Lễ hội truyền thống của các dân tộc thiểu số ở miền bắc đề tài NCKH QX98 03

Đ Ạ I H Ọ C Q U Ố C G IA H À N Ộ I

TRƯỜNG ĐẠI
HỌC
KHOA HỌC
XÃ HỘI■ VA NHÂN VĂN
•
•
•
..............- o O o ..............

LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG
CỦA CẤC DÂN TỘC THIỂU số ả MIÊN BẮC
■

-

★

Đề tài khoa học : Cấp Đại học Quốc gia
M ã s ố : QX.98.03

Chủ trì để tài : TS. HOÀNG LƯƠNG
ĩ\ỉjù ìi

(Ịíữ '■ T > ' L ạ m

O t ị C í M

H à Nội - 2001

MỤC LỤC
•

I

T r a n g

- Lời nói đầu

I

Chương 1 : M ột s ố đặc điểm cơ bấn về tự nhiên, con người và các

sinh hoạt kinh tế, văn hóa, xã hội vùng các dân tộc
thiểu sô ở các tỉnh phía Bắc
1.1. M ộ t s ố đ ặ c đ i ể m c ơ b ả n v ề tự n h i ê n

1

1.2. S ự p h â n b ố v à đ ặ c đ i ể m d â n c ư ở c á c v ù n g n ú i m i ề n B ắc

6

Chương 2 : K hái niệm chung vê ỉễ hội truyền thống của các dân

tộc thiểu sô ở miền Bắc
2 . 1 . K h á i n i ê m c h u n g v ề lễ h ộ i

13

2 . 2 . T h ờ i g i a n v à k h ô n g g i a n tổ c h ứ c lễ h ộ i c ủ a c á c d â n tộ c

18

thiểu số m iề n Bắc

Chương 3 . L ễ hội truyền thông của các dân tộc thiểu sô ở miên

núi phía Bắc Việt Nam
3.1. L ễ h ộ i m ù a x u â n

31

3 .2 . C á c lễ h ộ i m ở v à o m ù a h è

89

3 . 3 . L ễ h ộ i m ù a t h u c ủ a c á c d â n tộ c t h i ể u s ố ở m i ề n B ắc

98

3.4. L ễ h ộ i m ù a đ ô n g

106

Chương 4 : Giá trị của ỉễ hội truyền thông đôi với đòi sống các

dân tộc thiểu s ố ở miền Bắc
4 . 1 . L ễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g p h ả n á n h m ô i t r ư ờ n g tư n h i ê n v à h o ạ t

112

đ ộ n g k i n h t ế - x ã h ộ i c ủ a c á c d â n tộ c
4 . 2 . L ễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g là n ơ i h ộ i tụ n h ữ n g g i á trị v ă n h ó a

123

4 . 3 . L ễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g là n ơ i g ì n g i ữ n h ữ n g g i á trị v ề c á c a n h

13 4

h ù n g v ă n h ó a và a n h h ù n g l i ọ h s i í

- Kết luận

142

■ C ác tài liệu tham khảo

145

- Phụ lục ảnh

149


LỜI NÓI ĐẦU

1. T ính cấp thiết của đề tài :

L ễ h ộ i là m ộ t h ì n h t h ứ c s i n h h o ạ t v ă n h ó a t i n h t h ầ n c ủ a b ả n m ư ờ n g ,
g ắ n liền với c ả q u á trìn h p h á t triển c ủ a c ộ n g đ ồ n g . T u y c ó lúc su y , lúc
t h ị n h , n h ư n g n h ì n c h u n g lễ h ộ i v ẫ n là m ộ t h o ạ t đ ộ n g q u a n t r ọ n g m a n g
tín h c h ấ t tâ m lin h c ủ a các d â n tộc.
C á c d â n tộc th iể u s ố tro n g cả n ư ớ c nói c h u n g và các d â n tộc thiểu
số

à m i ề n B ắ c n ó i r i ê n g đ ề u c o i s i n h h o ạ t lễ h ộ i là h o ạ t đ ộ n g v ă n h ó a t i n h

th ần q u a n trọ n g n h ất, k h ô n g thể thiếu trong đời số n g c ủ a m ìn h .
S in h tụ c h ủ y ế u

à c á c v ù n g m iề n núi, n ê n đ ặ c đ iể m n ổ i b ạ t n h ấ t c ủ a

lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g c á c d ã n t ộ c t h i ể u s ố ở c á c t ỉ n h m i ề n B ắ c là s ự g ắ n b ó
g i ữ a c o n n g ư ờ i v ớ i tự n h i ê n x u n g q u a n h m ì n h - Đ ó l à t í n n g ư ỡ n g s ù n g
b á i t ư n h i ê n , loại tín n g ư ỡ n g k h ở i th ủ y c ủ a loài ngư ờ i.
C ó t h ể n ó i , q u a n h ệ g i ữ a c o n n g ư ờ i v à t h i ê n n h i ê n x u n g q u a n h là

quan h ê s ố n g c ò n , q u a n h ệ g ầ n g ũ i t h â n t h i ế t , lệ t h u ộ c v à o n h a u . D o lệ
th u ộ c v à o n h a u c h o n ê n s in h ra sự s ù n g b ái c h ứ k h ô n g h o à n to à n do sự sợ
h ã i , b ấ t l ự c t r ư ớ c c á c h i ệ n t ư ợ n g t ự n h i ê n m à c o n n g ư ờ i s ù n g b á i tự n h i ê n .
T h ô n g q u a c á c n g h i t h ứ c lễ h ộ i c ủ a c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ờ m i ề n B ắ c đ ã
c h o p h é p c h ú n g ta r ú t ra n h ậ n x é t n h ư v ậ y .
T h ự c ra, n ế u t h i ê n n h i ê n k h ô n g c ó n h ữ n g t á c đ ộ n g c ủ a c o n n g ư ờ i
thì t h ế g i ớ i h o a n g s ơ đ ó c ũ n g v ẫ n s ẽ m ã i m ã i là t h ế g i ớ i h o a n g s ơ v à có
t h ể n ó i là v ô tri, v ô g i á c v à đ ầ y b í h i ể m . N h ư n g , n h ờ c ó c o n n g ư ờ i m à t h ế
g i ớ i h o a n g s ơ đ ó đ ã t r ở t h à n h m ộ t t h ế lự c q u a n t r ọ n g , m ộ t t h ế lự c c ó ích
h a y c ó h ạ i . N h ư v ậ y , c o n n g ư ờ i s ù n g b á i t ự n h i ê n , t h ự c ra c ũ n g là s ự s ù n g
bái, tô n th ờ c h ín h sứ c m ạ n h c ủ a m ìn h . C ũ n g n h ư th ế, sa u n à y khi xã hội

l o à i n g ư ờ i p h á t t r i ể n , c á c t h ế ỉự c t r o n g x ã h ộ i c h i p h ố i , t á c đ ộ n g đ ế n đ ờ i
s ố n g c ộ n g đ ồ n g t h ì l ú c đ ó c o n n g ư ờ i lạ i t ô n t h ờ c h í n h n h ữ n g t h ế ỉực đ o
c h í n h m ì n h t ạ o n ê n . X é t đ ế n c ù n g , đ ó c ũ n g c h ỉ là s ự t ô n t h ờ c h í n h n h ữ n g
g i á trị d o c o n n g ư ờ i t ạ o ra . C o n n g ư ờ i v à t ự n h i ê n

là m ộ t k h ố i t h ố n g n h ấ t

tạ o n ê n s ứ c m ạ n h t ồ n v o n g v à p h á t t r i ể n c ủ a x ã h ô i l o à i n g ư ờ i .
Đ ó l à n h ữ n g ý n g h ĩ a c h í n h c ủ a lễ h ộ i c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố

ở m iền

B ắ c . N h ư n g , l â u n a y v i ệ c t ì m h i ể u , n g h i ê n c ứ u v à t ì m ra ý n g h ĩ a đ í c h t h ự c
c ủ a lễ h ộ i c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố v ẫ n c h ư a t h ỏ a đ á n g m à v ẫ n t h e o m ộ t lố i
m ò n c h o r ằ n g d o s ợ h ã i v à b ấ t lự c n ê n s i n h ra s ù n g b á i , t ô n t h ờ đ ể c ầ u
c h o n g ư ờ i a n v ậ t t h ị n h , m ù a m à n g t ố t tư ơ i ...
Ý n g h ĩ a đ ó k h ô n g s a i , n h ư n g c ó lẽ c h ư a đ ủ v à c h ư a t h â t đ ú n g v ơ i
m ụ c đ í c h m ở l ễ h ộ i c ủ a l o à i n g ư ờ i , n h ấ t là đ ố i v ớ i lễ h ộ i c á c d â n t ộ c t h i ể u
số. N h i ề u k h i d o c h ư a h i ể u đ ú n g , c h ư a h i ể u h ế t n h ữ n g ý n g h ĩ a t i ề m ẩ n
t r o n g đ ó , c h o n ê n t h ư ờ n g g á n c h o c á c lễ h ộ i n h ữ n g y ế u t ố m ê t í n d ị đ o a n ,
c ả n t r ở s ự t i ế n b ộ . Ớ đ â y , c h ú n g tô i m u ố n n h ấ n m ạ n h t h ê m m ộ t đ i ề u là
n ế u lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g k h ô n g l i ê n q u a n đ ế n s ự s i n h t ồ n v à p h á t t r i ể n c ủ a
c o n n g ư ờ i t h ì c h ắ c c h ắ n n ó s ẽ k h ô n g c ò n lại đ ế n n g à y n a y , t h ậ m c h í n g à y
cà n g p h á t triển.
V ì v ậ y , v i ệ c t ì m h i ể u , n g h i ê n c ứ u lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g c ủ a c á c d â n
t ộ c t h i ể u s ố n ó i r i ê n g , c á c c ộ n g đ ồ n g n ó i c h u n g là v i ệ c l à m v ừ a c ó ý
n g h ĩ a k h o a h ọ c v à ý n g h ĩ a t h ự c t i ễ n to lớ n . C á c ý n g h ĩ a đ ó đ ề u p h ụ c vụ
đ ắ c lự c c h o s ự p h á t t r i ể n c ộ n g đ ổ n g c h ứ k h ô n g c h ỉ n h ằ m b ả o t ổ n n h ữ n g

g i á trị v ă n h ó a t r u y ề n t h ố n g .
T r ê n c ơ s ở q u a n n i ệ m n h ư v ậ y , c h ú n g tô i m ạ n h d ạ n g i ớ i t h i ệ u m ộ t
c á c h k h á i q u á t v à c ó c h ọ n l ọ c lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở
m i ề n B ắ c . Đ ố i v ớ i lễ h ộ i c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở p h í a N a m s ẽ t i ế p t ụ c g iớ i
t h i ệ u ở m ộ t d ị p k h á c . H ơ n n ữ a t h e o c h ú n g tô i , g i ữ a lễ h ộ i c á c d â n t ộ c
t h i ể u s ố ở m i ề n B ắ c v à lễ h ộ i c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở p h í a N a m c ó n h ữ n g

II


l o à i n g ư ờ i p h á t t r i ể n , c á c t h ế lự c t r o n g x ã h ộ i c h i p h ố i , t á c đ ộ n g đ ế n đ ờ i
s ố n g c ộ n g đ ồ n g t h ì l ú c đ ó c o n n g ư ờ i lại t ô n t h ờ c h í n h n h ữ n g t h ế lự c d o
c h í n h m ì n h t ạ o n ê n . X é t đ ế n c ù n g , đ ó c ũ n g c h ỉ là s ự t ô n t h ờ c h í n h n h ữ n g
g i á trị d o c o n n g ư ờ i t ạ o ra . C o n n g ư ờ i v à t ự n h i ê n

là m ộ t k h ố i t h ố n g n h ấ t

t ạ o n ê n s ứ c m ạ n h t ổ n v o n g v à p h á t t r i ể n c ủ a x ã h ộ i lo à i n g ư ờ i .
Đ ó l à n h ữ n g ý n g h ĩ a c h í n h c ủ a lễ h ộ i c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố

ở m iền

B ắ c . N h ư n g , l â u n a y v i ệ c t ì m h i ể u , n g h i ê n c ứ u v à t ì m ra ý n g h ĩ a đ í c h t h ư c
c ủ a ỉễ h ộ i c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố v ẫ n c h ư a t h ỏ a đ á n g m à v ẫ n t h e o m ộ t lố i
m ò n c h o l ằ n g d o s ợ h ã i v à b ấ t lự c n ê n s i n h ra s ù n g b á i , t ô n t h ờ đ ể c ầ u
c h o n g ư ờ i a n v ậ t t h ị n h , m ù a m à n g t ố t tư ơ i ...
Ý n g h ĩ a đ ó k h ô n g s a i , n h ư n g c ó lẽ c h ư a đ ủ v à c h ư a t h ậ t đ ú n g v ớ i
m ụ c đ í c h m ở l ễ h ộ i c ủ a l o à i n g ư ờ i , n h ấ t là đ ố i v ớ i lễ h ộ i c á c d â n t ộ c t h i ể u
số. N h i ề u k h i d o c h ư a h i ể u đ ú n g , c h ư a h i ể u h ế t n h ữ n g ý n g h ĩ a t i ề m ẩ n
t r o n g đ ó , c h o n ê n t h ư ờ n g g á n c h o c á c lễ h ộ i n h ữ n g y ế u t ố m ê tín d ị đ o a n ,

c ả n t r ở s ự t i ế n b ộ . Ớ đ â y , c h ú n g tô i m u ố n n h ấ n m ạ n h t h ẽ m m ộ t đ i ể u là
n ế u lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g k h ô n g l i ê n q u a n đ ế n s ự s i n h t ồ n v à p h ấ t t r i ể n c ủ a
c o n n g ư ờ i t h ì c h ắ c c h ắ n n ó s ẽ k h ô n g c ò n lạ i đ ế n n g à y n a y , t h ậ m c h í n g à y
càn g p h á t triển.
V ì v ậ y , v i ệ c t i m h i ể u , n g h i ê n c ứ u lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g c ủ a c á c d â n
t ộ c t h i ể u s ố n ó i r i ê n g , c á c c ộ n g đ ồ n g n ó i c h u n g là v i ệ c l à m v ừ a c ó ý
n g h ĩ a k h o a h ọ c v à ý n g h ĩ a t h ự c t i ễ n to ỉớ n . C á c ý n g h ĩ a đ ó đ ề u p h ụ c v ụ
đ ắ c lự c c h o s ự p h á t t r i ể n c ộ n g đ ồ n g c h ứ k h ô n g c h ỉ n h ằ m b ả o t ồ n n h ữ n g
g i á trị v ă n h ó a t r u y ề n t h ố n g .
T r ê n c ơ s ở q u a n n i ệ m n h ư v ậ y , c h ú n g tô i m ạ n h d ạ n g i ớ i t h i ệ ư m ộ t
c á c h k h á i q u á t v à c ó c h ọ n l ọ c lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở
m i ề n B ắ c . Đ ố i với lễ h ộ i c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở p h í a N a m s ẽ t i ế p t ụ c g i ớ i
th iệ u ờ m ộ t d ịp k h á c . H ơ n n ữ a th e o c h ú n g tôi, g iữ a lễ h ộ i c á c d â n tộ c
t h i ể u s ố ở m i ề n B ắ c v à lễ h ộ i c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở p h í a N a m c ó n h ữ n g

II


đ ặ c đ i ể m k h á c n h a u do đ iề u k iệ n tự n h iê n và xã h ộ i c ủ a h a i m i ề n k h ô n g
h o à n to àn g iố n g n h au .

2. L ỉch s ử nghiên cứu vấn đ ể :
Đ ố i v ớ i lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g n ó i c h u n g lâ u n a y đ ã đ ư ợ c n h i ề u n g ư ờ i ,
n h iề u n g à n h tìm h iểu , n g h iê n cứu. Với h ơ n 50 đầu sá c h và các bài b áo m à
c h ú n g tô i s ử d ụ n g l à m tài l i ệ u t h a m k h ả o c h í n h đ ã là m ộ t m i n h c h ứ n g c ụ
th ể . T h ự c r a , n ế u t h ố n g k ê h ế t ( n ế u c ó k h ả n ă n g v à đ i ể u k i ệ n ) thì c á c c ô n g
trình liên q u a n đ ế n vấn đ ề n à y ch ắc c h ắ n sẽ còn p h o n g p h ú hơ n n h iều .
T u y n h i ê n , lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g c ủ a c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố

ở n ư ớ c ta,

cho đ ế n n a y v ẫ n ch ư a được tìm h iểu n g h iê n cứu b ao n h iêu . C ó c h ă n g
c ũ n g c h ỉ là n h ữ n g b à i b á o , n h ữ n g k h ả o c ứ u lẻ tẻ g i ớ i t h i ệ u t ừ n g lễ h ộ i ,
từng v ấ n đ ề c h ứ c h ư a có c ô n g trìn h n à o m a n g tính h ệ th ố n g , k h á i q u á t
đ ư ợ c t ấ t c ả k h o t à n g n à y . T r o n g c h ừ n g m ự c k h i ê m t ố n n h ấ t , c h ú n g tô i c o i
đ â y là c ô n g t r ì n h đ ầ u t i ê n đ ề c ậ p đ ế n t o à n b ộ h ệ t h ố n g lễ h ộ i c á c d â ri tộ c
thiểu số

ở m i ề n B á c . T u y c h ư a đ ầ y đ ủ , n h ư n g c ũ n g đ ã ít n h i ề u đ á p ứ n g

đ ư ợ c p h ầ n n à o m o n g m u ố n c ủ a đ ộ c g iả .

3. P h a m vi n g h iê n cứ» và nguổn tư l i ệu :
Đ ể t h ự c h i ệ n đ ể tà i n à y , d o n h i ề u lý d o c h ủ q u a n v à k h á c h q u a n ,
c h ú n g t ô i c h ỉ m ớ i g i ớ i h ạ n t r o n g p h ạ m vi lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g c á c d â n t ộ c
thiểu số

ở m i ề n B ắ c . C ò n lễ h ộ i c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở m i ề n N a m c h ư a c ó

điểu k iệ n sưu tầm .
T r o n g t h ự c tế, t u y n ó i là lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở
m i ề n B ắ c , n h ư n g c h ú n g t ô i c ũ n g c h ỉ m ớ i c h ọ n lọ c n h ữ n g lễ h ộ i đ i ể n h ì n h
c ủ a m ộ t s ố d â n t ộ c t r o n g k h ả n ă n g c ó t h ể t i ế p c ậ n v à t h u t h ậ p tư li ệ u
đ ư ợ c . C ò n n h i ề u lễ h ộ i c ủ a m ộ t s ố d â n t ộ c , n h ấ t là c á c d â n t ộ c ở v ù n g s â u
v ù n g x a c h ú n g tô i c h ư a c ó đ i ề u k i ệ n k h ả o s á t , t h u t h ậ p , k h i n à o c ó đ i ề u
k iện x in bổ su n g sau.

III

N g o à i n h ữ n g t ư l i ệ u t r ự c t i ế p đ i ề n d ã tại c á c d â n t ộ c , c á c đ ị a
p h ư ơ n g , c h ú n g t ô i đ ã k ế t h ừ a v à s ử d ụ n g n h i ề u tư l i ệ u c ủ a c á c c ô n g t r ì n h
đ ã c ô n g b ố . C ó t h ể n ó i , đ â y là k ế t q u ả v à c ô n g s ứ c c ủ a n h i ể u n g ư ờ i , n h i ề u
n g à n h k h o a h ọ c , c h ú n g tô i c h ỉ là n g ư ờ i s ư u t ầ m , h ệ t h ố n g lại.

4. P h ư ơ n g p há p và m u c đích n ẹh iẻn cứu :
T r ê n c ơ sở n h ữ n g tư liệu đ iề n d ã tro n g n h iề u n ă m ở c á c v ù n g , các
d â n t ộ c m i ề n B ắ c v à n h ữ n g tà i l i ệ u đ ã c ô n g b ố , c h ú n g tồ i đ ã t i ế n h à n h
p h â n l o ạ i , h ê t h ố n g . T ừ đ ó , g i ớ i t h i ệ u , p h â n t í c h n h ữ n g lễ h ộ i c ầ n t h i ế t
c h o n h ữ n g n ộ i d u n g đ ị n h t r ì n h b à y . Ở đ â y , c h ú n g tô i k h ô n g n h ằ m t ư ờ n g
t h u â t tỉ m ỉ v à c ụ t h ể d i ễ n b i ế n c h i ti ế t c ủ a t ừ n g lễ h ộ i m à c h ỉ t r ì n h b à y
tó m tắt n h ữ n g ý c h ín h , th ậ m c h í từ n g sự v iệc sao c h o p h ù h ợ p, làm m in h
h ọ a c h o c á c n ộ i d u n g đ ặ t ra. B ởi v ì, đ â y ià m ộ t c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứ u ,
c h ứ k h ô n g p h ả i là m ộ t c ô n g t r ì n h h ệ t h ố n g t o à n b ộ c á c lễ h ộ i .
V ớ i p h ư ơ n g p h á p t r ì n h b à y n h ư t h ế , c h ú n g tô i c ò n t i ế n h à n h m ộ t v à i
so s á n h g i ữ a n h ữ n g c h i t i ế t c ầ n t h i ế t c ủ a c á c ỉễ h ộ i c ó c ù n g m ộ t n ộ i d u n g
h a y c ù n g đ ố i tư ợ n g th ờ c ú n g . T u y sự so s á n h đ ó c h ư a th ậ t cụ th ể và đ ầ y
đủ, n h ư n g dù sao c ũ n g đã giúp người đ ọ c thấy được đặc đ iể m c h u n g của
lễ h ộ i c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở m i ề n B ắ c . Đ â y là m ụ c đ í c h c h í n h c ủ a đ ề tà i
n à y . Đ ể đ ạ t m ụ c đ í c h đ ó , ỏ’ m ụ c n à y , m ụ c k h á c , k h i c ầ n t h i ế t c h ú n g tô i c ó
th ể n h ấ n m ạ n h h a y t r ì n h b à y l ặ p lại m ộ t s ố h i ệ n t ư ợ n g h a y n h ữ n g n g h i
t h ứ c c ầ n t h i ế t l à m n ổ i b ậ t n ộ i d u n g c ủ a v ấ n đ ề đ ặ t ra.

5. Bỏ c u c củ a để tài :
Đ ể g i ớ i t h i ệ u đ ư ợ c n h ữ n g n ộ i d u n g m à đ ề tà i đ ặ t r a , c h ú n g tô i đ ã
trình b à y c á c v ấ n đ ề tr o n g k h u ô n k h ổ b ố c ụ c sau .
N g o à i Lời nói đầu và K ế t luận, còn g ồ m 4 c h ư ơ n g ch ín h :

-

Chương 1

: M ộ t s ố đ ặ c đ i ể m c ơ b ả n v ể tự n h iê n , c o n n g ư ờ i và cá

s i n h h o ạ t k i n h tê , v ă n h ó a , x ã h ộ i v ì i n g c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở c á c t ỉ n h
m iề n Bắc.

IV


- Chương 2 :
tộc th iể u số
-

K h á i n i ệ m c h u n g v ề lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g c ủ a c á c d â n

ò m i ề n Bắc.

Chương 3

: L ễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g c ủ a c á c d â n tộ c t h i ể u s ố m i ề n n ú i

phía Bắc V iệt N am .

- Chương 4 :
tộc th iể u s ố

ở

G i á trị c ủ a lễ h ộ i t r u y ề n t h ố n g đ ố i với đ ờ i s ố n g c á c d â n

m i ề n B ắc.

T u y m o n g m u ố n th ì n h i ề u , n h ư n g k h ả n ă n g v à đ i ề u k i ệ n t h ự c h i ệ n đ ề
tài c ò n n h i ề u h a n c h ế , n ê n c h ắ c c h ắ n c ò n n h i ề u t h i ế u s ó t c ầ n đ ư ợ c k h ắ c
p h ụ c . R ấ t m o n g n h ậ n đ ư ợ c s ự g ó p ý c ủ a b è b ạ n g ầ n x a đ ể đ ề tài đ ư ợ c h o à n
c h ỉn h và tốt hơn.
N h â n đ â y c ũ n g x i n c ả m ơ n c á c đ ị a p h ư ơ n g , c á c t á c g i ả đi t r ư ớ c đ ã
g i ú p đ ỡ t r o n g lú c t h u t h ậ p t ư li ệ u v à Đ ạ i h ọ c Q u ố c g ia , T r ư ờ n g Đ ạ i h ọ c
K H X H v à N V đ ã tạ o đ i ể u k i ệ n đ ể t h ự c h i ệ n đ ề tài n à y .

Hà Nôi, ngày 02 tháng 03 năm 2001
T ác giả

V


CHƯƠNG 1
M Ộ T S Ố Đ Ặ C Đ I Ể M C ơ B Ả N V Ể T ự N H I Ê N , C O N N G Ư Ờ I V À CÁ<
S IN H H O Ạ T K IN H T Ế, VĂN H O Á , XÃ H Ộ I V Ù N G C Á C DÂN T Ộ C
T H IỂ U SỐ Ở CÁ C T ỈN H M lỂ N b ắ c

1.1. M ột sô' đặc điểm cơ bản vê tự nhiên
N ú i r ừ n g V i ệ t N a m c h i ế m 3 / 4 d i ệ n tíc h l ã n h th ổ n ộ i đ ị a c ủ a c ả n ư ớ c .

Đầ\

đ ị a b à n s i n h tụ c h ủ y ế u c ủ a c á c d â n tộ c t h i ể u s ố ở n ư ớ c ta. T r o n g đ ó , m i ề n
p h í a B ắ c c ó t h ể c h i a t h à n h c á c v ù n g c h í n h n h ư sa u:

1.1.1- Miền Tây Bắc
M i ề n n ú i T â y B ắ c b a o g ồ m c á c t ỉ n h L à o C ai, Y ê n Bái, L a i C h â u , S ơ n L a
m ộ t p h ầ n t ỉ n h H o à B ìn h . Đ â y là đ ị a b à n s i n h tụ c h ủ y ế u c ủ a c á c d â n tộ c T
(T hái đen, T hái trắng), M ư ờ n g , H m ô n g , D ao, Lào, Lự, G iáy, B ố Y , m ộ t s ố T

N ù n g và các dân tộc K h ơ M ú , X in h M u n , M ả n g , K h án g , L a H a, H à N hì, P hù ]
C ố n g , Si L a , L a H ụ ... với n h i ề u n h ó m đ ị a p h ư ơ n g .
T â y B ắ c là m i ề n n ú i h i ể m t r ở n h ấ t to à n l ã n h t h ổ V i ệ t n a m , trải r ộ n g từ thưc
n g u ồ n s ô n g M ã đ ế n t h u n g l ũ n g s ô n g H ổ n g , lan s a n g m ộ t p h ầ n t h u n g l ũ n g sé

C h ả y . C á c d ã y n ú i T â y B ắ c c ó đ ộ c a o t r u n g b ì n h v à c á c c a o n g u y ê n c h ạ y th

h ư ớ n g T â y B ắ c - Đ ô n g N a m và s o n g s o n g với n h a u . T r o n g c á c d ã y n ú i đ ó c ó c
đ ỉ n h n ú i c a o , ti ê u b i ể u l à d ã y H o à n g L i ê n S ơ n c h ạ y d ài h ơ n 2 0 0 k m , c ó h à n g

\(

đ ỉ n h c a o t r ê n 2 5 0 0 m , đ ỉ n h P a n s i P a n là đ ỉ n h c a o n h ấ t Đ ô n g D ư ơ n g ( 3 1 4 3 m ) .
b i ê n g iớ i V i ệ t L à o , v ù n g s ô n g M ã v à k h ố i t h ư ợ n g n g u ồ n s ô n g C h ả y c ó m ộ t
đỉnh c a o g ần 3 0 0 0 m .

X e n k ẽ v à o c á c d ã y n ú i đ ó là c á c t h u n g l ũ n g h ẹ p d ạ n g h ì n h c h ữ V h a y h<
vực s â u k h i ế n c h o v i ệ c đi lại t r o n g v ù n g rất k h ó k h ă n . V à o m ù a m ư a lũ, c ó nh]

h i ệ n t ư ợ n g đ á x ô , tr ư ợ t đ ấ t, lũ q u é t... l à m c h o c á c l ò n g s ô n g , s u ố i n ư ớ c d â n g c
n ê n c à n g k h ó k h ă n h ơ n t r o n g v i ệ c đi lại.
ở T â y B ắ c c ó 4 c á n h đ ồ n g lớn: n h ấ t T h a n h , n h ì L ò , t a m T h a n , t ứ T ấ c v à n
s ố t h u n g l ũ n g h ẹ p tạ o đ i ề u k i ệ n c h o c á c d â n tộ c ở đ â y t r ồ n g l ú a n ư ớ c từ lâ u đ ờ
1

ở T â y B ắ c t ậ p t r u n g n h i ề u c o n s ô n g , s u ố i lốm c h ả y q u a n h ư s ô n g T h a o , s ô n g
C h ả y , s ô n g Đ à , s ô n g M ã . . . t ấ t c ả đ ề u c h ả y v ề x u ô i tạ o t h à n h m ộ t m ạ n g lưới g i a o
t h ô n g x u ô i n g ư ợ c k h á t h u ậ n ti ệ n , c á m ú n h i ề u n h ấ t là h ồ s ô n g Đ à , T h á c Bà.
T r ê n c á c d ã y n ú i c a o là c á c k h u r ừ n g n h i ệ t đ ớ i r ậ m rạ p , n h i ề u t ầ n g v à n g u ồ n
l â m s ả n k h á p h o n g p h ú , q u ý h i ế m . Đ ồ n g th ờ i t r o n g l ò n g đ ấ t c ũ n g ẩ n c h ứ a n h i ề u
k h ó a n g s ả n q u ý h i ế m n h ư m ỏ đ ồ n g T ạ K h o a (Sơn L a ) , m ỏ b ạ c T ú L ệ ( Y ê n Bái),
m ỏ a p a t i t ( L à o C ai)...
K h í h ậu T â y Bắc k h á k h ắ c nghiệt, n g à y chia làm 4 m ù a , đ ê m lạnh, n g ày
n ó n g v à p h ầ n lớ n d i ệ n tíc h T â y B ắ c c h ị u ả n h h ư ở n g g i ó L à o n ó n g n ự c , k h ô h a n h .
A

'

0 đ â y m ư a n h iêu vào m ù a hạ, k h ô hạn vào m ù a đ ô n g xuân.
T u y n h i ê n , T â y B ắ c là “ h ò n n g ọ c c ủ a T ổ q u ố c ” (lời c ố th ủ t ư ớ n g P h ạ m V ă n
Đ ồ n g ) c ó đ ủ đ i ể u k i ệ n tự n h i ê n s i n h th á i đ ể c á c d â n tộ c nơi đ â y s i n h s ố n g b ằ n g
n g h ề t r ồ n g l ú a n ư ớ c v à t r ồ n g tr ọ t trê n n ư ơ n g r ẫ y , s ă n b ắ n , h á i l ư ợ m , đ á n h cá...
H ầ u h ế t c á c d â n tộc nơi đây sớ m ổn đ ịn h đời sống, đ ịn h c a n h đ ịn h c ư thành các
b ả n m ư ờ n g t ậ p t r u n g đ ô n g đ ú c , tạ o đ i ề u k i ệ n c h o c á c s i n h h o ạ t v ă n h o á , t r o n g đ ó
c ó c ả c á c h o ạ t đ ộ n g lễ h ộ i p h á t triển.

1.1.2- M iền Đông Bắc (Việt Bắc)
N ế u ở m i ề n T â y B ắ c là đ ơ n vị m i ề n n ú i t h ố n g n h ấ t thì v ù n g Đ ô n g B ắ c b a o
g ồ m c ả v ù n g n ú i v à t r u n g d u v à c ó t í n h c h ấ t “ m ở ” h ơ n v ù n g T â y B ắc. Đ ị a h ì n h
g ồ m c á c d ã y n ú i c a o t r u n g b ì n h , n ú i t h ấ p v à đ ồ i , đ ặ c b i ệ t l à t ừ s ô n g c h ả y đ i về
phía đ ô n g và n g à y càn g hạ thấp x u ố n g p h ía N a m th ô n g q u a m ộ t dải b á n bình
n g u y ê n m à ta q u e n gọi là v ù n g tru n g du, b ọ c lấy p h ía Bắc đ ồ n g b ằ n g châu thổ
sông H ồng.
X é t v ề m ặ t c ấ u t r ú c s ơ n v ă n , c ó th ể p h â n b i ệ t r a h a i b ộ p h ậ n : b ộ p h ậ n từ h ữ u

n g ạ n s ô n g C h ả y v ề đ ế n t h u n g l ũ n g s ô n g H ồ n g g ồ m c á c d ã y nú i c h ạ y t h e o h ư ớ n g
T â y B ắ c - Đ ô n g N a m , t r o n g đ ó c ó k h ố i n ú i t h ư ợ n g n g u ồ n s ô n g C h ả y với c á c
đ ỉn h g ran it n h ô cao trên dưới 2 0 0 0 m (đỉnh T â y C ôn L ĩn h cao 243 l m , K iều Liên
T i c a o 2 4 0 2 m ) n ố i l i ề n với d ã y n ú i c o n V o i đ ã t h ấ p đi n h i ề u ở t ả n g ạ n s ô n g
2


H ồ n g . Ö p h í a B ắ c s ô n g K ỳ C ù n g t ừ C a o B ằ n g v ề L ạ n g Sơn c ó c á c r ì a n ú i đ á v ô i
x e n l â n c á c n ú i p h i ế n t h ạ c h , s a t h ạ c h k é o d à i từ c a o n g u y ê n V â n - Q u ý ( T r u n g
Q u ố c) sang.
B ộ p h ậ n t h ứ h a i g ồ m c á c c u n g n ú i đ á v ô i x e n lẫn với c á c n ú i đ á p h i ế n v à
n h i ề u l o ạ i đ á k h á c trải r ộ n g từ t h u n g l ữ n g s ô n g L ô - G â m r a đ ế n tậ n b ờ b i ể n
Q u ả n g N i n h m à t a q u e n g ọ i là c á n h c u n g s ô n g G â m , N g â n Sơn, Y ê n L ạ c , B ắ c
S ơ n v à c á n h c u n g Đ ô n g T r i ề u . T ấ t c ả c á c c á n h c u n g lồ i r a b i ể n n à y đ ể u m ở r ộ n g
t h e o h ì n h n a n q u ạ t l ê n p h í a B ắ c , đ ầ u p h í a n a m tụ lại ở d ã y T a m Đ ả o ( H à T â y ) .
H ì n h n ú i n h ư t h ế đ ã t ạ o n ê n m ạ n g lưới s ô n g s u ố i c ó đ i ề u k i ệ n tụ lại ở m ộ t
đ i ể m n à o đ ó tr ư ớ c k h i t o ả x u ố n g đ ồ n g b ằ n g ; c á c s ô n g L ô , s ô n g G â m đ ổ v ể g ặ p
s ô n g C h ả y ở Đ o a n H ù n g đ ể x u ố n g V i ệ t T rì (P h ú T h ọ ) , c á c s ô n g C ầ u , s ô n g
T h ư ơ n g v à sô n g L ụ c N a m ch ả y trong v ù n g các núi cán h c u n g rồi đổ về P hả Lại
v à t h e o s ô n g T h a i B ì n h ra b i ể n Đ ô n g .
V ớ i đ ị a h ì n h n ú i n o n n h ư t h ế v à c á c c o n s ô n g đ ề u c h ả y ra b i ể n , Đ ô n g B ắ c đ ã
t r ở t h à n h v ù n g đ ấ t “ m ở ” từ r ấ t s ớ m , g i a o lư u t h ô n g t h ư ơ n g với m i ề n x u ô i và
m i ề n b i ể n , tạ o đ i ề u k i ệ n g i a o lư u v ă n h o á B ắ c N a m , N a m B ắ c từ lâu đời.
T r o n g đ iể u k iệ n địa h ìn h n h ư vậy, k h í h ậ u m iề n Đ ô n g Bắc c ũ n g k h á c m iền
T â y B ắ c , m ư a n h i ề u v à ít h ạ n h á n , n h i ệ t đ ộ t h ấ p h ơ n , đ ặ c b i ệ t là n h ữ n g n g à y
đ ô n g chịu ả n h h ư ở n g gió m ù a đ ô n g bắc. T u y k h í hậu lạnh hơn, n h ư n g do các dãy
n ú i t h ấ p , ít đ ỉ n h c a o n h ư n ú i v ù n g T â y B ắ c n ê n v ù n g Đ ô n g B ắ c ít k h i c ó t u y ế t rơi
n h ư M ộ c C h â u ( S o n L a ) h a y Sa P a ( L à o C ai)... N h ì n c h u n g k h í h ậ u ở đ â y m a n g
tí n h c h ấ t á n h i ệ t đ ơ i , ô n h o à h ơ n T â y B ắc. D o đ ó n g u ồ n l â m t h ổ s ả n t u y đ a d ạ n g
n h ư n g k h ô n g p h o n g p h ú b ằ n g T â y B ắc, c ó n h ũ n g đ ặ c s ả n c ủ a v ù n g ô n đ ớ i lan tới

đ â y n h ư ỉê, tá o...
N h ì n c h u n g , m i ề n Đ ô n g B ắ c v à T â y B ắ c là h a i t h ự c t h ể đ ị a lý với đ ặ c đ i ể m
c h u n g l à đ ị a h ì n h bị c h i a c ắ t m ạ n h t r ê n m ộ t v ù n g đ ị a lý p h ứ c t ạ p v à m ộ t s ự p h â n
h o á k h í h ậ u s â u sắ c . N h ư n g đ ị a b à n Đ ô n g Bắc c h ỉ b a o g ồ m c á c t h u n g l ũ n g h ẹ p
n ê n ở đ â y k h ô n g c ó c á c c á n h đ ồ n g lớn n h ư ở T â y Bắc. C h í n h vì v ậ y , ở Đ ô n g Bắc
d â n c ư s ố n g r ả i r á c , p h â n tá n m à ít t ậ p t r u n g đ ô n g đ ú c t h à n h c á c m ư ờ n g lớ n n h ư
3


T â y Bắc. Đ iều đ ó dã tạo n ên sự p h o n g phú, đ a d ạn g trong sinh h o ạ t văn h o á của
c ư d â n n ơ i đ â y , t r o n g đ ó c ó c á c h o ạ t đ ộ n g lễ h ộ i.
H ơ n n ữ a , d o vị trí đ ị a lý là v ù n g đ ệ m g i ữ a m i ề n n ú i v à m i ề n x u ô i , g i ữ a T r u n g
Q u ố c v à V i ệ t N a m , g i ữ a m i ề n n ú i v à b i ể n Đ ô n g , c h o n ê n , Đ ô n g B ắ c là n ơ i s ớ m
d i ễ n r a c á c c u ộ c t i ế p x ú c s â u s ắ c g i ữ a c á c d â n tộ c nơi đ â y với n g ư ờ i K i n h ở p h í a
n a m , với c á c d â n t ộ c T r u n g Q u ố c ở p h í a B ắc... Đ i ề u đ ó đ ã tạ o ra n h ữ n g đ ặ c đ i ể m
v ă n h o á k h á c b i ệ t với v ù n g T â y B ắc. V í d ụ , ở T â y B ắc ít nơi c ó c á c q u ầ n t h ể di
tí c h t ô n g i á o n h ư đ ì n h , c h ù a , đ ề n .. . t r o n g k h i đ ó ở Đ ô n g B ắc lại k h a p h ổ b i ế n h a y
đ ạ o t h ờ M ẫ u p h á t t r i ể n ở v ù n g L ạ n g Sơn, C a o B ằ n g , B ắc G i a n g . . .

thì lại rất ít

g ặ p ở T â y B ắ c .v .v ...
Đ ô n g B ắ c là đ ị a b à n s i n h tụ c h ủ y ế u c ủ a c á c d â n tộ c T à y , N ù n g , H m ô n g , D a o ,
P à T h ẻ n , L a C h í , C ờ L a o , P u P é o , L ô L ô , C a o L a n , S á n C hỉ... c á c d â n tộ c n à y
sinh s ố n g ở các tỉnh L ạ n g Sơn, cao Bằng, Bắc Cạn, T h ái N g u y ê n , T u y ê n Q u a n g
và m ộ t p h ầ n tỉnh B ắc G ia n g , Q u ả n g N inh.
7.7.5-

Miên núi phía Trường Sơn (Bắc Trung Bộ)

B a o g ồ m đ ị a b à n c á c t ỉ n h T h a n h H o á , N g h ệ A n , H à T ĩ n h , Q u ả n g B ình,
Q u ả n g T r ị v à m ộ t p h ầ n T h ừ a T h i ê n H u ế . Đ ị a h l n h v ù n g n à y t h ư ờ n g đ ư ợ c g ọ i là
Đ ô n g T r ư ờ n g S ơ n , t h ự c s ự là v ù n g c h u y ể n ti ế p v ề m ặ t đ ị a lý tự n h i ê n c ủ a k h u
H o à B ì n h - T h a n h H o á v à đ ị a đ ầ u d ã y T r ư ờ n g Sơn, b a o g ồ m n h i ể u d ã y n ú i s o n g
song. C ác đ ỉn h c a o n h ấ t ở đ â y đ ều đượ c cấu tạo b ằ n g đá g ranit và n ằ m trên biên
giới V i ệ t - L à o v ớ i c á c n g ọ n c a o n h ư P u L a i L e n g ( 2 7 1 1 m ) , R à o c ỏ ( 2 2 3 5 m ) .
K h ố i n ú i đ á v ô i K ẻ B à n g - K h e N g a n g ( t h u ộ c t ỉ n h Q u ả n g B ì n h ) là m ộ t t r o n g
n h ữ n g k h ố i n ú i đ á v ô i h i ể m t r ở n h ấ t V i ệ t N a m v à trải d ài s a n g tậ n t ỉ n h K h ă m
M u ộ n (Lào).
L ã n h t h ổ m i ề n T r u n g c ó c h i ề u d à i g ấ p n h i ề u l ầ n c h i ề u r ộ n g (n ơ i h ẹ p n h ấ t
t h u ộ c Q u ả n g B ì n h c h ỉ k h o ả n g 5 0 k m v à n ơ i r ộ n g n h ấ t t h u ộ c N g h ệ A n c ũ n g chỉ
g ầ n 2 0 0 k m ) . Đ â y là v ù n g đ ấ t k h ô n g d ễ d à n g c h i n h p h ụ c vì l ã n h t h ổ k é o d à i t r ê n
10 v ĩ đ ộ g ồ m c h ủ y ế u là n ú i đ ô ì , m ộ t ít đ ồ n g b ằ n g th u h ẹ p d ầ n v ể p h í a N a m . K h í
h ậ u v ù n g n à y t h a y đ ổ i t ừ k i ể u n h i ệ t đ ớ i c h í t u y ê n lừ p h í a b ắ c đ è o H ả i V â n tr ở ra,
4


n ê n k h á p h ứ c tạ p , m ư a g i ó b ã o l ắ m m à c ũ n g h a n h k h ô , n ó n g n ự c n h i ề u . K h í h ậ u
n ó n g , m ư a n h i ề u đ ã tạ o đ i ề u k i ệ n c h o r ừ n g n h i ệ t đ ớ i ẩ m p h á t t r i ể n , g ồ m c á c loại
g ô q u ý n h ư đ i n h , l i m , s ế n , tá u ... v à c á c lo ạ i l â m t h ổ s ả n , t h ú r ừ n g q u ý h i ế m k h á c .
M ộ t đ ặ c đ i ể m k h á c c ầ n c h ú ý là s ô n g s u ố i v ù n g n à y c h ạ y t h e o h ư ớ n g T â y Đ ô n g đ ể r a b i ể n v à c ắ t s â u v à o s ư ờ n đ ô n g d ã y T r ư ờ n g Sơn, m ù a lũ n ư ớ c lớ n,
n ư ớ c c h ả y x i ế t d o đ ộ d ố c c a o , g h ậ p g h ề n h , k h ú c k h u ỷ u g â y k h ó k h ă n c h o v iệ c đi
lại.(36,29-46)
M ặ t k h á c , d o đ ị a h ì n h p h ứ c tạp, bị c ắ t x é n m ạ n h n ê n v ù n g n à y c ũ n g ít c á n h
đ ồ n g lớn, d â n c ư p h ải vừa là m ru ộ n g vừa làm n ư ơ ng và săn b ắ n hái lư ợm đ ể
k i ế m s ố n g . S ự k h ó k h ă n n à y đ ặ c b i ệ t ở v ù n g Q u ả n g T rị, Q u ả n g B ì n h n ơ i s i n h tụ
c ủ a n h ó m B ru - V â n K i ể u .
M i ề n n ú i B ắ c T r u n g B ộ là đ ị a b à n c ư trú c h ủ y ế u c ủ a n h i ề u d â n tộ c t h i ể u s ố
n h ư T h á i , M ư ờ n g , T h ổ , K h ơ M ú , ơ Đ u , H m ô n g , D a o (ở T h a n h H o á , N g h ệ A n ) ,
Q u ả n g b ì n h , Q u ả n g T rị lại là nơi s i n h tụ c ủ a c á c n h ó m B ru - V â n K i ề u n h ư M à y ,

Sách, M ă n g C o n g , P a C ô, Pa H y, T à ô i , C ờ Tu, K h ù a và n h ó m C hút, R ục... Đ â y
là c á c d â n t ộ c s i n h s ố n g c h ủ y ế u b ằ n g n g h ề t r ồ n g trọt tr ê n n ư ơ n g r ẫ y và s ầ n b ắ t
h á i l ư ợ m . N h ì n c h u n g , c u ộ c s ố n g c ủ a c á c d â n tộ c v ù n g n à y , n h ấ t là c á c d â n tộ c
t h i ể u s ố v ù n g Q u ả n g B ì n h , Q u ả n g Trị g ặ p n h i ề u k h ó k h ă n h ơ n , n g h è o đ ó i, t h i ế u
thốn hơn.
T ó m lại, đ i ề u k i ệ n t ự n h i ê n ở b a v ù n g n ú i p h í a Bắc, n ơ i s i n h s ố n g c ủ a p h ầ n lớ n
c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở V i ệ t N a m k h á p h ứ c tạp v ề đ ị a h ì n h , k h ắ c n g h i ệ t v ẻ k h í
h ậ u , k h ó k h ă n v ề g i a o t h ô n g đ i lại v à là n h ữ n g v ù n g đ ấ t k h ô n g d ễ d à n g c h i n h
p h ụ c . N h ư n g , c ó lẽ c h í n h vì t h ế m à n ơ i đ ã y c ò n lưu g i ữ k h á đ ậ m n é t n h ữ n g đ ặ c
t r ư n g v ă n h o á t r u y ề n t h ố n g c ủ a tộ c n g ư ờ i , t r o n g đ ó c ó c á c h o ạ t đ ộ n g lễ h ộ i.

5


1.2.Sự phán bô và đặc điểm dán cư ở các vùng núi miền Bắc
1.2,1 .Một sô dặc điểm cơ bản vê sự phân bô dãn cư
V ơ i đ ạ c đ i ê m t ự n h i ê n c ủ a c á c v ù n g n ú i tr ê n đ â y , c ù n g với s ự p h á t tr iể n c ủ a lực
l ư ợ n g s a n x u â t c ũ n g n h ư c á c lo ạ i h ì n h k i n h tê t r u y ề n t h ố n g , s ự p h â n b ô c ủ a c á c
d â n t ộ c t h i ê u s ố ở m i ể n B ắ c c ũ n g k h á p h ứ c tạp, đ a d ạ n g .
D o y e u tô đ ị a lý k h á c n h a u , n ê n s ự p h â n b ô d â n c ư k h ô n g đ ồ n g đ ề u , nơi đ ô n g
n g ư ờ i , n ơ i t h ư a th ớ t, n ơ i tậ p t r u n g đ ô n g đ ú c , nơi p h â n tán , lẻ tẻ. S ự p h â n b ô n h ư
th ê l a m ộ t h i ệ n t ư ợ n g x ã h ội c ó tín h q u y luât. Q u y lu â t đ ó c h ủ y ế u d ự a v à o đ iề u
k i ê n t h u ậ n lợi h a y k h ồ n g t h u ậ n lợi c ủ a q u á trìn h s ả n x u ấ t , t ì m k i ế m th ứ c ă n là
chính.
N h ư p h â n t r ê n đ ã tr ì n h b à y , t r o n g th ự c tê k h ô n g p h ả i b ấ t c ứ v ù n g m i ề n n ú i n à o
c ũ n g t h ư a th ớ t, p h â n tá n m à n h i ề u nơi d â n c ư tâ p t r u n g k h á đ ô n g đ ứ c với m â t đ ộ
d â n sô c a o n h ư c á c c á n h đ ồ n g lớn ỏ T â y B ắ c h a y c á c t r u n g t â m thị trấn,, thị x ã
c á c h u y ệ n , t ỉ n h m i ề n n ú i. N h i é u nơi, b ả n l à n g đ ô n g đ ú c , s ầ m u ấ t n h ư c á c là n g x ã
m i ề n x u ô i t r o n g s ự ổ n đ ị n h c ủ a p h ư ơ n g th ứ c c a n h tác lú a n ư ớ c . T i ê u b i ể u là c á c
vùn g c ủ a ngườ i T hái, người M ư ờ n g , hay người Tày, người N ùng... sinh sống.

D o đ i ề u k i ệ n tự n h i ê n và tr ì n h đ ộ k i n h t ế - x ã h ộ i c ủ a m ỗ i v ù n g m ỗ i k h á c n h a u
n ê n m ậ t đ ộ d â n s ố ở c á c n ơ i k h ô n g đ ồ n g đ ề u . V í d ụ: v ù n g Đ ô n g B ắ c t í n h đ ế n
n ă m 1 9 9 2 là 147 n g ư ờ i / k m 2 ( ở Q u ả n g N i n h ) , 172 n g ư ờ i / k m 2 ( T h á i N g u y ê n ) ,
4 8 1 n g ư ờ i / k m 2 ( B ắ c G i a n g ) . Ở T â y B ắ c tr ừ c á c c á n h đ ồ n g lớ n r a th ì d o đ ị a h ì n h
h i ể m t r ở n ê n d â n c ư p h â n tá n , t h ư a t h ớ t h ơ n n h ư Sơn L a n ă m

1 9 9 2 là 53

n g ư ờ i / k m 2 , L a i C h â u c h ỉ c ó 2 8 n g ư ờ i / k m 2 ( t h ấ p n h ấ t so với m ậ t đ ộ d â n s ố c ả
n ư ớ c ) . N h ì n c h u n g , m ậ t đ ộ d â n s ố m i ề n n ú i c ả n ư ớ c là 115 n g ư ờ i / k m 2 . So với
c á c t ỉ n h p h í a N a m , m ậ t đ ộ d â n s ố c á c v ù n g m i ề n n ú i P h í a B ắ c c a o h ơ n , n h ấ t là
v ù n g Đ ô n g B ắc.
M ộ t đ ặ c đ i ể m k h á c c ầ n c h ú ý vẻ s ự p h â n b ố d â n c ư ở c á c tỉ n h m i ề n
n ú i p h í a B ắ c là s ự tụ c ư x e n k ẽ g i ữ a c á c tộ c n g ư ờ i t r o n g m ộ t k h u vực. T u y s ố
l ư ợ n g d â n s ố c ó th ể í t , n h i ề u k h á c n h a u , n h ư n g h i ệ n t ư ợ n g c ư trú x e n k ẽ v à g ầ n
n h a u n h ư t h ê đ ã t ạ o r a s ự ti ế p x ú c v à g i a o lư u k i n h t ế văn h o á x ã h ộ i g i ữ a c á c tộ c
6


n g ư ờ i k h á s â u s ă c .Sự t i ế p x ú c đ ó c ũ n g đ ã d ẫ n đ ê n h i ệ n t ư ợ n g “ tiế p t h u tr iê t đ ể ”
c á c y ế u t ô v à c á c h o ạ t đ ộ n g v ă n h o á g i ữ a c á c d â n t ộ c t r o n g k h u vưc. V í d u : m ô t
số d â n tộc ở T â y Bắc n h ư người X in h M u n (Y ên Châu), người K h á n g , người L a
H a ( T h u ậ n C h â u - S ơ n L a ) v à n g ư ờ i L a H a ( T h a n Ư y ê n - L à o C ai), n g ư ờ i L a C h í
( X i n M ầ n - H à G i a n g ) n g ư ờ i X á P h ó ( T u ầ n G i á o - L a i c h â u ) đ ã t i ế p th u k h á s â u
s ắ c v ă n h o á T h á i , T à y , N ù n g . N g ư ờ i X i n h M u n , n g ư ờ i K h á n g , n g ư ờ i L a H a (Sơn
L a ) k h ô n g c h ỉ ă n , ở, m ặ c ... n h ư n g ư ờ i T h á i m à h ọ c ò n n ó i t i ế n g T h á i t r o n g m ọ i
s i n h h o ạ t c ủ a h ọ , k ể c ả k h i c ú n g m a h a y th ầ n linh.
T ừ đ ó s i n h r a m ộ t h i ệ n t ư ợ n g k h á ỉý t h ú là đ ế n T â y B ắc c h ỉ c ầ n b iế t t i ế n g T h á i
sẽ t i ế p x ú c đ ư ợ c với n h i ề u d â n tộ c ở đ â y , đ ế n V i ệ t B ắc ch ỉ c ầ n b i ế t n ó i t i ế n g T à y ,
N ù n g c ũ n g s ẽ t i ế p x ú c đ ư ợ c với n h i ề u d â n tộ c k h á c . V ớ i đ ặ c đ i ể m c ư trú x e n k ẽ

n h ư t h ế g i ữ a c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở m i ể n B ắc đ ã tạ o ra m ộ t x u t h ế tự n h i ê n là s ự
x í c h lại g ầ n n h a u g i ữ a c á c d â n tộc. H i ệ n tư ợ n g đ ó c ũ n g đ ã c h i p h ố i v à ả n h h ư ở n g
đ ế n h o ạ t đ ộ n g lễ h ộ i c ủ a c á c d â n tộ c . T h ậ m ch í, ở m ộ t s ố nơi, n h i ề u d â n tộ c d ã
c ù n g t h a m g i a m ộ t lễ h ộ i , n h ư lễ h ội “ lổ n g t ổ n g ” ở V i ệ t B ắc c h ẳ n g h ạ n .
N g o à i ra, c ó t h ể n h ậ n t h ấ y m ộ t đ ặ c đ i ể m k h á c t r o n g s ự p h â n b ố c á c d â n tộ c ở
n ư ớ c ta là n h i ề u d â n tộ c ở m i ề n B ắ c đ ã v à o s i n h s ố n g ở m i ề n N a m , n h ấ t là t ừ sau
n ă m 1 9 7 5 . Đ ặ c b i ệ t là, m ộ t s ố d â n tộ c n h ư n g ư ờ i T h á i , n g ư ờ i M ư ờ n g , n g ư ờ i
H m ô n g , n g ư ờ i D a o , n g ư ờ i T à y , n g ư ờ i N ù n g . . . đ ã di c ư v à o s ố n g ở c á c tỉ n h L â m
Đ ổ n g , Đ ắ c L ắ c , P l â y - c u . . . k h á đ ô n g . Đ i ể u đ ó đ ã tạ o n ê n sự p h â n b ố d â n c ư m ớ i ở
các tỉnh p h ía N ? m .
M ộ t h i ệ n t ư ợ n g k h á c c ũ n g tạ o n ê n m ộ t đ ặ c đ i ể m k h á p h ổ b i ế n ở m i ề n nú i c ả
n ư ớ c l à s ự di d â n m i ể n x u ô i ( n g ư ờ i K i n h ) l ê n m i ề n n ú i n g à y c à n g đ ô n g đ ú c đ ã
l à m c h o m i ề n n ú i k h ô n g đ ơ n t h u ầ n c h ỉ ỉà đ ị a b à n s i n h s ố n g c h ủ y ế u c ủ a c á c d â n
tộc thiểu s ố m à m iề n núi c ũ n g trở th à n h q u ê h ư ơ n g thứ hai củ a n h iề u n h ó m
n g ư ờ i K i n h . H i ệ n t ư ợ n g n à y d i ễ n r a s ớ m h ơ n ở c á c tỉn h C a o B ằ n g , L ạ n g Sơn,
T h á i N g u y ê n ( v ù n g Đ ô n g B ắ c ), c h o n ê n v ù n g n à y s ớ m tiêp th u n h i ề u y ế u t ố vãn
h o á n g ư ờ i K i n h , t r o n g đ ó c ó c á c h o ạ t đ ộ n g lễ h ộ i.

7


7.2.2-

M ột sô đặc đểm vê sinh hoạt kinh tế, văn hoá, x ã hội của các

tộc thiểu s ố ở các tỉnh miền Bắc
N h ữ n g đ ặ c đ i ê m v ề tự n h i ê n v à s ự p h â n b ô d â n c ư n h ư t r ê n đ ã tạ o c ơ s ở
h ì n h t h à n h v à p h á t tr iể n c á c đ ặ c đ i ể m v é s i n h h o ạ t k i n h tế, v ă n h o á , x ã h ô i c ủ a
c a c d â n t ộ c ơ m i ê n n ú i p h í a B ắc. C á c đ ă c đ i ể m đ ó tổ n tại v à p h á t tr iể n t r o n g s ự
t h ô n g n h ấ t , n h ư n g đ a d ạ n g , tạ o n ê n n h ữ n g n é t đ ặ c th ù k h á đ ộ c đ á o c ủ a c á c d â n

tộ c ở n ơ i đ â y .
-

Vê sinh hoạt kinh tế

T u y c á c d â n t ộ c t h i ê u s ô ở c á c tỉ n h m i ề n B ắc s i n h s ố n g ở n h ữ n g đ ị a v ự c c ư trú
k h á c n h a u , c ó n h ữ n g đ ặ c đ i ể m về m ô i t r ư ờ n g si n h t h á i k h á c n h a u , n h ư n g n h ì n
c h u n g đ ổ n g b à o v ẫ n s i n h s ố n g c h ủ y ế u b ằ n g p h ư ơ n g th ứ c c a n h tá c l ú a n ư ớ c và
t r ồ n g tr ọ t t r ê n n ư ơ n g r ẫ y , c ó s ự b ổ s u n g c ủ a v iệ c s ă n b ắ n h á i lư ợ m . C á c h th ứ c
ti ế n h à n h c á c h o ạ t đ ộ n g đ ó c ó th ể t u ỳ t ừ n g nơi, t ừ n g d â n tộ c m à c ó s ự k h á c n h a u ,
n h ấ t là m ặ t k h o a h ọ c k ỹ t h u ậ t , n h ư n g vẫn c h o th u h o ạ c h n h ữ n g s ả n p h ẩ m g i ố n g
nhau.
H ầ u h ế t c á c d â n tộ c t h i ể u s ố ở m i ề n B ắc đ ề u ă n lú a g ạ o v à đ â y là n g u ồ n
l ư ơ n g t h ự c c h í n h c ủ a h ọ . N h ư n g , v à o n h ữ n g n g à y g i á p h ạ t, m ộ t s ố d â n tộ c n h ư
n g ư ờ i H m ô n g t h ư ờ n g ă n n g ô x a y đ ổ c h í n (g ọ i là m è n m é n ) , n g ư ờ i H à N h ì ăn
t h ê m h ạ t s è o ( m ộ t lo ạ i l ú a m ạ c h ) h a y n h i ề u d â n tộ c t h ư ờ n g ăn đ ộ n m ộ t s ố n g ũ
c ố c , r a u c ủ k h á c n h ư n g ô , k h o a i ( c h ủ y ế u là k h o a i sọ), s ắ n , c ủ m à i .. . c á c h thứ c
c h ế b i ế n c á c n g u ồ n l ư ơ n g th ự c đ ó c ũ n g k h á t h ố n g n h ấ t , c h ủ y ế u là c á c h đổ. C h o
d ù là g ạ o n ế p h a y g ạ o tẻ, n g ô h a y k h o a i . . . đ ồ n g b à o v ẫ n t h í c h c h ế b i ế n b ằ n g c á c h
đ ồ , n h ấ t là c á c d â n tộ c l à m n ư ơ n g r ẫ y , v ừ a đ ỡ lố n thời g i a n n ấ u n ư ớ n g v ừ a th ích
h ợ p c h o v i ệ c m a n g c ơ m l ê n n ư ơ n g . X ư a k ia , c á c d â n t ộ c l à m r u ộ n g n ư ớ c c ũ n g
t h í c h ă n c ơ m đ ổ vì h ọ t r ổ n g n h i ề u lú a n ế p . C ó t h ể n ó i, c á c h th ứ c đ ổ là tậ p q u á n
c h ế b i ế n l ư ơ n g t h ự c c h í n h c ủ a c á c d â n tộ c t h i ể u s ố ở m i ề n Bắc.

8


V ớ i c ơ m đ ổ , t h ứ c ă n c ủ a đ ồ n g b à o t h ư ờ n g là th ứ c ă n k h ô , k ể c ả c á c d â n tộ c
l à m r u ộ n g n ư ớ c c ũ n g t h í c h c h ế b i ế n c á c m ó n th ứ c ă n k h ô n h ư s ấ y k h ô , n ư ớ n g ,
v ùi d o b ế p h a y s à o , r á n , n ộ m , đồ...

C ó t h ể n ó i , n g u ồ n l ư ơ n g th ự c , th ự c p h ẩ m c ủ a c á c d â n tộ c t h i ể u s ố ở m i ề n Bắc
t u y tự s ả n x u ấ t là c h í n h v à s ă n b ắ n h á i l ư ợ m b ổ s u n g , n h ư n g c á c q u á tr ì n h n à y
c h ủ y ế u v ẫ n d ự a v à o đ i ề u k i ệ n tự n h i ê n h a y nó i k h á c đi là d ự a v à o s ự ưu ái c ủ a tự
n h i ê n . C h o n ê n , d ù ít h a y n h i ề u q u á tr ìn h s ả n x u ấ t và t ì m k i ế m th ứ c ă n c ủ a đ ổ n g
b à o v ẫ n l ệ t h u ộ c n h i ề u v à o m ô i t r ư ờ n g s i n h th á i nơi h ọ s i n h sốn[*. Đ ể c ầ u m o n g
c h o m ố i q u a n h ệ đ ó tố t đ ẹ p h ơ n , c á c d â n tộ c ở m i ề n n ú i p h í a B ắ c v ẫ n tin tư ở n g
v à o s ự c h e c h ở , p h ù h ộ , g i ú p đ ỡ c ủ a c á c lự c l ư ợ n g siê u n h i ê n . V ì v ậ y , c á c l ễ h ộ i
c ủ a h ọ đ ề u c ó c h u n g m ụ c đ í c h c ầ u m ù a t h ô n g q u a c á c n g h i th ứ c , n g h i lễ c ầ u
c ú n g c á c b ậ c t h ầ n l i n h c ủ a t ừ n g d â n tộc.
-

Các sinh hoạt vãn hoá, x ã hội :

M ỗ i v ù n g , m ỗ i d â n tộ c đ ề u c ó c á c đ ặ c t r u n g s i n h h o ạ t v ă n h o á r i ê n g c ủ a m ì n h ,
ở đ â y , c h ú n g tôi k h ô n g n h ằ m t r ìn h b à y n h ữ n g c á i r i ê n g đ ó m à giới t h i ệ u m ộ t
c á c h k h á i q u á t , m ộ t c á i n h ì n t ổ n g t h ể v ề n h ữ n g cái c h u n g n h ấ t c ủ a c á c d â n tộ c ở
m ề n n ú i p h í a B ắc.
N g o à i t ậ p q u á n ă n u ố n g đ ã tr ìn h b à y ở tr ê n , t r o n g v ă n h o á v ật c h ấ t (vật th ể h a y
h ữ u t h ể ) , c ò n c ó tậ p q u á n ă n , m ặ c , ở, đi lại... Đ â y là loại h ì n h v ã n h o á b ả o đ ả m
đ ờ i s ố n g . M ỗ i d â n t ộ c t u y c ó c á c h ă n , m ặ c , đi lại k h á c n h a u

n h ư n g nhìn ch ung

các sin h h o ạ t văn h o á vật c h ấ t n à y vẫn có n h ữ n g n ét tương đ ồng. N h ữ n g nét
t ư ơ n g đ ồ n g đ ó tạ o n ê n đ ặ c t r ư n g v ă n h o á v ù n g . M ỗ i k h i n h ắ c đ ế n c á c đ ặ c tr ư n g
đ ó n g ư ờ i ta đ ề u c ó t h ể h ì n h d u n g r a đ ặ c t r ư n g r i ê n g t ừ n g v ù n g .
V ù n g T â y B ắ c p h ầ n lớ n c ư d â n đ ề u ở n h à sàn . L o ạ i n h à s à n m á i b ằ n g (loại
n h à 4 m á i ) c ủ a n g ư ờ i T h á i T r ắ n g v à loại n h à m á i k h u m m u r ù a c ủ a n g ư ờ i T h á i
Đ e n . T r o n g t h ự c tế, t ừ n g loại n h à s à n đ ó c ò n đ ư ợ c n h i ề u d â n tộ c k h á c s ử d ụ n g .
Loại n h à sàn m ái b ằ n g c ủ a người Thái T rắn g còn có người M ư ờng, người N ùng,

n g ư ờ i G i á y , n g ư ờ i T à y , n g ư ờ i X á P h ó ... ư a th í c h . Đ ố i với c á c n h ó m rhái đ e n và

9


c á c d â n t ộ c K h ơ M ú , X i n h M u n , K h á n g , L a H a , M ả n g . . . lại t h í c h lo ại n h à s à n
m á i k h u m m u r ù a v à h ầ u h ế t đ ề u c ó “ k h a u c ú t ” ở h a i đ ầ u h ồ i.
V ù n g V i ệ t B ắ c h o à n t o à n v ắ n g b ó n g lo ạ i n h à s à n m á i k h u m m u r ù a m à c h ỉ c ó
n h à sàn 4 m ái và hai m ái. C ác n h ó m Tày chủ yếu ở nhà sàn 4 m ái n h ư các n h ó m
T h á i T r ắ n g ở T â y B ắc, c ò n n h à h a i m á i (h a i đ ầ u h ồ i t h ư n g k í n ) lại p h ổ b i ế n ở c á c
v ù n g n g ư ờ i N ù n g , ( t h ư ờ n g g ọ i là n h à "tực" = n h à đực).
M ộ t s ố d â n t ộ c ở T â y B ắ c v à Đ ô n g B ắc c ó tậ p q u á n ở n h à đ ất. T u y n h à đ ấ t
c ũ n g g ồ m n h i ề u lo ạ i n h ư n g v ẫ n c ó n é t c h u n g là m ặ t s à n trự c ti ế p t r ê n n ề n đất.
H ầ u h ế t c á c d â n tộ c s i n h s ố n g b ằ n g p h ư ơ n g th ứ c c a n h tá c tr ê n n ư ơ n g r ẫ y t h ư ờ n g
ở loại h ì n h n h à đ ấ t ( t rừ loại n h à đ ấ t ở m ặ t p h ố ) .
C h o đ ế n n a y , h ầ u h ế t c á c d â n tộ c t h i ể u s ố ở m i ề n B ắc đ ề u b i ế t d ệ t vải, t u y
tr ìn h đ ộ k ỹ t h u ậ t , t r u y ề n t h ố n g c ó k h á c n h a u . T r o n g đ ó , tiê u b i ể u n h ấ t là t r u y ề n
t h ố n g d ệ t vải c ủ a n g ư ờ i T h á i , n g ư ờ i M ư ờ n g , n g ư ờ i T à y , n g ư ờ i N ù n g , n g ư ờ i
H m ô n g v à n g ư ờ i D a o .. . X ư a k i a c ó m ộ t s ố d â n tộ c k h ô n g b iế t d ệ t vải h ọ c ũ n g đ ã
h ọ c h ỏ i k ỹ t h u ậ t d ệ t vải c ủ a c á c d â n t ộ c x u n g q u a n h . C h o n ê n , h ầ u h ế t c á c d â n
tộ c t h i ể u s ố ở m i ề n B ắ c c ó th ể tự c ư n g c ấ p đ ư ợ c vải m ặ c . T u y k i ể u d á n g t r a n g
p h ụ c , t r a n g s ứ c c ủ a c á c d â n tộ c k h á c n h a u n h ư n g h ọ đ é u s ử d ụ n g p h ổ b i ế n hai
c h ấ t li ệ u v ải b ô n g v à v ải đ a y . T ừ c á c c h ấ t li ệ u vải n à y , t u ỳ t ừ n g d â n tộ c m à c ó
c á c c á c h t ạ o r a c á c t h à n h p h ẩ m k h á c n h a u . C ó d â n tộ c t h í c h m ộ t m à u đ e n tu y ề n ,
n h ư n g c ũ n g c ó d â n t ộ c t h í c h t r a n g tr í h o a v ă n s ặ c sỡ, c ó d â n tộ c t h í c h k i ể u d á n g
v á y á o đ ơ n g i ả n n h ư n g ư ờ i T à y , n g ư ờ i M ư ờ n g , n g ư ờ i T h á i . .. , n h ư n g c ũ n g k h ồ n g
ít d â n t ộ c t h í c h k i ể u d á n g v á y á o p h ứ c tạp, s ặ c s ỡ n h ư n g ư ờ i H ’m ô n g , n g ư ờ i L ô
L ô , n g ư ờ i P à T h ẻ n h a y H à N h ì H o a .. .
Q u a c á c đ ặ c đ i ể m đ ó c ó t h ể r ú t ra n h ậ n x é t r ằ n g : h ầ u h ế t c á c d â n tộ c si n h
s ố n g b ằ n g n g h ề l à m r u ộ n g n ư ớ c là c h í n h th ì đ ề u t h ô n g t h ạ o n g h ề d ệt, n h ư n g

t r a n g p h ụ c đ ơ n g i ả n , ít m à u sắc. N g ư ợ c lại, c á c c ư d â n l à m n ư ơ n g r ẫ y là c h í n h
thì lại t h í c h c á c t r a n g p h ụ c p h ứ c tạ p , s ặ c sỡ. T ạ i s a o lại c ó h i ệ n t ư ợ n g đ ó thì
c h ú n g tôi c h ư a t h ể lý g iả i đ ư ợ c . C ũ n g n h ư th ê, c á c d â n tộ c l à m r u ộ n g n ư ớ c c h ủ

10


y ế u l à g á n h , c ò n c á c d â n t ộ c l à m n ư ơ n g th ì lại c ó tậ p q u á n g ù i q u a vai

qua

tr á n .. .
Ở T â y Bắc, d o m ộ t số d ân tộc số n g g ần sông Đà, sông M ã, cho nên họ còn
v ậ n c h u y ể n , đ i lại b ằ n g t h u y ề n b è k h á t h à n h th ụ c , T r o n g đ ó p h ả i k ể đ ế n loai
th u y ể n đ u ô i lén c ủ a ngư ờ i K h á n g , người L a Ha, người Thái T rắn g và người
L à o ...
B ê n c ạ n h c á c s i n h h o a t v ă n h o á v ậ t c h ấ t n h ư th ế, n ế p s ố n g x ã h ộ i và c á c h o a t
đ ộ n g v ă n h o á t i n h t h ầ n (p h i v ậ t th ể ) c ủ a c á c d â n tộ c t h i ể u sô ở m i ề n B ắc c ũ n g
k h á p h o n g p h ú , đ a dạng. T u y nhiên, các h o ạt đ ộ n g đó cũng có các nét giống
nhau.
H ầ u h ế t c á c d â n tộ c t h i ể u sô ở m i ề n B ắc đ ề u c ó m ố i q u a n h ệ d ò n g h ọ k h á
c h ặ t c h ẽ . N ó i đ ú n g h ơ n , d ò n g h ọ là t h ể c h ế tổ c h ứ c x ã hội t r u y ề n t h ố n g từ lâu
đ ờ i c ủ a c á c d â n t ộ c t h i ể u số. T u y t ừ n g d â n tộ c m ố i q u a n h ệ c ó th ể c h ặ t c h ẽ h a y
l ỏ n g l ẻ o , n h ư n g c h o đ ế n n a y , v ai trò c ủ a d ò n g h ọ đ ố i với đ ờ i s ố n g c á c d â n tộ c
t h i ể u s ố ở m i ề n B ắ c v ẫ n g i ữ m ộ t vai trò q u a n tr ọ n g . Đ â y là c ơ s ở x ã h ộ i k h á b é n
v ữ n g v à c ó g i á trị c ố k ế t c ộ n g đ ồ n g c ủ a c á c d â n tộc.
T r o n g l ò n g c á c d ò n g h ọ đ ó là c á c g i a đ ì n h h ạ t n h â n , t h u ộ c loại c á c g ia đ ìn h
n h ỏ g ồ m ô n g b à , c h a m ẹ v à c o n c h á u c ủ a h ọ d ư ớ i s ự cai q u ả n c ủ a n g ư ờ i ô n g
h o ặ c n g ư ờ i b ố . Đ i ể u đ á n g lư u ý t r o n g q u a n h ệ g i a đ ì n h c ủ a c á c d â n tộ c ở m i ể n
B ắ c là s ự b ì n h đ ẳ n g g i ữ a c á c t h à n h viên. T r o n g đ ó , n g ư ờ i g ià , trẻ e m là n h ữ n g

t h à n h v i ê n đ ư ợ c t ô n t r ọ n g v à s ự c h ă m s ó c â n c ầ n , c h u đ á o n h ấ t.
T r ê n c ơ s ở c á c q u a n h ệ g a đ ì n h và d ò n g h ọ n h ư v ậ y , tổ c h ứ c x ã h ộ i c ủ a
c á c d â n tộ c ở m i ề n B ắ c c h ủ y ế u d ự a tr ê n c ơ s ở h ệ t h ố n g t h â n tộc. V ì th ế , t r o n g
m ộ t b ả n , t h ậ m c h í t r o n g m ộ t v ù n g m ọ i n g ư ờ i đ ề u là a n h e m với n h a u . V í d ụ ,
t r o n g x ã h ộ i T h á i q u a n h ệ đ ó k h ô n g a n h c ũ n g e m “ b â u pi c ỏ n o n g ” , k h ô n g t h ô n g
g i a c ũ n g c h ị e m g á i “ b â u n h i n h c ỏ x a o ” . Đ i ề u d ó đ ã l à m c h o đời s ố n g c ủ a c á c
d â n t ộ c t h i ể u s ố c ố k ế t với n h a u k h á c h ặ t c h ẽ , ít m â u t h u ẫ n . H i ệ n t ư ợ n g đ ó
k h ô n g c h ỉ d i ễ n r a t r o n g t ừ n g d â n tộ c m à n h i ề u nơi c ò n c ó tụ c k ế t n g h ĩ a a n h e m

11


h a y k ế t b ạ n g i ữ a c á c d â n tộc. M ố i q u a n h ệ đ ó đ ã

tă n g t h ê m t ì n h đ o à n k ế t g iữ a

c á c d â n t ộ c a n h e m t r o n g v ù n g với n h a u .
H ầ u h ế t c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở m i ề n B ắc đ ề u c h u n g q u a n n i ệ m “ v ạ n v ậ t
h ữ u l i n h ” c ủ a t ô n g i á o s ơ k h a i . Đ ồ n g b à o ti n r ằ n g m ọ i h i ệ n t ư ợ n g x u n g q u a n h
c o n n g ư ờ i đ ề u c ó s ứ c s ố n g m à n g ư ờ i T h á i g ọ i là “ k h o ă n ” (vía). C á c sứ c s ố n g đ ó
n ế u đ ư ợ c c ầ u x i n s ẽ p h ù h ộ đ ộ trì c o n n g ư ờ i v à l à m c h o m ù a m à n g tố t tươi. V ì
t h ế , t r o n g m ộ t n ă m , n h i ề u d â n tộ c tổ c h ứ c k h á n h i ề u lễ c ú n g c á c vị t h ầ n lin h ,
t r o n g đ ó c ó c á c vị t ổ tiên.
C ó m ộ t đ ặ c đ i ể m đ á n g c h ú ý ở đ â y là h ầ u h ế t c á c d â n tộ c t h i ể u s ố ở m i ề n
B ắ c ít c h ị u ả n h h ư ở n g c ủ a c á c tô n g i á o n g o ạ i lai. N ế u , m ộ t s ố d â n tộ c n h ư n g ư ờ i
N ù n g , T à y , D a o .. . c h ị u ả n h h ư ở n g c h ú t ít c ủ a đ ạ o G i á o , đ ạ o P h ậ t h a y đ ạ o K h ổ n g
th ì c ũ n g đ ể u b ị d â n t ộ c h o á c h ứ ít k h i ti ế p th u n g u y ê n v ẹ n c á c y ế u t ố t ô n g i á o đó.
R i ê n g c á c d â n tộ c ở T â y B ắ c c ó t h ể n ó i là h ọ v ẫ n c ò n rất t r o n g t r ắ n g vì h ọ h ầ u
n h ư c h ư a h ề b i ế t đ ế n c á c y ế u t ố tô n g i á o n à o k h á c n g o à i c á c h ì n h th á i t ô n g i á o s ơ
khai.

V ì t h ế , h ầ u h ế t c á c l ĩ n h v ự c v ă n h o á ti n h t h ầ n k h á c n h ư v ă n h ọ c n g h ệ
th u ậ t .. . đ ề u m a n g t í n h c h ấ t d â n g i a n , t u y k h á p h o n g p h ú v à đ a d ạ n g . T r ê n c ơ s ở
đ ó , c á c h o ạ t đ ộ n g ỉễ h ộ i c ủ a h ọ c ũ n g d i ễ n ra m ộ t c á c h h ồ n n h i ê n , t r o n g s á n g và
đ ậ m đ à b ả n s ắ c v ă n h o á t ộ c n g ư ờ i m à ít c h ị u ả n h

h ư ở n g c ủ a c á c y ế u t ố lễ

hội

n g o ạ i lai, đ ặ c b i ệ t là đ ố i với c á c d â n tộ c ở T â y Bắc.
T ó m lại, c á c d â n tộ c m i ề n n ú i ở c á c tỉ n h m i ề n n ú i p h í a B ắ c s i n h s ố n g t r o n g c á c
m ô i t r ư ờ n g s i n h t h á i r i ê n g c ủ a m ì n h . T ừ đ ó h ọ c ó c á c h ứ n g x ử k h á h ợ p lý p h ù
h ợ p v ớ i đ i ề u k i ệ n tự n h i ê n c ủ a h ọ v à tạ o r a n h ữ n g đ ặ c đ i ể m s i n h h o ạ t k i n h tế,
v ă n h o á x ã h ộ i r i ê n g c ủ a m ì n h . N h ư n g d o s ố n g x e n k ẽ với n h a u , c h o n ê n g iữ a
c á c d â n t ộ c t r o n g c ù n g m ộ t v ù n g c ó th ể c ó n h ữ n g n é t đ ặ c t r ư n g c h u n g , tiê u b i ể u
c h o v ă n h o á , x ã h ộ i c ủ a v ù n g . N h ữ n g đ ặ c đ i ể m đ ó đ ư ợ c p h ả n á n h r ấ t rõ t r o n g
c á c h o ạ t đ ộ n g lễ h ộ i c ủ a c á c d â n tộ c t h i ể u sô ở m i ề n B ắ c n ư ớ c ta.

12


CHƯƠNG 2
K H Á I N IỆ M C H U N G VỂ LỄ H Ộ I TRU Y ỂN t h ố n g
C Ủ A C Á C DÂN T Ộ C T H IỂ U s ố ở M lỂ N b ắ c

C h o đ ế n n a y , c h ư a c ó ai t h ố n g k ê đ ư ợ c c á c d â n tộ c t h i ể u s ố ở m i ề n Bắc
h a y t r o n g c ả n ư ớ c c ó b a o n h i ê u lễ h ộ i. T r o n g p h ạ m vi đ ề tài n à y , c h ú n g tô i chỉ
x i n đ ư ợ c g iớ i t h i ệ u m ộ t s ố lễ h ộ i c h i n h , ti ê u b i ể u v à đ ã đ ư ợ c n h i ề u n g ư ờ i biết
đ ế n c h ứ c h ư a đ ủ đ i ề u k i ệ n g iớ i t h i ệ u to à n b ộ lễ h ộ i m à c á c d â n t ộ c t h i ể u s ố ở
m iề n Bắc đ ã có.

I

2.1. Khái niệm chung về lễ hội
2.1.1.

Khái niệm về lễ

C h o đ ế n n a y , c ó n h i ề u q u a n n i ệ m và c á c h gọ i c h ữ

lễ. T h e o từ đ i ể n T i ế n g

V i ệ t , ( 5 ^ 5 4 0 ) , l ễ là “ n h ữ n g n g h i th ứ c tiế n h à n h n h ằ m đ á n h d ấ u h o ặ c k ỷ n i ệ m m ộ t
s ự v i ệ c , s ự k i ệ n c ó ý n g h ĩ a n à o đ ó ” . N h ư v ậy, lễ đ ư ợ c h i ể u là n g h i ih ứ c đ ể k ỷ
n i ệ m , t h ờ c ú n g m ộ t s ự k i ệ n , m ộ t h i ệ n t ư ợ n g n à o đ ó . C ó th ể n ó i k h á c đ i, lễ là trật
tự tiến h à n h m ộ t việc h a y m ộ t sự kiện n ào đó khi cần kỷ n iệ m h ay th ờ cúng.
T h ự c ra , lễ là p h é p ứ n g x ử v ă n h o á c ủ a c ộ n g đ ồ n g . Đ ó là c á c h ứ n g x ử g iữ a
c á c t h à n h v i ê n với n h a u v à g i ữ a c ộ n g đ ồ n g và c á n h â n . H ơ n n ữ a , lễ c ò n là p h é p
ứ n g x ử g i ữ a c o n n g ư ờ i v à c á c b ậ c t h ầ n l i n h , h a y với t h ế g iớ i tự n h i ê n x u n g q u a n h
c o n n g ư ờ i . L ễ đ ư ợ c b ắ t đ ầ u từ n h ữ n g n g h i th ứ c m a n g tí n h x ã g i a o t r o n g g i a o tiếp
h à n g n g à y g i ữ a c á c t h à n h v i ê n b ì n h t h ư ờ n g với n h a u . C ù n g với

SỊT

p h á t tr iể n c ủ a

x ã h ộ i , d ầ n d ầ n c á c n g h i t h ứ c đ ó tr ở t h à n h p h é p tắ c đ ể p h â n b i ệ t v à ứ n g x ử g iữ a
k ẻ t r ê n , n g ư ờ i d ư ớ i , g i ữ a k ẻ s a n g , n g ư ờ i h è n v à g i ữ a n g ư ờ i t h â n , sơ, t ô n ti trật tự
t r o n g x ã h ộ i với n h a u . T r ê n c ơ s ở đ ó , d ầ n d ầ n c á c p h é p tắ c ứ n g x ử đ ó đ ư ợ c
“ t h i ê n g h o á ” , q u a n t r ọ n g h o á đ ể t r ở t h à n h n h ữ n g n g h i ỉễ m a n g t í n h t ô n g iá o .
T h e o c u ố n “ V ă n h o á h ọ c ” c ủ a Đ o à n V ă n C h ú c ( 7 ; 127), c h ữ

lễ đ ư ợ c h o à n

t h à n h v à b i ế t tới t ừ th ờ i C h u ( t h ế k ỷ 12 T C N ) . L ú c đ ầ u , c h ữ L ễ đ ư ợ c h i ể u là

lễ

vật c ủ a c á c g i a đ ì n h q u ý tộ c n h à C h u đ e m c ú n g tê tổ tô n g , g ọ i là tê lễ. S au k h i
13


c ú n g ( t ế lễ ), n h ữ n g lễ v ậ t đ ó đ ư ợ c đ e m c h i a t h e o t h ứ b ậ c c ủ a
v i ê n c ủ a thị tộ c C h u ) , c ò n n h ữ n g
Chu) và

Nhân ( c á c t h à n h

thứ Nhân ( k h ô n g p h ả i t h à n h v i ê n c ủ a thị tộ c

Dân ( t ầ n g l ớ p n ô iệ) k h ô n g đ ư ợ c c h i a p h ầ n c á c lễ v ật s a u k h i đ ã t ế lễ.

T ừ q u y đ ị n h t r ê n , d ầ n d ầ n c h ữ lễ đ ư ợ c m ở r ộ n g n g h ĩ a v à t r ở t h à n h “ h ì n h
th ứ c p h é p tắ c t r ê n d ư ớ i, s a n g h è n , t h ứ b ậ c lớn n h ỏ , t h â n s ơ t r o n g x ã h ộ i kh i đ ã
p h â n h o á t h à n h đ ẳ n g c ấ p ” . C u ố i c ù n g , ý n g h ĩ a c ủ a c h ữ lễ đ ư ợ c v ậ n d ụ n g c ụ th ể
v à o t ừ n g q u a n h ệ v à s ự v iệ c , h i ệ n t ư ợ n g t r o n g x ã h ộ i n h ư lễ cướ i, lễ t a n g , lễ k h a o
v ọ n g , ỉễ m ừ n g n h à m ớ i , lễ m ừ n g trẻ s ơ s i n h , c á c lễ k ỷ n i ệ m s i n h n h ậ t , q u ố c
k h á n h . . . C ó n h ữ n g lể c h ỉ d i ễ n r a t r o n g p h ạ m vi g i a đ ì n h , t h ậ m c h í ch ỉ g i ữ a h a i
n g ư ờ i h a y m ộ t n h ó m n g ư ờ i (lễ ă n th ề, lễ k ế t b ạ n ...) n h ư n g c ũ n g c ó lễ c h u n g c h o
c ả b ả n m ư ờ n g , c ả q u ố c g i a v.v...
N h ư v ậ y d o n g à y c à n g m ở r ộ n g p h ạ m vi n ê n c h ữ lễ đ ã m a n g ý g h ĩ a b a o q u á t

m ọ i p h é p ứ n g x ử c ủ a c o n n g ư ờ i với c o n n g ư ờ i (x ã h ộ i) v à g iữ a c o n n g ư ờ i với m ô i
t r ư ờ n g t ự n h i ê n x u n g q u a n h . D ù p h ạ m vi c h ữ lễ đ ư ợ c m ở r ộ n g đ ế n đ â u , n ó vẫn
h ầ u n h ư g i ữ n g u y ê n ý n g h ĩ a b a n đ ầ u c ủ a n ó là “ h ì n h ih ứ c b i ể u thị q u a n h ệ g iữ a
c o n n g ư ờ i v à m ô i s i n h t ự n h i ê n c ủ a n ó ” (7 }127). T r o n g p h ạ m vi đ ề tài n à y , c h ữ lễ
đ ư ợ c h i ể u t h e o n g h ĩ a đ ó v à đ ổ n g thời c h ú n g l à đ ố i t ư ợ n g đ ể t ì m h i ể u , n g h i ê n cứu
c h í n h c ủ a đ ề tài.
T ó m lại, lễ l à p h é p ứ n g x ử c ủ a c o n n g ư ờ i tr ư ớ c tự n h i ê n v à x ã h ộ i c ủ a m ộ t
c ộ n g đ ồ n g n h ấ t đ ị n h . T r ư ớ c t ự n h i ê n đ ầ y b í h i ể m v à đ ầ y t h á c h đ ố , n h ữ n g c â u hỏi
k h ô n g d ễ g i ả i đ á p v à t r ư ớ c “ b ể k h ổ ” c ủ a x ã h ộ i loài n g ư ờ i k h i ế n n g ư ờ i ta b ấ t
b ì n h v à b ấ t lực, c á c n g h i t h ứ c c ủ a lễ ít n h i ề u

g i ú p c o n n g ư ờ i t ì m r a n h ữ n g giải

p h á p t â m lý h ữ u h i ệ u m ặ c d ù p h ả n g p h ấ t c h ấ t l i n h t h i ê n g h u y ề n bí.
Đ ố i với c á c d â n tộ c t h i ể u s ố ở n ư ớ c ta n ó i c h u n g v à ở m i ề n B ắ c n ó i r i ê n g , lễ
đ ư ợ c t h ự c h i ệ n c h ủ y ế u liê n q u a n đ ế n v iệ c c ầ u m ù a , “ n g ư ờ i a n , v ật t h ị n h ” . C ó th ể
nói,

L ễ là phần đạo , phần tâm linh c ủ a c ộ n g đ ồ n g , n h ằ m đ á p ứ n g n h u c ầ u văn

h ó a t i n h t h ầ n , n h u c ầ u tín n g ư ỡ n g c ủ a m ọ i t h à n h v iê n t r o n g c ộ n g đ ồ n g .

2.1.2. Khái niệm về hội:
14


Về

H ội c ũ n g c ó n h i ề u q u a n n i ệ m k h á c n h a u , n h ư n g v ẫ n c h u n g m ộ t ý

n g h ĩ a m à t ừ đ i ể n T i ế n g V i ệ t đ ã t ổ n g k ế t. H ộ i là “ c u ộ c v ui tổ c h ứ c c h o d ô n g đ ả o
n g ư ờ i d ự t h e o p h o n g t ụ c h o ặ c n h â n d ị p đ ặ c b i ệ t ” ( 5 1 ; 4 4 3 ) với ý n g h ĩ a đ ó ,

hội là

đ á m v u i đ ô n g n g ư ờ i v à b a o g i ờ c ũ n g là đ á m v ui đ ô n g n g ư ờ i . Đ ể t r ở t h à n h
p h ả i g ồ m h a i đ ặ c đ i ể m c ơ b ả n là
và

hội

đông người tậ p t r u n g tại m ộ t đ ị a đ i ể m n h ấ t đ ị n h

vui chơi t h o ả i m á i . N h ư n g , s ự t ậ p t r u n g đ ó p h ả i là n h â n d ị p k ỷ n i ệ m m ộ t s ự

k i ệ n q u a n t r ọ n g li ê n q u a n đ ế n c ộ n g đ ồ n g n h ằ m đ e m lại lợi ích ti n h t h ầ n c h o m ọ i
thành viên c ủ a c ộ n g đồng.
H ộ i b a o g iờ c ũ n g m a n g tính c h ất

công cộnạ c ả tư c á c h tổ c h ứ c lẫ n m ụ c

đ í c h c ủ a n ó . N h i ề u k h i , tí n h c ộ n g đ ồ n g đ ó đ ư ợ c m ở r ộ n g p h ạ m vi đ ế n c ả c á c
thôn, b ả n
hay

h a y m ư ờ n g k h á c . C h o n ê n , k h i n ói đ ế n hộ i b a o g i ờ c ũ n g là

hội làng

đông như hội h a y vui như hội, n h ạ t x e m bơi, tả tơi x e m h ộ i... H ộ i b a o g i ờ

c ũ n g m ở r ộ n g c ử a đ ó n k h á c h t h ậ p p h ư ơ n g đ ế n d ự , c à n g đ ô n g h ộ i c à n g vui.
Đ ặ c đ i ể m t h ứ h a i đ ể tr ở t h à n h lễ h ộ i p h ả i c ó

nhiều trò vui "bách hí”.

N h ư n g , t r o n g c á c tr ò vui đ ó đ ư ợ c p h é p vui đ ế n m ứ c h ỗ n đ ộ n , tả tơi đ ế n vô s ố và
thái q u á . H ộ i d i ễ n n h i ề u trò vui đ ế n n ỗ i l à m c h o n g ư ờ i x e m p h ả i c h e n c h ú c ,
n g ư ợ c x u ô i h ế t c h ỗ n à y đ ế n c h ỗ k h á c , tả tơi c ả c o n n g ư ờ i. T h i ế u s ự c h e n c h ú c , tả
tơi ấ y h ộ i s ẽ n h ạ t , s ẽ k h ô n g ra h ộ i v à n g ư ờ i ta k h ồ n g m u ố n đ ế n h ộ i. Bởi vì, đ â y
là s ự g iả i to ả m ọ i c ă n g t h ẳ n g s a u n h ữ n g n g à y la o đ ộ n g v ấ t v ả v à n h ữ n g d ồ n n é n
c ầ n đ ư ợ c l à m d ị u đi, t h ă n g b ằ n g lại. Đ ế n với h ộ i là m ộ t g iải p h á p h ữ u h i ệ u c ầ n
th i ế t v ề p h ư ơ n g d i ệ n t â m lý.
N g o à i ra , đ ế n v ớ i h ộ i c ò n là d ị p đ ể

cộng cảm, cộng m ệnh , đ ể m ọ i n g ư ờ i

đ ư ợ c t h ấ y g ầ n g ũ i , t h â n th i ế t v à b ì n h đ ẳ n g với n h a u h ơ n . Đ ặ c b iệ t, là đ ể n h ậ n
thấy c u ộ c số n g đ á n g y êu h ơ n , đ ấ n g số n g h ơ n m ặ c dù trong đời thư ờng g ặp rất
n h i ề u v ấ t v ả, g i a n n a n .
T ó m lại, h ộ i là c u ộ c vu i b ằ n g v ô s ố h o ạ t đ ộ n g giải trí c ô n g c ộ n g , h ộ i d i ễ n
r a tại m ộ t đ ị a đ i ể m n h ấ t đ ị n h l i ê n q u a n đ ê n c ộ n g đ ồ n g v à m ở n h â n d ị p lễ k ỷ

15


n i ê m m ộ t s ự k i ệ n x ã h ộ i h a y tự n h i ê n n h ằ m d iễ n đ ạ t s ự p h ấ n k h íc h , h o a n hỉ c ủ a
c ô n g c h ú n g d ự h ộ i.
N ếu

lễ là p h ầ n Đ ạ o , p h ầ n tâ m lin h th ì h ộ i là p h ầ n Đ ờ i, là khát vọng c ủ a

m ọ i t h à n h v iê n tr o n g c ộ n g đ ồ n g n h ằ m v ư ơ n tớ i, đ ạ t tới n h ữ n g đ iề u tố t d ẹ p c ủ a
c u ộ c s ố n g . N h ữ n g k h á t v ọ n g đ ó tr o n g h ộ i th ư ờ n g đ ư ợ c k h á i q u á t h o á , lý tư ở n g
h o á v à l i n h th i ê n g h o á b ở i n h ữ n g n g h i th ứ c h a y h o ạ t đ ộ n g th ậ t c ụ th ể , th ậ t s in h
đ ộ n g m à n g à y th ư ờ n g k h ô n g đ ư ợ c p h é p th ự c h iệ n , n h ư n g lạ i r ấ t đ ờ i th ư ờ n g . C ó
t h ể n ó i,

hội là một cuộc chơi c ủ a c ả c ộ n g đ ồ n g . C u ộ c c h ơ i đ ó m a n g lại sứ c m ạ n h

c h o c ả c ộ n g đ ổ n g v ư ợ t m ọ i g ia n k h ó đ ể tiế p tụ c v ư ơ n lê n , từ t h ế h ệ n à y s a n g t h ế
h ệ k h á c , q u a n ă m n à y s a n g n ă m k h á c . C h o n ê n , p h ầ n h ộ i th ư ờ n g k é o d à i h ơ n
p h ầ n lễ r ấ t n h iề u . N h i ể u d â n tộ c x ư a k i a c h ơ i h ộ i đ ế n n ử a th á n g , c ả th á n g trờ i là
vì v ậ y : “ T h á n g g i ê n g ỉà th á n g ăn c h ơ i ” , là th á n g h ộ i, th á n g h ư ớ n g tớ i, m ơ tới
n i ề m v u i c u ộ c s ố n g v à n h ữ n g đ iề u tố t đ ẹ p tr o n g c ả n ă m . ở đ â y , c h ơ i k h ô n g ch ỉ
đ ể c h ơ i v ớ i ý n g h ĩ a g iả i trí m à c h ơ i đ â y là c u ộ c c h ơ i với c u ộ c đ ờ i, th á c h th ứ c với
c u ộ c đ ờ i, v ư ợ t lê n trê n c á i t ầ m th ư ờ n g , bâ't c ô n g , c á i á c đ ể đ ế n với, v ư ơ n tới cái
C h ân - T h iệ n - M ỹ.
H ộ i đ ư ợ c s i n h r a , tồ n tạ i v à p h á t triể n với m ụ c đ íc h n h ư v ậy .

2.1.3. M ối quan hệ giữa lễ và hội
H ội là k h á i n i ệ m d ù n g đ ể c h ỉ th à n h p h ầ n n g o à i lễ c ủ a c á c c u ộ c k ỷ n i ệ m
c h u n g . T h ư ờ n g n g à y n g ư ờ i ta h a y n ó i “ H ộ i l à n g ” “ H ộ i c h ù a . . . ” n h ư n g , th ự c ra
tr o n g k h á i n i ệ m

hội đ ó đ ã b a o h à m c ả phán lễ. B ởi vì, c u ộ c lễ là s ự b ầ y tỏ lò n g

k ín h t r ọ n g , tô n t h ờ đ ố i v ớ i m ộ t n h â n v ậ t, m ộ t s ự k iệ n tự n h i ê n h a y x ã h ộ i liê n
q u a n đ ế n c ộ n g đ ổ n g . N h ữ n g s ự k iệ n , n h â n v ậ t h a y h iệ n tư ợ n g đ ó c ó th ể là h ư
tư ở n g h a y c ó th ậ t, đ ã q u a h a y đ a n g c ò n tồ n tại đ ư ợ c tô n th ờ th e o n h ữ n g n g h i

th ứ c n h ấ t đ ị n h b ằ n g p h ư ơ n g th ứ c t h ẩ m m ỹ , n h ằ m b iể u h iệ n g iá trị c ủ a đ ố i tư ợ n g
đ ư ợ c c ử lễ ( c ũ n g là g iá trị c h u n g c ủ a c ộ n g đ ổ n g ) . N h ư n g , n h ữ n g g iá trị đ ó m u ố n
đ ư ợ c c ả c ộ n g đ ồ n g x á c n h ậ n h ư ở n g ứ n g và tr ở th à n h g iá trị đ íc h th ự c thì p h ả i
đ ư ợ c t h ử n g h i ệ m ở p h ầ n h ộ i. C ó th ể n ó i, p h ầ n h ộ i đ ã n â n g c a o c á c g iá trị đ ó lên

16


t h à n h n h ữ n g g iá trị lý tư ở n g b ằ n g c u ộ c v u i c h ơ i th ự c sự. C h ỉ c ó t h ô n g q u a c á c
c u ộ c c h ơ i đ ó h a y c á c trò v u i đ ó thì g iá trị m à c ả c ộ n g đ ồ n g c ử lễ p h ả i tô n th ờ
m ớ i là n h ữ n g g iá trị c ộ n g đ ồ n g c ầ n đ ế n .
V ì v ậ y , c ó th ể n ó i h ộ i là h ìn h th ứ c b iể u h iệ n c ủ a lễ, h ộ i là h ìn h th ứ c , lễ là
n ộ i d u n g . Q u a n h ệ đ ó b ệ n c h ặ t, k h ă n g k h ít, tr o n g n h a u v à tư ơ n g h ỗ lẫ n n h a u , tồ n
tạ i t r o n g s ự t h ố n g n h ấ t.
N g o à i q u a n h ệ g iữ a lễ v à h ộ i, ở V iệ t N a m c ò n c ó q u a n h ệ g iữ a

lễ, hội, tiết

ị tết). Đ i ề u đ ó đ ư ợ c th i h à o N g u y ễ n D u đ ú c k ế t tr o n g câu:
T h a n h m in h tro n g

tiết th á n g b a,

lễ là tả o m ộ , hội là đ ạ p th a n h
Ở đ â y , tiế t h a y tế t c ũ n g là lễ, d o đ ó n ó c ũ n g q u a n h ệ v ớ i h ộ i n h ư lễ với
h ộ i. Q u a n h ệ g iữ a p h ầ n lễ v à p h ầ n h ộ i là q u a n h ệ

g iữ a p h ầ n đ ạ o v à p h ầ n đời.

T u y Đ ạ o v à Đ ờ i th u ộ c h a i lĩn h vự c k h á c n h a u tr o n g đ ờ i s ố n g đời n g ư ờ i, n h ư n g

k h i đ ã là c o n n g ư ờ i th ì c ầ n c ó c ả p h ầ n Đ ờ i và p h ầ n Đ ạ o , Đ ạ o là tã m lin h , Đ ờ i là
c u ộ c s ố n g th ự c . C ả h a i lĩ n h v ự c đ ó h o à q u y ệ n với n h a u , h ỗ tr ợ c h o n h a u thì c o n
n g ư ờ i m ớ i c ó c u ộ c s ố n g . D o đ ó , m ố i q u a n h ệ n à y k h ô n g th ể tá c h rờ i, r a n h rới
g iữ a c h ú n g k h ô n g th ể p h â n tá c h r ạ c h rò i. B ởi vì, n h i ề u n g h i th ứ c c ủ a lễ đ ã m a n g
n ộ i d u n g c ủ a h ộ i v à n g ư ợ c lại. V í d ụ : đ á m rư ớ c tr o n g lễ h ộ i m ặ c d ù là n g h i th ứ c
c ủ a p h ầ n lễ, n h ư n g lú c rư ớ c n g ư ờ i ta lại v ừ a đi v ừ a m ú a v ừ a c ó n h ạ c đ ệ m , tr ố n g
c h i ê n g r ộ n r ã c ủ a p h ầ n h ộ i. T r o n g c á c trò v u i p h ầ n h ộ i n h ư th i n ấ u c ơ m , q u à n g
v ai n h a u b ắ t c h ạ c h t r o n g c h u m c ủ a c á c đ ô i n a m n ữ h a y tr o n g h ộ i c h e n (là n g N g à
- B ắ c N in h ) ... v ừ a là h ộ i lạ i v ừ a là lễ (lễ c ầ u m ù a th ể h iệ n tr o n g n g h i th ứ c p h ồ n
th ự c ).v .v ...
V ớ i ý n g h ĩ a n h ư th ế , c ả p h ầ n lễ v à p h ầ n h ộ i, c ả p h ầ n Đ ạ o lẫ n p h ầ n Đ ờ i
đ ể u là m ộ t c u ộ c v u i lớ n c ủ a c ả c ộ n g đ ồ n g , n h ằ m v ừ a đ á p ứ n g n h u c ầ u g iả i trí, thi
t h ố tà i n ă n g , b iể u d ư ơ n g s ứ c m ạ n h , tái h iệ n c u ộ c s ố n g th ư ờ n g n g à y . L ễ h ộ i là
m ộ t ỉo ạ i h ì n h lổ n g h ợ p b a o g ồ m n h i ề u y ế u lố v ăn h o á d â n g ia n lu ô n tư ơ n g tác
lẫ n n h a u . T r ê n c ơ s ở ấ y , c h ú n g ta n h ậ n ra r ằ n g , c á c d â n tộ c th iể u s ố đ ã k iế n trú c

17
V