCpc tac phlm. Vi dy: Diu
dw&ng CO mgt cay dudilCudi dw&ng eo mgt
cay daiLam ehi tgi nghigp bo qua sao danh?
(Nguyin Xuan Kinh va nhom tac gia, 2000,
tr. 820) va: Dau dw&ng kia co mgt cay
chuSi/Cudi dw&ng ng c6 mgt cay da/Cai

goe nga ba co mgt sg/ day ta hdng/Con gii
chwa chdng nhw bong hoa ly/Trai chwa vg
nhw hire twang ve tranh dd/Ngo len may
bac trai hong/Gam toi v&i bau VQ chdng
xung doi (Nguyin Xuan Kinh va nhdm tac
gia, 2000, tr. 821). Ldi sau md rpng npi
dung va hinh thCpc tac phlm do dygc them
nhieu tCp ngu-, cau chu- so vdi Idi tryde.
Ldi ca dao "Ddng Dang co pho Ky Lira..."
cung la minh chCpng cua sy biln doi nay
Co ngi sang tac chf gom 6 cau: Ddng Dang
CO pho Ky Lira/Co nang To Thi, eo ehiia
Tam Thanh/Ai len xir Lang ciing anh/Tiec
cong bac me sinh thanh ra em/Tay cam
bau rwgfu nam nem/Mang vui quen hit loi
em dan dd" Cd ngi sang tac them hai cau
sau: Ganh vang di dd song Ngd/Dem nim
ta twang di mo song Twang. 0 ngi khac, lai
them 4 cau cull.' Vao chiia thip mgt nam
hwang/Mieng khan tay vai bdn phwong
chiia nay/Em di tim ban anh day/Ban thay
em khd ban nay ching ehao,... Ngydi ta
cdn them hai cau sau vao phIn md dau

(dat tryde "Ddng Dang eo pho Ky LCea"):
Cai CO bay bong bay cao/Bay qua cOa phu
bay vao Ddng Dang" Day cung la hinh
thu-c md rpng, bo sung kit c l u ca dao.
Dydng nhy kit c l u Idi ca dao khong co
dilm kit thuc-kit c l u md. Nhilu trydng
hgp khac cung vay. Da cd mpt s l nha
nghien cu-u tim hilu v l tinh thong nhat
trong chu de cua cac Idi ca dao nhyng thIt
bai. Tinh u-ng tac va hoan canh dli dap
khiln cho ngydi hat phai Cpng biln linh
hoat, thay d l i hay b l sung tCp, ngu- va chu
d l cho phu hgp.
Khi diln xydng dan ca, ngydi hat thydng
thay d l i doi chut tCp ngu-, cau chu' d l phii
hgp vdi hoan canh, doi tygng diln xydng.


N G U Y E N TH! THU H A -

HJNH THU-C D I E N XLPG'NG T A C D Q N G O E N .

"Hat giao duyen d m i l n Ble... mdi d i u
dung nhu-ng cau thg bay chu- r l t ngin,
khdng c6 tilng dem, tilng lot, tilng lay:
G$p nhau day/M&i dau trang gid/Hoi mgt
l&i:/Da cd chdng chwa?... D i n da ngu-di ta
hat giao duyen vdi nhu-ng tilng goi nhau
va nhu-ng cau lay cho bai hat them dam da,
triu min: Gap nhau day/Nam tay cho chat/

Hdi ed minh/Cd that yeu chang?/Hai nang
nang ailHoi cd minh/Cd that yeu chang?/
Ddi chung ta/Nhw cay ben re/Chang
thwang ehang/Ha de thwang ai? (Pham
Duy, 1972, tr. 53). Ro rang nhu-ng tilng
dOm them vao lam b i l n d l i va tang hipu
qua cho Idi ca. Day la nhu-ng biln d l i
thydng gap trong sinh hoat ca hat dan
gian. Trong qua trinh d i l n xydng, mpt s l
bai hat dygc cai bien, b l sung d l hoan
chinh hgn. C h i n g han nhy tCp ly giao
duyen cua vung Tri Thien ma ly giao duyen
cua Nam BO da hoan chinh hgn vdi ten
mdi la Ru con. Do cung la mpt quy luat, la
tinh lap lai trong s y phat triln.
T6m lai, qua trinh d i l n xydng da tac dOng
d i n Idi ca dao va tao ra nhu-ng biln d l i
cho no. Dien xydng hinh thanh nen dipn
mao, net rieng cho ngon ngu- bilu hien,
cho Ian dieu. NhCi-ng b i l n d l i Idi ca khong
nhu-ng khong lam khac di chu d l bai ca ma
con lam cho kho tang ca dao them phong
phu, sinh dOng. Nhu-ng b i l n d l i nay eon
Idm cho ca dao luon phat triln v l s l lygng
vi chit lygng, lam phong phu them cho
hinh tygng am nhac. •
TAI LISU THAM KHAO
1. Bui van Nguyen cung nhilu tac gia. 1978.
Lich sir VSn hgc Vigt Nam. Tip 1: Van hpc
| g i a n phIn 2. Ha NOi: Nxb. Giao dye.

|

Bill van Nguyen, Ha Minh Ddc. 1971. Cic

37

thi tha ca va sw phat triin cOa hinh thirc tha
ca trong van hgc Vigt Nam. Ha NOi: Nxb.
Khoa hpcXa hOi.
3. Cao Huy Dinh. 1966. Ldi ddi dip trong ca
dao trCr tinh. Tap chi Van hpc. S l 9.
4. Do Binh Tri. 1995. Phan tich tic pham
van hgc dan gian. Hi NOi: Nxb.Giao due.
5. Ha Minh Du-c. 1998. Tha va may vin di
trong tha Viet Nam hien dai. Ha NOi: Nxb.
Giao due.
6. Hoang Tiln Tyu. 1992. Binh giang ca dao.
Ha NOi: Nxb. Giao due.
7. Lu-dng DLPC Thipp. 1950. Xa hgi Viet Nam.
Nxb. Lien hipp Sai Gdn.
8. Ngd DLPC Thjnh-Frank Proschan (Chu
bien). 2005. Folklore thi gi&i mdt sd cdng
trinh nghien ciru ca ban. Ha NOi: Nxb. Khoa
hpc Xa hOi.
9. Nguyin Van Huyen. 1995. Gdp phin
nghien ciru van hda Vigt Nam. TOp 1. Ha Npi:
Nxb. Khoa hpc Xa hOi.
10. Nguyin Xuan Kinh. 1992. Thi phip ca
dao. Ha NOi: Nxb. Khoa hpc Xa hOi.
11. Nguyin Xudn Kinh va Phan Dang NhOt

(Chu bien). 1995. Kho ting ca dao ngw&i
Vigt (3 t$p). Ha NOi: Nxb. Van hda-Thdng tin.
12. Nguyin Xuan Kinh, Phan Dang NhOt,
Phan Dang Tai, Nguyin Thy Loan, DOng
DiOu Trang. 2000. Kho tang ca dao ngw&i
Vigt (2 tap). Ha NOi: Nxb. Van hda-Thdng tin.
13. Nguyin Nhu- Y, Nguyin Van Khang,
Phan Xuan Thanh. 1996. Tir diin tiing Vi$t
thdng dyng. Ha NOi: Nxb. Giao dye.
14. Pham Duy. 1972. D$c khio vi din nhge
& Viit Nam. Nxb. HiOn Dai.
15. TrIn Dinh SLP. 1996. Ly lu$n vi phi binh
vin hgc. Ha NOi: Nxb. HOi Nha van.
16. Tu Ngoc. 1994. Din ca ngw&i Vigt. Nxb.
Am nhac.
17. Vu Ngoc Phan. 1994. Tue ngw, ca dao,
din ca Vigt Nam (In l l n thd 10). Ha NOi: Nxb.
Khoa hpc Xa hOi.