Gương mặt thế giới hiện đại Phần 7

G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
281

 Chilï
úã àõa àêìu phđa nam ca lc àõa Chêu M, Chilï cố mûác tùng
trûúãng kinh tïë cao nhûng vêỵn côn nhiïìu bêët cưng bùçng
xậ hưåi.
Bao ph diïån tđch khoẫng 750.000km2 núi àõa àêìu phđa Nam ca
lc àõa M La Tinh, àûúåc bao bổc búãi dậy ni Anàer vâ biïín Thấi
Bònh Dûúng, Chilï cố chiïìu dâi 4.000km, rưång tưëi àa 2.000km, cố
nhûäng àiïìu kiïån tûå nhiïn tiïu biïíu, hoang mẩc bùng giấ phđa Nam,
ni àa
á trễ cố àưå cao gêìn 7.000m vâ àiïín hònh búãi ni lûãa. Chó trong
thung lng miïìn trung múái cố khđ hêåu ưn àúái vâ mưåt vng cố tïn Val
Paraiso do ngûúâi Têy Ban Nha chinh phc vâ àùåt tïn.
Ngây nay úã àêy côn rêët đt ngûúâi Anh Àiïng (khoẫng 130.000
ngûúâi). Xậ hưåi Chilï, bõ lai tẩp sêu sùỉc, àậ hưåi nhêåp phêìn ngûúâi Anh
Àiïng nây vâo cấc chng tưåc khấc (Àûác,, Slavú, Pha
áp..., rêët nhiïìu
ngûúâi nhêåp cû vâo àêy tûâ nûãa sau thïë k tûâ thïë k XIX). Dên sưë mưỵi
nùm tùng khoẫng 15%. Dên cû àûúåc àư thõ hoấ (túái 70%) vâ phên bưë
khưng àïìu. Miïìn trung Chilï têåp húåp ch ëu dên sưë ca cẫ nûúác.
Khấc vúái cấc nûúác lấng giïìng, Chilï tûâ lêu àậ trẫi qua mưåt quấ
trònh lõch sûã trêìm lùång. Song nhûäng cùng thùèng chđnh trõ vâ khu
ãng
hoẫng kinh tïë tûâ àêy dêỵn túái viïåc liïn minh cấnh tẫ lïn nùỉm quìn
nùm 1970 àûáng àêìu lâ Balvador Allende thåc àẫng xậ hưåi, bõ lêåt àưí
nùm 1973 búãi tûúáng Pinưchï.
Mùåc d cố nhûäng dêëu hiïåu ca sûå thõnh vûúång tûúng àưëi (mûác
tùng dên sưë ưn hoâ, àư thõ hoấ mẩnh, GDP àêìu ngûúâi gêìn 2.400USD),
Chilï vêỵn mang nhûäng àùåc trûng kinh tïë ca nhûäng nûúác chêu M

La Tinh lấng giïìng vâ vêỵn nùçm trong hâng ng nhûäng nûúác àang
phất triïín.
Thu nhêåp ch ëu tûâ ngun liïåu, àùåc biïåt lâ àưìng (lâ nûúác sẫn
xët àưìng sưë mưåt thïë giúái) giấ cẫ thêët thûúâng do nhûäng cưng ty lúán
ca Bùỉc M khai thấc. Chilï côn khai thấc, xët khêíu qúång vâ nitú.
Ln ln cố niïìm mong m
ën lâ qëc hûäu hoấ cấc ngìn tâi
ngun àïí àêìu tû cho phất triïín: nẩn àối nghêo vêỵn hoânh hânh
trong nhûäng khu phưë ngoẩi vi ca cấc thânh phưë lúán. Bïn cẩnh sưë
ngûúâi thêët nghiïåp cao lâ mûác lûúng thûåc giẫm, lâm nghêo thïm têìng
lúáp trung bònh vâ thêëp.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
282

Nhiïìu nưỵ lûåc àậ àûúåc triïín khai nhùçm àa dẩng hoấ cưng nghiïåp
(luån gang thếp, luån kim àưìng, lổc àêìu, chïë tẩo mấy). Nhûng cấn
cên thûúng mẩi mêët cên àưëi vò nhêåp khêíu mấy mốc vâ cấc sẫn phêím
lûúng thûåc thûåc phêím.
Trïn thûåc tïë nưng nghiïåp khưng mêëy thån lúåi, sa mẩc úã phđa Bùỉc,
phđa Nam khưng cố ma hê lâm hẩ
n chïë khưng gian nưng nghiïåp,
vêën àïì côn trêìm trổng hún búãi àêët trưìng phên bưë khưng àïìu, súã hûäu
lúán lâ quy tùỉc. Khu vûåc súã hûäu phêìn lúán do ngûúâi lâm cưng vâ cưng
nhên nưng nghiïåp khai khêín vúái àiïìu kiïån sưëng rêët tưìi tân. Sẫn
phêím hûúáng vïì la mò, th nhưìi bưng vâ ni bô quẫng canh. Bõ ẫnh
hûúãng nùång nïì
búãi cún suy thoấi kinh tïë trêìm trổng hưìi àêìu nhûäng
nùm 80, nïìn kinh tïë àêët nûúác tûâ àố trẫi qua sûå tùng trûúãng mẩnh,
song bêët bònh àùèng xậ hưåi vêỵn chûa thun giẫm.

 Uruguay
Lâ qëc gia àïåm giûäa Braxin vâ Achentina, Uruguay lâ mưåt nûúác
hểp (dûúái 200.000km2) úã phđa Bùỉc Rio de Plata. Ch ëu àûúåc cêëu
thânh tûâ nhûäng vng àêët bùçng phù
èng vâ mâu múä, Urugoay cố khđ
hêåu ưn àúái (180C trung bònh nùm).
Nhûäng àiïìu kiïån nhû vêåy thån lúåi cho sûå sû tr ca ngûúâi da
trùỉng. Ngûúâi Anh àiïng khưng àưng lùỉm, hêìu nhû àậ bõ tuåt chng
úã àêy vâo àêìu thïë k XIX vâ dên cû ch ëu cố ngìn gưëc Têy Ban
Nha vâ . T lïå tùng trûúãng dên sưë thêëp, gêìn nûãa têåp trung úã th àư
Montevideo.
Nghe
âo qúång vâ ngìn nùng lûúång, Urugoay lâ mưåt nûúác cố thiïn
hûúáng nưng nghiïåp, nưíi bêåt lâ chùn ni vâ trưìng ng cưëc. Àưëi mùåt
vúái nhûäng khố khùn kinh tïë hưìi àêìu nhûäng nùm 1960 Uruguay àậ
trẫi qua mưåt thúâi k àưåc t qn sûå dâi. Chđnh ph dên sûå àûúåc
thiïët lêåp nùm 1985, gùỉng sûác hoân phc lẩi mûác tùng trûúãng, àưìng
thú
âi ûu tiïn kiïím soất lẩm phất (nùm 1992 xêëp xó 60%).
 Paraguay
Cng vúái Bolivia, Paraguay lâ mưåt trong hai qëc gia lc àõa Nam
Mơ. úã vâo cấc vơ tuën nhiïåt àúái lậnh thưí nûúác nây bao gưìm: miïìn
àưng lâ vng mâu múä àưìng bùçng vâ ni thêëp, núi têåp trung àẩi àa sưë
dên cû vâ cấc thânh phưë, trong àố cố Asuncun vúái 700.000 dên lâ th
àư, úã phđa têy, v
ng Chaco, trïn diïån tđch 2.500.000km2 tẩo thânh
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
283

mưåt khưng gian khưíng lưì àêìm lêìy, trng cêy gai vâ àưìng cỗ thđch

húåp cho chùn ni bô vâ quẫng canh.
Bõ cư lêåp, đt dên, Paraguay côn lâ mưåt nûúác nghêo. Tiïìm nùng
àêët àai àûúåc phên bưë rêët khưng àïìu, trong khi àố 45% dên lao àưång
lâ nưng dên. Cng vúái Braxin vâ Ac-hen-ti-na, nûúác nây sẫn xët
thu àiïån (àêåp Itaipu vâ Yacireta trïn sưng Parana).
♦ Maghreb - Cấc nûúác Bùỉc Phi
Cấi tïn Maghreb chó chung toân bưå 3 nûúác têy Bùỉ
c Phi (Marưëc,
Algerie vâ Tunisie), phđa Bùỉc giúái hẩn búãi Àõa Trung Hẫi, phđa Nam
túái sa mẩc Sahara. Tûâ Maghreb nghơa lâ “nùçm nghó”: thûåc ra àêy lâ
phûúng Têy ca thïë giúái Ẫ Rêåp. Àưi khi ngûúâi ta côn nối túái Maghreb
lúán àïí chó toân bưå mưåt tưíng thïí gưìm 3 nûúác Maghreb vúái Lybie vâ
Mauritanie.
Maghreb vêỵn côn mưåt sưë dên tưåc thiïíu sưë Berberes nối chung
thåc vïì thïë giúái hưì
i giấo Ẫ Rêåp. Song vúái võ trđ àõa l nùçm trïn búâ
Àõa Trung Hẫi, nûúác nây àậ chõu nhûäng ẫnh hûúãng ca Chêu Êu.
Mùåc d gêìn Têy Ban Nha vâ , song chđnh sûå gêìn gi vúái Phấp múái
gêy ẫnh hûúãng búãi lệ khưëi Maghreb nây àđch thûåc tûúng ûáng vúái Bùỉc
Phi thåc Phấp, múái chó tấch khỗi mêỵu qëc vâo nùm 1956 (Marưc vâ
Tunisie) vâ 1962 (Algiïri).
Bïn cẩnh ca
ác vơ tuën nhiïåt àúái, 3 nûúác nây côn cố mưåt phêìn “hûäu
đch” vâ mưåt phêìn sa mẩc Sahara. Phêìn thûá nhêët (phêìn hûäu đch) àûúåc
tûúái nûúác nhiïìu, thđch húåp vúái sûå cû tr vơnh cûãu. Phêìn thûá hai, phất
triïín mẩnh vïì phđa Marưëc vâ Algiïri, khưng cố ngûúâi úã, (trûâ nhûäng ưëc
àẫo) song lẩi giêìu hydrocacbua.
Toân bưå ca
ác nûúác Maghreb nây cố dên sưë trễ, tùng trûúãng nhanh vò
mûác sinh vêỵn duy trò cao, trong khi àố mûác chïët giẫm mẩnh. Vêën àïì

dên sưë lâ vêën àïì mêëu chưët àưëi vúái Maghreb mâ viïåc di cû àang dêìn
chêåm lẩi vêỵn khưng thïí giẫi quët nưíi.
 Mưi trûúâng tûå nhiïn khố khùn
Vng Mahgreb rưång lúán nhûng àẩi àa sưë thåc vïì sa mẩc Sahara
vâ cấ
c vng khấc thûúâng chõu ẫnh hûúãng ca lûúång mûa đt hóåc
khưng àïìu.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
284

Mahgreb bao ph mưåt diïån tđch khoẫng hún 3 triïåu km2 (phên
chia khưng àïìu vò Algiïri lúán gêëp 15 lêìn Tunisie), gêìn bùçng 6 lêìn
diïån tđch nûúác Phấp, song phêìn lúán lc àõa nây lẩi thåc vïì sa mẩc
Sahara. Nhû vêåy cố nghơa lâ nưng nghiïåp vâ chùn ni úã àêy (ngoâi
dên du mc vâ mưåt sưë đt cấc àân gia sc) hêìu nhû bõ loẩi bỗ.
Phêìn Maghreb “hûäu đch” àûúåc giúái hẩn úã phđa nam búãi dậ
y ni
Atlas- hïå thưëng ni trẫi rưång tûâ ven Marưëc (úã lên cêån vng Agadir)
túái biïn giúái Algiïri-Tunisie (àónh Jbessa) qua Haut Atlas (núi cố
ngổn ni Tưubkal, cao túái 4165m, cao nhêët úã Maghreb). Atlas thåc
Sahara, trẫi dổc theo sưng Aurês. Lui vïì phđa bùỉc, trïn ven búâ biïín
Àõa Trung Hẫi, nhûäng dậy ni thêëp hún (Rif thåc Marưëc, Atlas tel
thåc Algerie, àónh ni Medjerda thåc Tunisie) giúái hẩn cấc vng
àưìng bùçng dun hẫi vïì phđa Annaba chùèng hẩ
n), hóåc bao quanh
nhûäng lûu vûåc nưåi àõa (Mitidja) hểp vâ ngùỉt quậng vâ bao bổc
nhûäng àưìng bùçng cao (nưëi Atlas Sahara), phất triïín vïì phđa têy
Algiïri.
Àêy lâ vng Maghreb hûäu đch vò ngìn nûúác sùén cố rêët dưìi dâo
(mưåt trong nhûäng vêën àïì cú bẫn cuẫ khu vûåc, cng vúái vêën àïì vïì dên

sưë), khưng cố ngoẩi lïå. Khđ hêåu thûåc sûå mang sùỉc tha
ái Àõa Trung Hẫi
chó ẫnh hûúãng àûúåc mưåt dẫi àưìng bùçng phđa bùỉc.
Thânh phưë Alger hâng nùm chó cố lûúång mûa 750mm (mưåt nûãa
lûúång mûa thåc vïì thấng 12 àïën thấng giïng, ma hê thûåc sûå khư
hẩn). Loẩi khđ hêåu nây suy biïën dêìn vâo lc àõa, ma àưng hâ khùỉc,
ch ëu trïn vng cao, mûa hiïëm. Àùåc biïåt, trong phêìn Maghreb hûäu
đch, lûúång mûa biïë
n àưång tûâ nùm nổ qua nùm kia khiïën cho nhiïìu
ma v trúã nïn bêëp bïnh. Hún nûäa, mûa xëng ch ëu dûúái dẩng
dưng xưëi xẫ, nûúác chẫy thânh sëi vâ xối lúã àêët, (viïåc bẫo tưìn àêët àai
cng lâ mưåt vêën àïì khấc ca khu vûåc). Cëi cng phẫi nối àïën cấi
nống ca nhûäng ma hê (ú
ã dun hẫi phđa bùỉc ca biïín Àõa Trung
Hẫi na nống hún vò cố vơ àưå thêëp) lâm tùng lûúång bưëc húi, àưìng thúâi
lâm giẫm lûúång nûúác hûäu đch.
úã Sahara cåc sưëng lêu dâi cố thïí duy trò úã nhûäng ưëc àẫo. Khoẫng
cấch ài lẩi rêët lúán, giúái hẩn úã phđa bùỉc sa mẩc. Vng Insalah úã
Algerie chó cố khoẫng chc milimet nûúác mûa mưỵi nùm. Nhiï
åt àưå
trung bònh hâng thấng bùçng hóåc vûúåt 350C tûâ thấng 6 àïën thấng 8,
cố lc nhiïåt àưå lïn túái 500C.
Vêën àïì vïì nûúác cng àûúåc giẫi quët mưåt phêìn bùçng cưng trònh
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
285

tûúái tiïu, sûã dng nûúác mûa tûúng àưëi dưìi dâo trïn nhûäng àõa hònh
cao. Nhiïìu con sưng àậ àûúåc chùån dông àïí tẩo ra cấc hưì chûáa hóåc
àún giẫn chó àïí àiïìu chónh lûu lûúång phc v cho tûúái tiïu. Àiïìu nây
àïìu thêëy úã Algerie cng nhû Tunisie vâ Marưëc (chùèn hẩn trïn con

sưng Oum-er- Rebia úã Marưëc) hay sưng Cheliff úã Algerie, thung lng
trung bònh vâ thêëp úã Medjeda. Trấi lẩi, nûúác trong cấc bậ
i hưì mùåt (úã
Algếrie vâ Tunisie khưng sûã dng àûúåc).
 Vêën àïì dên sưë
Dên sưë Maghreb xêëp xó 25 triïåu ngûúâi vâo nhûäng nùm 1960. Hiïån
nay nố gêìn àẩt àïën 65 triïåu, àêëy lâ dên sưë trễ. Dên sưë Magreb gêìn
bùçng nûãa dên sưë Phấp vâo thúâi k dânh àưåc lêåp. Con sưë êëy àậ lúán lïn
rêët nhiïìu vâo nùm 1993 va
â khoẫng cấch sệ côn tùng tûâ nay túái cëi
thïë k. Dên sưë Maghreb mưỵi nùm tùng thïm khoẫng 1,5 triïåu ngûúâi,
gêëp 6 àïën 7 lêìn mûác tùng úã Phấp, Àiïìu àố cho thêëy sûå chïnh lïåch vïì
biïën àưång dên sưë giûäa 2 búâ ca Àõa Trung Hẫi, àưìng thúâi chó ra quy
mư lúán ca vêën àïì cêìn giẫi quët àưëi vúái Maghreb, mưåt mùåt nïëu nhû
ta tđnh àï
ën àêët àai chêåt hểp, mùåt khấc sûå ëu kếm trong phất triïín
tưíng thïí cưng nghiïåp hoấ (nïëu trûâ cưng nghiïåp khai thấc ra, ch ëu
lâ Hydrocacbua).
Quy mư dên sưë khưng giưëng nhau. Mûác tùng dên sưë úã Algerie lúán
hún úã Marưëc vâ nhêët lâ úã Tunisie. T lïå sinh úã Algerie lâ 340/00 so
vúái 310/00 úã Maroc vâ 250/00 úã Tunisie, trong khi àố t lïå chïët àậ
giẫ
m úã khùỉp núi (ngây nay khoẫng 6 -80/00) kïí cẫ t lïå chïët úã trễ em
(45 àïën 600/00). Àûúng nhiïn àêy lâ dên sưë trễ. T lïå ngûúâi dûúái 15
tíi xêëp xó 40% trong cẫ 3 nûúác. Ta thûã hònh dung ra quy mư ca vêën
àïì àâo tẩo, rưìi viïåc lâm cho mưåt khưëi lûúång thanh niïn nhû thïë. Trấi
lẩi, sưë ngûúâi giâ rêët đt (vûâa àûúåc 5% tưíng dên sưë trong cẫ 3 nûúác) gù
ỉn
vúái tíi thổ xêëp xó 60 tíi (thêëp hún nhiïìu so vúái Têy Êu, song vêỵn
cao hún mûác tíi thổ trung bònh úã Chêu Phi).

úã Tunisie, dên cû àưìng nhêët, hêìu hïët lâ ngûúâi a rêåp. Trấi lẩi úã
Marưëc vâ Algerie, tuy phêìn lúán lâ ngûúâi A Rêåp song vêỵn côn nhiïìu
dên tưåc thiïíu sưë khấc nhû Berberes, àùåt ra cho chđnh ph mưåt sưë vêën
àïì vïì hưåi nhêå
p.
Nưng nghiïåp vêỵn sûã dng 1/4 dên lao àưång úã Algerie vâ 1/3 úã
Marưëc, t lïå nây cao hún t trổng ca ngânh nưng nghiïåp trong GDP.
Tuy nhiïn vâo àêìu nhûäng nùm 1990, dên cû phêìn lúán àậ àư thõ hoấ.
Sûå tiïën triïín ca àư thõ hoấ vêỵn nhanh hún mûác tùng dên sưë, dên di
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
286

cû nưng thưn cưång vúái mûác tùng tûå nhiïn trong cấc thânh phưë. Thânh
phưë Alger vâ Casablanca cố xêëp xó 2,5 triïåu dên, cấc thânh phưë khấc
nhû Oran, Constantine, Rabat, Fes, Marrakech, Tunis cố tûâ 500.000
àïën 1 triïåu dên. Tưíng sưë trïn toân bưå khưëi Maghreb cố khoẫng 30
thânh phưë trïn 100.000 dên.
Mûác tùng trûúãng dên sưë ca cấc thânh phưë nây khưng liïn quan
túái mûác tùng trûúãng trong vai trô ca nố. Tûâng àoân thanh niïn nưng
thưn ài tòm viïåc lâm hậo huìn gay ra viïåc hònh thânh nhûäng khu
nhâ úã tẩm thúâi ngoâi ngoẩi ư, sûå xët hiïån nhûäng khu phưë nghêo, đt
nhêët cng úã cc bưå. Hiïån tûúång nây câng lâm nghiïm trổng thïm
hóåc àùåt ra thïm vêën àïì viïåc lâm úã àõa phûúng.
Sûå di cû ra hẫi ngoẩi, àùåc biïåt lâ sang Phấp, lâ giẫi phấp tẩm thú
âi
mang tđnh chêët bưå phêån àưëi vúái vêën àïì viïåc lâm. Song hiïån tûúång nây
gêìn nhû àậ dûâng lẩi, hún nûäa hổ khưng àûúåc àốn tiïëp trong nhûäng
nûúác phất triïín khấc vâ tònh trẩng thiïëu viïåc lâm rêët lúán trong cẫ 3
nûúác nây.
 Hưìi giấo vâ ch nghơa hiïån àẩi

Maghreb hoân toân theo àẩo Hưì
i song lõch sûã vâ sûå gêìn gi Têy êu
vêỵn àê nùång lïn cấch ûáng xûã.
Ba nûúác Maghreb hoân toân theo àẩo Hưìi, dên tưåc thiïíu sưë theo
àẩo Kitư khưng àấng kïí (thûâa kïë tûâ thúâi thåc àõa), cng cố cẫ ngûúâi
Do Thấi. Nhûng sûå àư hưå (cng nhû tưn giấo) àậ tiïm nhiïỵm vâo xậ
hưåi Maghreb. Mưåt phêìn cú súã hẩ têìng cưng nghiïåp (chùè
ng hẩn trong
lơnh vûåc Hydrưcacbua) vâ nưng nghiïåp (mùåc d viïåc trưìng nho xûa
kia phất triïín nhûng giúâ àêy àang suy thoấi) àấnh dêëu thúâi k thåc
àõa, vâ nïëu nhû tiïëng A Rêåp lâ ngưn ngûä chđnh thûác thò tiïëng Phấp
vêỵn àûúåc sûã dng búãi phêìn lúán dên sưë (nhêët lâ giúái lậnh àẩo). Nhûäng
giấ trõ phûúng Têy vâ hổc thuët kinh tïë vêỵn chûa mêët hùè
n trûúác sûå
A Rêåp hoấ, sûå bânh trûúáng ca hưìi giấo (thån lúåi vò thûåc dên àậ rt
ài).
Ta cố thïí thêëy cåc xung àưåt giûäa Hưìi giấo vâ ch nghơa hiïån àẩi
àang nưíi lïn, cng nhû gêìn àêy ch nghơa bẫo tưìn qn sûå àậ phất
triïín dûúái ẫnh hûúãng ca cấc nûúác khấc (Iran), tòm cấch tùng cao sûác
nùång cu
ãa tưn giấo trong àúâi sưëng thûúâng nhêåt vâ chđnh ëu.
Sûå cêëp tiïën nây cố quan hïå vúái nhûäng khố khùn vïì kinh tïë lâm
nhiïỵu nhûúng cẫ 3 nûúác nây, lâm tùng thïm sûå bêët àưìng trong dên
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
287

chng, nhêët lâ trong giúái trễ (vïì con sưë khưng lúán lùỉm), núi nẩn thêët
nghiïåp àang hoânh hânh nghiïm trổng. Song cấi dêy rưën dan dđu
giûäa nhâ nûúác vâ tưn giấo vêỵn chûa àûúåc cùỉt àûát.
úã Bourguiba Tunisie vâ Bưumediene ca Algiïri, nhiïìu nhâ trđ

thûác cêëp tiïën àậ tòm cấch khđch lïå sûå phêët triïín trong khn khưí
“nïìn cưång hoâ cấch mẩng” nhùçm giẫ
m búát sûác nùång ca tưn giấo. Cấc
võ ngun th qëc gia àậ cưë gùỉng giẫi thoất mònh khỗi “lúáp tùng lûä”
hưìi giấo (nùm 1976, sất nhêåp têët cẫ cấc trûúâng hổc tưn giấo vâo hïå
thưëng Giấo dc qëc gia úã Algiïri). Song tđnh thïë tc (khưng theo
àẩo) vêỵn chûa àûúåc cưng bưë vâ nhûäng ngûúâi phi hưìi giấo (hiïëm)
khưng cố àûúåc quì
n bònh àùèng cưng dên thûåc sûå. Vïì khđa cẩnh “cấch
mẩng”, nố khưng theo ch nghơa Macxit theo nghơa phûúng Têy ca
thåt ngûä, mâ dûåa trïn cưng l xậ hưåi theo kinh Cư-ran, hưåi nhêåp
thânh tûåu k thåt nhû mưåt cåc chinh phc àẩo Hưìi. úã Marưëc, sûå
duy trò ca giấo phấi Alawites lâ mưåt cấch thïí hiïån xûa nhêët ca àẩo
hưìi vò mưåt lậnh cha àiïìu hâ
nh sûå phất triïín, àưìng thúâi lûåa chổn sûå
nghiïåp hiïån àẩi hoấ ln trung thânh vúái ngun tùỉc Hưìi giấo.
Nhûäng kïët quẫ khưng àẩt àûúåc nhû mong mën vâ do àố quấ trònh
hiïån àẩi hoấ ln àûúåc lïn chûúng trònh nghõ sûå. Trong 3 nûúác nây,
t lïå tùng trûúãng GDP theo àêìu ngûúâi trung bònh dûúái 1%/nùm kïí tûâ
1980, t lïå àïën trûúâng úã trễ em khưng quấ
80% úã Algerie vâ Tunisie,
60% úã Marưëc. Chđnh vò thïë mâ “àẩo hưìi” trúã thânh hònh thûác àùåc
quìn cho àêëu tranh chđnh trõ vâ xậ hưåi. Nhûäng têìng lúáp trung bònh
(bẩc nhûúåc), giúái cưng nhên, lúáp trễ khưng cố cưng ùn viïåc lâm ngây
câng lâm cho chđnh sấch A Rêåp thïë tc hoấ ca cấc chđnh ph
Algiïri, hóåc Tunisie, hóåc “ch nghơa hiïån àẩi” thúâi tiïìn nhiïåm vua
Hassan II chõu tra
ách nhiïåm vïì nhûäng thêët bẩi. Nhûäng hânh àưång
bẩo lûåc ca Mùåt trêån Hưìi giấo cûáu àưå Algiïri (F.I.S) diïỵn ra trong bưëi
cẫnh nây trong nhûäng nùm 1990.

 Marưëc, Tunisie vâ Algerie
Ba nûúác nây cố chung mưåt cûãa múã ra biïín Àõa Trung Hẫi (vïì phđa
Nam êu) vâ mưåt phêìn Sahara, nhûng cố diïån tđch vâ dên sưë rêët khấc
nhau. Algiïri lúán gêëp 15 lêìn Tunisie, nhûng chó cố
dên sưë gêëp 3.
Marưëc cố sưë dên gêìn bùçng Algirie. Marưëc vâ Algiïri trẫi rưång vïì phđa
Nam ngoâi chđ tuën (Cancer), trong khi àố Tunisie nùçm dûúái 300 vơ
Bùỉc, àêy lâ l do tẩi sao nûúác nây cố diïån tđch nhỗ nhêët nhûng lẩi cố
mêåt àưå cao nhêët, búãi vò trong cẫ 3 nûúác nây, àẩi àa sưë dên sưë têåp
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
288

trung úã phđa Bùỉc, àùåc biïåt lâ trong vng dun hẫi (thåc Àẩi Têy
Dûúng àưëi vúái Marưëc) hóåc vng lên cêån.
Marưëc, Tunisie, Algiïri àïìu cố nhûäng vêën àïì chung ca nhûäng
nûúác thåc thïë giúái thûá 3: dên sưë tùng nhanh cưng nghiïåp hoấ chûa
hoân thânh, thiïëu vưën, thêët nghiïåp...Nhûng nhûäng nûúác nây cố
nhûäng phûúng cấch khấc nhau àïí giẫi quët vêë
n àïì nây: Algiïri may
mùỉn cố trûä lûúång hydrocacbua rêët lúán, àẫm bẫo cho cho nûúác nây àưåc
lêåp vïì nùng lûúång vâ thu nhêåp biïën àưång rộ râng theo sûå thùng dấng
ca sẫn lûúång, giấ cẫ vâ ca àưìng àư la. Marưëc nghêo hydrocacbua,
song ngûúåc lẩi lẩi giêìu ngìn phưët phất (àêy lâ nûúác sẫn xët thûá 3
trïn thïë giúá
i vâ nûúác xët khêíu phưt phat thûá nhêët thïë giúái).
Lông àêët ca Tunisie tiïìm êín cấc mỗ phưët phất vâ hydrocacbua
vúái sưë lûúång đt hún cấc nûúác khấc. Du lõch cng lâ mưåt thïë mẩnh tûâ
lêu úã Marưëc, trong khi àố úã Algiïri nùm 1994 thïë mẩnh nây khưng
côn nûäa.
 Marưëc

Nûúác nây cố mûác tùng trûúãng àấng ghi nhê
ån tûâ nùm 1980, song
gêìn nhû bõ xoấ sưí búãi dên sưë tùng mẩnh. Dậy ni Atlas (Anti Atlas,
Haut-Atlas vâ Moyen Atlas) phên Marưëc ra lâm hai phêìn: Phđa Bùỉc,
Marưëc “Àõa Trung Hẫi vâ Àẩi Têy Dûúng” lâ mưåt Marưëc đt dên, lâ àõa
danh ca nhûäng thânh phưë lúán ca àêët nûúác (Casablanca vâ Rabat
trïn vng dun hẫi, Fês, Meknês lui vïì phđa Nam vâ Marrakech úã
trong). Khđ hêåu rêët thån lúåi vúái con ngûúâi úã àêy, thån lúå
i cho hoẩt
àưång nưng nghiïåp vò lûúång mûa tûúng àưëi dưìi dâo,ch ëu vâo ma
àưng. Àêy lâ miïìn khđ hêåu hêìu nhû mang tđnh Àõa Trung Hẫi vúái
nhiïåt àưå rêët cao vâo ma hê hoân toân khư hẩn,đt nhêët cng úã phđa
trong.
Ngoâi ni ra -ni tẩo nïn mưåt râo cẫn khđ hêåu hún lâ cẫn trúã sûå
lûu thưng ca con ngûúâi, Marưëc thåc vïì sa mẩc Sahara. Mư
åt sưë ưëc
àẫo (Zadora, Onarzaate, Erfoud...) rẫi rấc dûúái chên ni, lui vïì phđa
Nam lâ sa mẩc ln cố cất, rẫi rấc cố nhûäng mỗ phưët phất (mỗ
BonGrra).
Dên sưë tùng vúái nhõp àưå nhanh, cao hún 2% nùm. T lïå chïët àậ
giẫm mẩnh (xëng côn 8/1000) trong khi àố t lïå sinh vêỵn duy trò úã
mûác 3/1000. Mưỵi nùm dên sưë Marưëc tùng thïm khoẫng 600.000 ngûúâi
vâ gêìn nûãa sưë
dên dûúái tíi 20. Àư thõ hoấ tûâ lêu nay vêỵn àûúåc thc
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
289

àêíy. Khoẫng 15 thânh phưë trïn 100.000 nghòn dên vâ nhûäng thânh
phưë nây têåp trung mưåt phêìn trïn trc giấn àoẩn, nưëi Casablanca vúái
Fês, qua Rabat vâ Meknês.

Mùåc dêìu àư thõ hoấ, song nưng nghiïåp vêỵn lâ nghânh nưíi trưåi ca
nïìn kinh tïë (đt nhêët cng úã sưë ngûúâi lao àưång). Nghânh nây cng
hûúãng thån lúåi tûâ nhûäng cưng trònh thu lúå
i ûu tiïn dânh cho tûúái
tiïu, đt ra cng úã phêìn phđa Bùỉc. Song song vúái nưng nghiïåp ln lâ
nghânh lûúng thûåc, nhû trong thúâi thåc àõa, la mò vâ la mẩch lâ
nhûäng sẫn phêím ch ëu vâ mưåt nghânh thûúng mẩi (cam, chanh,
mđa, àûúâng) trong khi àố nho lẩi suy thoấi tûâ khi àưåc lêåp nhû úã
Algerie. Chùn ni bô vêỵn tiïën triïín trong khi ngû nghiïåp lẩi phất
triïín àấng kïí vâo nhûäng nùm 70.
Khấc vúái Algerie, Marưëc lẩi ëu kếm trong nghânh nùng lûúång.
Ngûúåc lẩi, Marưëc cố trûä lûúång phưët phất dưìi dâo,lâ nûúác sẫn xët thûá
3 vâ xët khêíu phưët phất sưë mưåt thïë giúái, phưët phất chiïëm võ trđ
hâng àêìu trong xët khêíu vûúåt xa cam chanh. Cưng nghiïåp chïë biïën
giúái hẩn úã viïåc chïë biï
ën nưng sẫn, dïåt (qìn ấo vâ m) vâ chïë tẩo cú
khđ hoấ hổc úã xung quanh Casablanca. Sûå ëu kếm trong trong cưng
nghiïåp lâ ngun nhên ca thêët nghiïåp triïìn miïn, thêm ht cấn cên
thûúng mẩi vâ núå nûúác ngoâi. Xët khêíu chó b lẩi àûúåc 70% giấ trõ
nhêåp khêíu, thu nhêåp tûâ du lõch vâ khoẫn tiïìn tûâ dên di cû gûãi vïì
vêỵn khưng thïí b àê
åy àûúåc toân bưå mûác thêm ht. Núå nûúác ngoâi
xêëp xó bùçng thu nhêåp qëc nưåi, khoẫng 25t USD. Mûác thu nhêåp àêìu
ngûúâi khoẫng 1000USD/nùm: sẫn lûúång àậ tùng nhiïìu tûâ nùm 1980,
chó sưë sẫn lûúång cưng nghiïåp vûúåt tûâ 100 lïn 144, t lïå tùng trung
bònh hâng nùm ca GDP xêëp xó 3%, nhûng mûác tùng dên sưë ngang
vúái mûác tùng GDP àêìu ngûúâi, chó úã 0,5%/ nùm.
 Algiïri
Lâ mưåt nûú
ác rưång lúán nhûng phêìn lúán lâ hoang mẩc, nhiïìu

Hidrocacbua, nhûng mûác tùng dên sưë cng phi nûúác àẩi.
Algerie lâ nûúác lúán nhêët úã Maghreb. Nhûäng àưìng bùçng vâ lûu
vûåc nưåi àõa trïn búâ Àõa Trung Hẫi hóåc lên cêån đt phất triïín,
nhanh chống bõ giúái hẩn búãi nhûäng giẫi ni trung bònh, chïë ngûå
vng dun hẫi (Tell) hóåc chẩy dổc theo dậy Atlas thåc Marưëc
(Atlas sahara) giûä
a Tell vâ Atlas Sahara (nhêët lâ úã phđa têy) trẫi
rưång ra nhûäng àưìng bùçng cao, cố khđ hêåu bònh ngun, khư cùçn
phêìn lúán trong nùm vâ cố ma àưng hâ khùỉc. Vng khđ hêåu Àõa
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
290

Trung Hẫi khấ thån lúåi cho nưng nghiïåp, chó lâ mưåt dẫi dun hẫi
hểp, núi nưng nghiïåp àûúåc tûúái tiïu hưỵ trúå.
Cng chđnh trïn búâ Àõa Trung Hẫi lâ núi cố nhiïìu thânh phưë chđnh
(trûâ Constantine, Oran, Anaba vâ têët nhiïn lâ th àư Alger). Àư thõ
hoấ àûúåc thc àêíy búãi dông di cû nưng thưn vâ “têån hûúãng” nhiïìu tûâ
mûác tùng dên sưë nối chung. Angiïri cố mûác tùng dên sưë gêìn 35% (cao
nhêët trong ba nûú
ác Maghreb).Vò t lïå chïët giẫm xëng côn 7%, mûác
tùng tûå nhiïn xêëp xó 0,3%, Algerie mưỵi nùm cố thïm 800.000 ngûúâi,
dên sưë cûåc trễ, gêìn mưåt nûãa úã àưå tíi dûúái 15. Gêìn 1/4 sưë trễ em
khưng àûúåc àïën trûúâng vâ viïåc ài hổc bẫn thên nố cng khưng giẫi
quët àûúåc nhûäng vêën àïì viïåc lâm.
Viïåc lâm phêìn lúán vêỵn th
åc vïì nưng nghiïåp, àậ têåp thïí hoấ
nhûng khưng cố kïët quẫ thuët phc thûåc sûå sau khi dânh àưåc lêåp.
Sûå phên bưí àậ àûúåc hoẩch àõnh vâ tû nhên hoấ cng àûúåc dûå kiïën
àưìng thúâi vúái viïåc múã rưång tûúái tiïu, sûå múã rưång nây sệ lâm tùng
thïm diïån tđch canh tấc vâ xoấ bỗ hóåc giẫm nhûä

ng hêåu quẫ thẫm
hẩi do sûå bêët thûúâng biïën àưång ca lûúång mûa giûäa cấc nùm.
Cng nhû úã cấc nûúác lấng giïìng Marưëc, la mò vâ àẩi mẩch lâ
nhûäng sẫn phêím ng cưëc ch àẩo. úã àêy cng thïë, thêåm chđ hún cẫ úã
Marưëc, viïåc trưìng nho àậ tht li trong khi àố sẫn xët cam chanh
lẩ
i phất triïín. Chùn ni cûâu vêỵn phưí biïën úã cấc àưìng bùçng cao. Ngû
nghiïåp vêỵn chiïëm mưåt võ trđ rêët ëu kếm.
Hrưcacbua lâ mưåt tâi sẫn lúán ca Algerie, dûúái dẩng dêìu mỗ
hóåc khđ thiïn nhiïn. Cẫ hai loẩi sẫn phêím nây cố sẫn lûúång àấng kïí
(khoẫng 60 triïåu têën dêìu mỗ vâ 55 t m3 khđ thiïn nhiïn). Phêìn lúán
dêì
u mỗ àûúåc xët khêíu úã dẩng thư (khẫ nùng lổc dêìu khưng vûúåt quấ
25 triïåu têën /nùm). Trong lông àêët côn chûáa sùỉt, cho phếp lùỉp àùåt
mưåt nghânh luån gang thếp nhỗ. Cưng nghiïåp chïë biïën vêỵn chûa
phất triïín, hydrưcấcbua chiïëm hêìu nhû toân bưå lûúång xët khêíu,
nhûng vêỵn khưng à àïí cên bùçng cấn cên thûúng mẩi mưåt cấch dï
ỵ
dâng.
Mûác tùng giấ dêìu àưåt ngưåt trong nhûäng nùm 70 àậ khđch lïå Algiïri
cng nhû nhûäng nûúác dêìu mỗ khấc vay vưën vâ àêìu tû vâo hiïån àẩi
hoấ kinh tïë. Nhûng úã àêy cng nhû cấc nûúác khấc, thu nhêåp tûâ dêìu
mỗ àậ giẫm nhiïìu. Núå nêìn vêỵn côn, thêåm trđ côn nùång thïm, vûúåt xa
mûác 30 t USD. Nhûäng biïë
n àưång múái àêy ca tưíng sẫn lûúång khưng
phẫi lâ thẫm kõch ca nhûäng nùm 80, vúái mûác tùng trûúãng GDP hâng
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
291

nùm xêëp xó 4%, song tđnh àïën biïën àưång dên sưë, mûác tùng cng rộ

râng. Trong nhûäng nùm 1990 sûå suy thoấi vêỵn tiïëp diïỵn. Kinh tïë bõ
àẫo lưån búãi xung àưåt giûäa qn hưìi giấo vâ chđnh ph. Qu tiïìn tïå
qëc tïë àậ ấp dng nhûäng biïån phấp khùỉc nghiïåt.
 Tunisi
Lâ nûúác nhỗ nhêët, nghiïng vïì àưng phûúng nhêët, cố thïí bõ “têy
hoa
á” nhêët trong cấc nûúác Maghreb, Tunisi vêỵn giưëng vúái cấc nûúác
lấng giïìng ca mònh trïn nhiïìu phûúng diïån.
Tunisie lâ mưåt nûúác nhỗ nhêët trong sưë 3 nûúác Maghreb. Múã rưång
vïì phđa bùỉc vâ Àưng ra biïín Àõa Trung Hẫi, nûúác nây chó chúám sang
Sahara bùçng mưåt àûúâng Grabes-Tozeur. Tûâ àûúâng nây dêỵn vâo vng
nhûäng hưì mùån (El-Djerid) vâ àn cất (úã àêìu mu
át ca vng rưång lúán
phđa àưng), rẫi rấc cố nhûäng thânh phưë ưëc àẫo (nhû Tataouine). Phđa
bùỉc cố khđ hêåu Àõa Trung Hẫi, nhûng vúái lûúång mûa đt. Thiïëu mûa
câng tùng dêìn vâo miïìn Trung (xung quanh Kairouan) vâ Gabês cố
lûúång mûa dûúái 200mm/nùm lui vïì phđa Nam, àố lâ vng
hoang mẩc.
Giưëng nhû úã Algiïri vâ Marưëc, nưng nghiïåp Tunisi ph thåc
nhiïìu vâo tûúái tiïu. úã àêy cng vêỵn trư
ìng nhûäng loẩi cêy trưìng êëy:
Ng cưëc cố la mò vâ àẩi mẩch, cam chanh vâ dêìu ưliu cho sẫn phêím
thûúng mẩi, chùn ni cûâu rêët lúán, trưìng nho cng àậ suy thoấi úã
àêy.
Cố diïån tđch hểp (trong phẩm vi Maghreb), Tunisie vêỵn cố nhiïìu
ngìn nùng lûúång vâ tâi nhun khoấng sẫn: khoẫng 5 triïåu têën dêìu
mưỵi nùm, (tuy nhiïn trûä lûúång đt) sẫn lûúång phưë
t phất lúán, cố mưåt đt
sùỉt. Nhûng cng vêỵn úã àêy, mùåc d cố mưåt sưë nhâ mấy lùỉp rấp hóåc
chïë biïën nưng sẫn (dêìu ùn, àûúâng) song nïìn cưng nghiïåp chïë biïën

vêỵn chûa phất triïín.
Sûå ëu kếm trưng cưng nghiïåp hoấ nây múái chó lâ mưåt phêìn
ngun nhên ca tònh trẩng thiïëu viïåc lâm. Tònh trẩng nây lâ
kïët
qa ca mûác tùng dên sưë: t lïå sinh vâo khoẫng 250/00. Sûå chuín
hïå dên sưë àậ bùỉt àêìu nhûng côn chêåm, gêìn mưåt nûãa dên sưë dûúái 20
tíi. Mûác biïën àưång dên sưë nây thc àêíy quấ trònh àư thõ hoấ. Th
àư Tunis têåp trung gêìn 20% dên sưë cẫ nûúác, Sfax la thânh phưë thûá 2,
vûúåt xa nhûäng thânh phưë cố têì
m vốc tûúng àưëi (Bizerre, Sousse,
Kairouan, Gabês). Cấn cên thûúng mẩi tûâ lêu àậ thêm ht nùång, du
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
292

lõch thån lúåi búãi khđ hêåu chó b lẩi mưåt phêìn sûå thiïëu ht êëy, dêỵn
túái mûác núå àấng lo ngẩi: gêìn 7 t USD. Thu nhêåp àêìu ngûúâi nối
chung tùng mẩnh tûâ nhûäng nùm 1980, song mûác tùng dên sưë àậ hẩn
chïë nhûäng tiïën bưå, àưìng thúâi phên bưë dên cû khưng àïìu. Àiïìu àố
phêìn nâo chûáng tỗ cho nhûäng bêët àưìng trong nhû
äng nùm 80 vâ
nhûäng thay àưíi vïì chđnh trõ trong àêët nûúác nây, àûúåc coi nhû mưåt
àiïín hònh cho sûå ưín àõnh giûäa 2 nûúác lấng giïìng- sưi àưång lún nhiïìu.
♦ Chêu Phi têy Ghinï
Trẫi dâi tûâ têy sang àưng, tûâ Rio Cachen túái àûúâng biïn giúái
Cameroune trïn khoẫng 3000km, bao trm hún 2 triïåu km2, 9 qëc
gia tẩo nïn chêu Phi Têy Ghinï (ch ëu trïn búâ võnh Ghinï) phên
biïåt vúái cấc nûúác lấng giïìng Sahara vò thåc vïì “thïë giúái êím”. Sûå
bưë
trđ giûäa cấc búâ ca cấc con sưng phđa Nam vâ sûå bưë trđ giûäa cấc thânh
lu ni chđnh Fouta Djalon, dậy ni Ghinï, cao ngun Jos - tẩo

thån lúåi cho lûúång mûa dưìi dâo trïn nhûäng vng dun hẫi, do
nhûäng khưëi khưng khđ mang àïën tûâ Àẩi Têy Dûúng. Thang xđch àẩo
lêën vïì phđa nam àïën vơ tuën sưë 8, miïìn hêìu nhû khưng cố rûâng tấn
rưång, úã phđa bùỉc lâ thang nhiïåt àúái vú
ái 2 ma, àùåc trûng búãi rûâng
thûa vâ àưìng cỗ.
Tûâ lêu, nưåi àõa Xùng àậ àưng dên hún nhûäng vng ven búâ (trûâ
Nigiïria) cho túái khi hoẩt àưång bn ngûúâi da àen vâ thûåc dên àư hưå
àậ gêy ra nhûäng ẫnh hûúãng mêët thùng bùçng tấc àưång túái nhûäng khu
rûâng dun hẫi, núi ngây nay têåp trung túái 150 triïåu dên. Chđnh
nhûäng vng phđa nam lâ núi hâng àêìu hûúãng th cấnh cûãa múã
ra vúái
trao àưíi qëc tïë. Nhûäng àưìn àiïìn, khai thấc rûâng, mỗ vâ nùng lûúång
àậ lâm khëy àưång nhûäng vng búâ biïín vâ àêët liïìn; nhûng nïìn kinh
tïë vêỵn dïỵ bõ tấc àưång vâ giấ cẫ ngun liïåu tùng lâm giấn àoẩn nhõp
àưå tùng trûúãng. Tûâ àêìu nhûäng nùm 1980, sûå tùng giấ nây àậ dêỵn àïën
phêì
n lúán cấc qëc gia bõ kểt tâi chđnh vâ phẫi tn th nhûäng
khuën cấo ca qu tiïìn tïå qëc tïë IMF.
 Kinh tïë àưìn àiïìn
Nùçm úã trung têm kinh tïë Ghana vâ Cưët-Ài-voa, mưåt thúâi úã Nigïria,
cacao vâ câ phï xët ra tûâ nhûäng àưìn àiïìn nhỗ ca nưng dên, tưí chûác
sẫn xët khấc hùèn vúái hïå thưëng àưì
n àiïìn cưng nghiïåp lúán.
Cng giưëng nhû úã Chêu Mơ vâ Chêu Ấ nhiïåt àúái, bổn thûåc dên àậ
cho ra àúâi nhûäng àưìn àiïìn cưng nghiïåp lúán, trûâ Nigiïria, núi chđnh
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
293

quìn Anh ln tûâ chưëi phất triïín loẩi hònh nưng nghiïåp nây, tuy

nhiïn hổ vêỵn àûúåc thån lúåi do súã hûäu phêìn Àưng Phi. Àưìn àiïìn lúán
tû nhên hay nhâ nûúác, do thûâa kïë hay đt nhiïìu àûúåc hïå thưëng hoấ
sau khi àưåc lêåp (Cote-d'Ivoire, Bï nanh), lâ mưåt thïë giúái riïng, àùåc
trûng búãi àưåc canh tùng v nhiïìu loẩi cêy trưìng cố tuín lûåa (cao su,
cổ dêìu, dûâa, mđa), lâ
nhûäng mẫng canh tấc rưång lúán (trûâ núi sẫn xët
chëi vâ dûáa), lâ sûå chïë biïën tẩi chưỵ cấc sẫn phêím vâ têåp trung
ngìn nhên cưng ùn lûúng.
Cêy trưìng tiïu biïíu ca Chêu phi Ghi-nï chđnh lâ ca cao vâ câ phï.
Àûúåc phên àõnh trong 2 hïå thưëng nưng dên vâo cëi thïë k XIX, cêy
cacao vâ câ phï lâ chưỵ dûåa ca nïìn kinh tïë àưìn àiïìn lâng ma
åc. Trûâ
mưåt sưë mẫnh àêët ca rûâng Ghana, hïå thưëng cêy trưìng nây àûúåc hưåi
nhêåp vúái cấc cêy lûúng thûåc, cêy nhúä àûúåc trưìng xen kệ; cêy lêëy c,
sùỉn, chëi vâ la gẩo. Hïå thưëng nây, phất triïín bùçng viïåc liïn tc múã
rưång diïån tđch, àẫm bẫo cho an ninh lûúng thûåc vâ thu nhêåp tiïìn tïå.
Nố dû
åa trïn sẫn nùng mâ àiïìn ch gấn cho àêët vâ cåc chẩy àua àêët
àai lâ ngun nhên dêỵn àïën nhûäng cåc xung àưåt rång àêët giûäa
ngûúâi bẫn àõa vâ dên di cû. Hún nûäa nhûäng cêy nhúä, vïì lêu dâi, sệ
tẩo ra nhûäng thay àưíi sêu sùỉc trong hïå thưëng àêët àai. Tû hûäu rång
àêët tiïën triïín nhanh chống ngay tûâ àêìu thïë k XX, mưåt phêìn àûúå
c
thûåc hiïån úã Golf Coast (Ghana) c.
Têy Phi cố nhiïìu nûúác sẫn xët câ phï lúán nhêët thïë giúái (Cưët-Ài-
voa) vâ nhêët lâ cacao (Cưët-Ài-voa vâ cẫ Ghana hay Nigiïria).
Thânh tûåu kinh tïë trûúác hïët ph thåc vâo khẫ nùng vêån àưång
nhên lûåc gia àònh vâ nhûäng phûúng cấch xoay xúã xa lẩ vúái nhûäng têåp
àoân trong nûúác - àẫm nhiïåm khêu khai phấ àêët hoang, sa
ãn xët vâ

thu hoẩch. Thûåc vêåy, trïn nhûäng àưìn àiïìn cúä trung bònh (tûâ 5-6ha) cố
khi cố cẫ nhûäng àún võ sẫn xët lúán trïn 50 ha, k thåt sẫn xët
vêỵn lâ quẫng canh, khưng cú giúái hoấ, chó sûã dng nhûäng sẫn phêím
chùm bốn tûâ thûåc vêåt, đt khi sûã dng phên bốn. Sûác lao àưång ca con
ngûúâi lâ nhên tưë ch ëu. Toân bư
å hoẩt àưång ca nïìn nưng nghiïåp
àưìn àiïìn, d lâ mang tđnh chêët lâng mẩc hay nưng lûúng, gùỉn liïìn
vúái phong trâo di cû lúán, diïỵn ra tûâng thúâi àiïím hay liïn tc.
Tûâ nhûäng nùm 1950, viïåc múã ra nhûäng miïìn àêët khai hoang rưång
lúán àậ gốp phêìn àêíy li diïån tđch rûâng vâ lâm lay chuín cû dên,
phûúng hẩi túái nhûäng vng phđa bùỉc, trúã tha
ânh vng ph cêån dû
thûâa lao àưång. Khấc nhau búãi cấch tưí chûác vâ sûå hònh thânh, nhûäng
cấnh àưìng cổ dêìu vng thung lng thêëp úã Mo-nư vâ nam Bï-nanh
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
294

hûúáng sang sẫn xët dêìu vâ rûúåu vang cổ, sẫn phêím dânh cho thõ
trûúâng àư thõ.
Nhûng têët cẫ nhûäng hïå thưëng nây ûu àậi nhûäng vng êím; ngây
nay hún bao giúâ hïët, cêìn thiïët phẫi cố nhûäng chđnh sấch tấi cên àưëi
cấc khu àêët phđa Bùỉc.
 Ngìn tâi ngun mỗ quan trổng
Nhûäng thïë mẩnh vïì nùng lûúång mỗ lâ rê
ët lúán. Song cẫ dêìu mỗ ca
Nigïria, cẫ qúång cấc loẩi àïìu khưng phc v cho sûå phất triïín ca
nghânh cưng nghiïåp nùång. Tâi sẫn qúång sùỉt vâ bưxit lâ kïët tinh ca
cêëu trc àõa l, àùåc biïåt lâ sûå xïëp ngang phên têìng rưång lúán vâ ca
nhûäng hïå thưëng nhiïåt àúái biïën àưång. Têy Phi lâ
núi chûáa àûång nhûäng

mỗ bưxit lúán ca chêu lc: trûä lûúång àûúåc biïët úã Ghinï (8 t têën)
chiïëm 75% tiïìm nùng ca chêu Phi, chiïëm 1/3 trûä lûúång toân cêìu.
Phêìn chêu lc nây cố thïí cố 1/4 trûä lûúång qúång sùỉt ca toân chêu
Phi (khoẫng 5 t têën) ch ëu úã Libïria vâ Cưte-D'Ivoire. Mùng gan
vâng, kim cûúng bưí sung thïm vâo danh sấch cấc kim loẩi sấ
ng giấ,
côn nhûäng búâ biïín trêìm tđch vng dun hẫi chûáa hydrưcấcbua.
Nhûäng mỗ chđnh àang àûúåc khai thấc bao quanh vng chêu thưí biïín
Niger.
Kïí tûâ nhûäng nùm 1930, khai thấc qúång sùỉt cưng nghiïåp úã Sierra
Leone àûúåc bùỉt àêìu, núi cố vưën ca Anh qëc àêìu tû vâo Marampa.
Sau àố, trong nhûäng nùm 1950, nhûäng hậng ca Mơ vâ Têy Êu àêíy
Libïria lïn hâng àêìu vïì xët khêíu c
a chêu Phi. Thïm vâo chu trònh
khai thấc sùỉt lâ chu trònh bư xđt, triïín khai nùm 1941 úã Ghana. Sau
khi múã ra quấ trònh khai thấc lúán àêìu tiïn úã Ghinï nùm 1960, 2 tưí
húåp sẫn xët lúán khấc lâ Bokï-Sangarïdi vâ Kindia-Dếbếlế àậ ài vâo
hoẩt àưång, khiïën Ghi-nï trúã thânh nûúác cung cêëp thûá 2 trïn thïë giúái
cấc sẫn phêím nây. Nhu cêìu àêìu tû vâo cú súã hẩ têìng sẫn xët vâ
sú
tấn dên lâm tùng thïm sûå ph thåc ca cấc qëc gia mỗ, trong àố
phêìn lúán sẫn lûúång dânh cho xët khêíu.
Sûå khai thấc nhûäng ngìn tâi ngun mỗ vâ nùng lûúång trúã nïn
sưëng côn àưëi vúái nhiïìu qëc gia: Nigiïria hoân toân lïå thåc vâo thu
nhêåp tûâ dêìu mỗ vâ Ghinï ph thåc vâo viïåc bấn bưxit;sùỉ
t àẫm
àûúng 2/3 lûúång xët khêíu ca Libïria vâ phưët phất chiïëm mưåt nûãa
hâng xët khêíu ca Tưgư. Duy chó cố Sierra Leone lâ hûúãng gam múã
rưång. Kinh tïë mỗ chûa tẩo thån lúåi cho cưng nghiïåp hoấ.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i

295

 Sûå bng nưí àư thõ thúâi hiïån àẩi
Chêu Phi Ghinï ngây câng àư thõ hoấ, Lagos vâ Abidjan àậ trúã
thânh nhûäng thânh phưë chđnh trong phẩm vi chêu lc.
Trong phẩm võ chêu lc, núi cố nhõp àưå tùng trûúãng àư thõ mẩnh
nhêët, cấc qëc gia dun hẫi thåc võnh Ghinï àậ bùỉt tay vâo quấ
trònh àư thõ hoấ nhanh chống vâ k vơ tûâ 4 thêåp k qua. Qa vêåy, vâo
cëi nhûäng nùm 80, chó cố dên vu
âng Cưët-Ài-voa (búâ biïín Ngâ) vâ
àûúng nhiïn lâ dên Nigïria cû tr àa sưë trong cấc trung têm àư thõ.
Ghi-nï, Ghana, Tư gư vâ Sierra Leone cố 1/3 hay 1/4 sưë dên sưëng úã
thânh phưë, 6/10 dên Libïria vâ Bï-nanh côn sưëng úã nưng thưn. Song
mùåc cho con sưë thưëng kï cố thïë nâo chùng nûäa vâ nhûäng khố khùn
phên biïåt dên thânh thõ vúái nưng thưn do tđnh thay àưíi ca àõa l àưi
khi cûåc àiïím, t lïå tùng trûúãng hiïån nay (khoẫng 5%/nùm trung
bònh) câng nhêën mẩnh thïm sû
ác nùång ca cấc thânh phưë. Nùm 2000,
têët cẫ cấc nûúác sệ cố khoẫng 40% lâ dên thânh thõ.
Àư thõ hoấ khưng phẫi àûúåc khúãi phất tûâ thûåc dên Koumassi - th
àư Achanti. Nhiïìu thânh phưë Voruba vâ Haoussa, cấc thânh thõ bn
bấn ca dên bn Malinkế vâ Dioula chûáng kiïën lõch sûã lêu àúâi ca
nïìn thûúng mẩi vêỵn mang sùỉc thấi chđnh trõ. Song sûå chia cùỉt ca
thûåc dên, sûå
phưí thưng hoấ kinh tïë hâng hoấ vâ sûå phất triïín ca
dên di cû àậ cêëu thânh nïn khung àư thõ.
Tûâ khi cố àưåc lêåp, bêët bònh àùèng cng tùng lïn, thûúâng phûúng hẩi
túái nhûäng thânh phưë lc àõa nhêët. Nhûäng thânh phưë cẫng ln lâ núi
hûúãng th nhiïìu nhêët. Àêìu nhûäng nùm 1990, 4 khu dên cû 1 triïåu
dên -Lagos, Abidjan, Accrajema vâ Ibadan- nùçm úã ven búâ hóåc rûâng.

Hêìu nhû tê
ët cẫ cấc thâng phưë trïn 500.000 dên àïìu úã vng dun
hẫi hóåc úã phđa Nam. Nhûäng thânh phưë lúán ven búâ têåp trung phêìn
lúán dên àư thõ, ngây câng têåp trung nhiïìu. Conakry vâ Lưmï gêìn nhû
àưng dên gêëp 10 lêìn Kankan vâ Sưkưàï. Sûå tùng trûúãng ca nhûäng
thânh phưë chđnh thûúâng rêët nhanh, vêỵn khưng ngùn chùån àûúåc sûå
phất triïín ca nhûäng thânh phưë nhỗ. Sûå nùng àư
ång ca àư thõ gùỉn
vúái sûå nùng àưång ca nïìn kinh tïë àưìn àiïìn cng nhû vúái trao àưíi
xun biïn giúái. Tûâ lêu lâ nưng thưn, chêu phi Ghinï giúâ àêy phẫi àưëi
mùåt vúái vêën àïì àư thõ, ngây câng khố àẫm àûúng nhûäng vêën àïì viïåc
lâm vâ nhâ úã trong nhûäng thânh phưë.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
296

 Gấnh nùång núå nêìn
Sau 2 thêåp k duy trò tùng trûúãng, têët cẫ cấc nûúác thåc võnh
Ghinï àïìu mùỉc núå, àậ thưng qua chđnh sấch cẫi cấch cú cêëu nhùçm lêåp
lẩi sûå cên àưëi vïì kinh tïë vâ tâi chđnh, àûúåc khuën khđch búãi qu tiïìn
tïå qëc tïë FMI.
Nhûng nïìn kinh tïë xët khêíu, chun vïì bấn mưåt hóåc nhiïìu sẫ
n
phêím nưng nghiïåp, nùng lûúång vâ mỗ àûúåc chïë biïën mưåt đt hóåc chûa
chïë biïën, hoân toân ph thåc vâo sûå biïën àưång giấ cẫ trïn thïë giúái.
Trïn tưíng thïí, nhûäng trao àưíi thûúâng thån lúåi vâo nhûäng nùm 1960-
1970, vúái sûå bng nưí đt nhiïìu cng thoẫng qua àưëi vúái dêìu mỗ, câ
phï, cacao. Song sûác mua ca nhûä
ng nûúác nhêåp khêíu àậ giẫm mẩnh
giûäa nhûäng nùm 1980-1987, mưåt phêìn do khng hoẫng ca cấc nûúác
cưng nghiïåp. Khi nhûäng giai cêëp xậ hưåi nhỗ lậnh àẩo khưng lâm tưín

hẩi túái xët khêíu (Libïria, Sierra Leon, Ghinï), nhûäng ngìn thu
nhêåp dưìn lïn àậ cho phếp tung ra nhûäng chûúng trònh trang bõ-rẫi
nhûåa mẩng lûúái àûúâng bưå, xêy àêåp nûúác, xêy dûång cấc th àư múá
i
(Abijia, Yamoussarkro) vâ tiïën hânh quy hoẩch vng (trưìng bưng úã
Tưgư, Cưët-Ài-voa). Nhûäng ngìn nây àûúåc àêìu tû tûâ vưën vay vâ
nhûäng gấnh nùång tâi chđnh àậ nhên lïn. Nùm 1992, núå nûúác ngoâi úã
Nigïria (theo ûúác tđnh) lïn túái 25 t $, Cưët-Ài-voa núå 20 t $.
Trûúác khi gia hẩn núå, sưë núå ln vûúåt 1/3, thêåm chđ lïn túái 40% thu
nhêåp tûâ xët khêíu: úã àêy cố thïí chõu àûång àûú
åc (Libïria, Sierra
Leon), ngên sấch nhâ nûúác àậ cẩn kiïåt. Cấc qëc gia nây àậ phẫi
thưng qua nhûäng biïån phấp do IMF àôi hỗi: giẫm triïåt àïí chi tiïu
cưng cưång, phấ gđa àưìng tiïìn, tû hûäu hoấ, núái lỗng thụë quan.
 Nigiïria
Tûâ chêu thưí biïín Nigiï àïën búâ nam ca hưì Tchad, Nigiïria lâ nûúác
àưng dên nhêët lc àõa chêu Phi. Dên sưë nûúác nây gêìn nhû gêëp àưi dê
sưë Aicê
åp, gêìn 100 triïåu dên, gêëp àưi Nam Phi vâ Zaire cố 6/10 ngûúâi
Nigiïria sưëng úã chêu Phi Ghinï. Vïì tưíng thu nhêåp qëc nưåi GDP, chó
cố Nam Phi lâ vûúåt nûúác nây, nhûng Nigiïria vêỵn chó àûáng thûá 5 vïì
thu nhêåp àêìu ngûúâi úã chêu Phi lc àõa àen. Tûâ khi àưåc lêåp - àûúåc
tun bưë àâng hoâng ngây 1/10/1960 trong bêìu khưng khđ n bònh
xoấ bỗ thåc àõa - àïën àêìu nhûäng nùm 80, mûác tùng trûúãng kinh tïë
àậ àûú
åc duy trò, hún 3% /nùm trong thêåp k àêìu, 7,5% trong nhûäng
nùm 70.