Vai trò và tác dụng của yếu tố thần kì trong dạy học Tấm Cám nhằm phát huy năng lực nhận thức và cảm thụ thẩm mĩ cho học sinh lớp 10 THPT

Phần mở đầu
I. Lý do chọn đề tài
“Tôi yêu truyện cổ nước tôi.
Vừa nhân hậu lại tuyệt vời sâu xa”
(Lâm Thị Mĩ Dạ)
Từ lâu, Tấm Cám đã được coi là truyện cổ tích thần kì tiêu biểu và hay nhất
Việt Nam. Nó đóng một vai trò hết sức quan trọng trong đời sống tinh thần của dân
tộc ta.Những giá trị đặc sắc về nội dung, những giá trị độc đáo về nghệ thuật cùng
với sức biểu cảm to lớn đã tạo nên sức cuốn hút cũng như sức sống vĩnh cửu của
truyện. Chính niềm yêu thích, lòng ham mê từ thuở nhỏ đối với “thế giới cổ tích”
Tấm Cám là nẻo đường đầu tiên dẫn người viết đến việc lựa chọn đề tài của mình.
Một tác phẩm hay bao giờ cũng là một tác phẩm khó dạy. Đặc biệt
Tấm Cám lại là tác phẩm có nội dung đa tầng văn hoá và hết sức phong phú
nên việc giảng dạy càng khó hơn.
Thực tiễn cho thấy việc giảng dạy truyện cổ tích này là vấn đề không
dễ đối với mỗi giáo viên. Và đã có rất nhiều thầy cô băn khoăn, trăn trở đi
tìm hướng giảng dạy tốt nhất cho tác phẩm.
Đã nhiều năm, Tấm Cám được đưa vào chương trình văn học dân gian
lớp 7 – THCS. Do có nhiều tranh luận xung quanh truyện, nên từ năm 1995
Tấm Cám không còn được dạy và học ở trường phổ thông. Đến năm 2003,
truyện lại được tuyển chọn vào sách giáo khoa thí điểm lớp 10THPT, được
giảng dạy theo quan điểm mới – quan điểm tích hợp.
Như vậy, đối tượng giảng dạy đã thay đổi, quan điểm giảng dạy không
còn như trước, phương pháp giảng dạy tất yếu không thể giữ nguyên như cũ.
Vấn đề đặt ra là cần phải có một phương pháp giảng dạy tác phẩm đúng đắn,
giúp học sinh khám phá được giá trị nổi bật của truyện, giúp các em phát
huy năng lực nhận thức và cảm thụ thẩm mĩ của mình
Rõ ràng, đây là vấn đề còn để ngỏ, thu hút tất cả những ai có nhiệt tấm
đối với việc giảng dạy tác phẩm này
Xuất phát từ giá trị đặc sắc của Tấm Cám, xuất phát từ thực tiễn giảng
dạy, xuất phát từ yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học là phát huy vai trò

chủ thể sáng tạo của học sinh và dạy văn là dạy cho học sinh thấy cái hay,
cái đẹp của văn chương, người viết lựa chọn đề tài:
“Vai trò và tác dụng của yếu tố thần kì trong dạy học Tấm Cám
nhằm phát huy năng lực nhận thức và cảm thụ thẩm mĩ cho học sinh lớp
10 THPT”.
Đây là việc làm có ý nghĩa thiết thực đối với bản thân người viết sau
khi ra trường. Đồng thời là một đóng góp nhỏ vào hành trình đi tìm phương
pháp giảng dạy tối ưu cho truyện Tấm Cám ở trường phổ thông.
Người viết hi vọng sẽ tiếp tục phát triển đề tài này ở bề rộng hơn, sâu
hơn trong bậc học tiếp theo của bản thân!
II. Lịch sử vấn đề
Truyện cổ tích ra đời không chỉ làm hấp dẫn mọi lứa tuổi mà còn là
vấn đề quan tâm lớn của rất nhiều nhà nghiên cứu. Trên thế giới, nhiều
trường phái nghiên cứu truyện cổ tích đã ra đời với những phương pháp
nghiên cứu riêng biệt. ở Việt Nam, ngành “Cổ tích học” cũng đã tồn tại và
phát triển hơn 50 năm.
Tấm Cám là truyện cổ tích thể hiện được khá đầy đủ những đặc trưng
của truyện cổ tích thần kì và cũng là truyện cổ tích Việt Nam được yêu thích
nhất. Do đó nó lại càng thu hút sự quan tâm đặc biệt của các nhà nghiên
cứu.
Có thể coi công trình nghiên cứu của Đinh Gia Khánh “Sơ bộ tìm
hiểu những vấn đề của truyện cổ tích qua truyện Tấm Cám” (NXB Văn
học - H - 1968) là “công trình nghiên cứu có tính chất toàn diện hơn cả, đề
cập gần như hầu hết các vấn đề chính của kiểu truyện Tấm Cám ở Việt
Nam.” [5.305].
Do tính chất tiêu biểu của Tấm Cám, qua việc nghiên cứu toàn diện
về truyện, Đinh Gia Khánh đã đề cập đến những vấn đề quan trọng của
chuyên ngành cổ tích học. Đó là tính dân tộc, tính quốc tế của truyện cổ
tích; là vấn đề hình thái biểu hiện của nội dung đấu tranh xã hội trong thể
loại này; là vấn đề phương pháp nghệ thuật trong truyện; là vấn đề tâm lý

của nhân dân khi sáng tác và lưu truyền tác phẩm văn học dân gian.
Những ý kiến này giúp người viết khai thác đúng đắn hơn những giá
trị của truyện Tấm Cám.
Tiếp theo là bài giảng Tấm Cám của Trần Gia Linh trong cuốn
“Giảng văn I” – Lương Văn Đang, Đinh Thái Hương (Biên tập) – NXB
Đại học và trung học chuyên nghiệp – H – 1982.
Sau khi lựa chọn bản kể của Đỗ Thận và khảo sát tư liệu (các bản kể
của người Kinh, của đồng bào miền núi và bản kể ở nước ngoài), tác giả đưa
ra cách phân tích gồm có 4 mục lớn sau:
Chủ đề.
Bố cục:
Từ đầu đến lúc cô Tấm ướm giày vừa như in.
Sự hoá kiếp qua 4 kiếp của cô Tấm.
Tấm trừng trị mẹ con Cám.
Nội dung, ý nghĩa.
Kết luận.
Cách giảng của Trần Gia Linh đã chia nhỏ tác phẩm, nhiều phần của
đoạn sau trùng ý với đoạn trước dẫn đến hiện tượng lặp trong phân tích.
Việc phân tích nghệ thuật tách rời với việc phân tích nội dung.
Năm 1991, Nguyễn Xuân Lạc đã “Thử đề xuất cách tiếp cận truyện
Tấm Cám theo tinh thần Phôncơlo học” (Tạp chí Văn hoá dân gian – Số
3 – 1991) theo 6 mặt:
Cách cấu tạo cốt truyện.
Các môtip.
Những câu văn vần xen kẽ.
Thời gian nghệ thuật và không gian nghệ thuật.
Không khí truyện.
Sự vận động của truyện trong đời sống dân gian và diễn xướng dân gian.
Với bài viết này, tác giả “mong muốn đóng góp một tiếng nói của nhà
trường trên con đường đi tới thi pháp văn học dân gian hiện nay”.

Tấm Cám được giảng dạy ở THCS, có rất nhiều ý kiến tranh luận
xung quanh truyện, đặc biệt là phần kết thúc của truyện.
Phạm Xuân Nguyên đưa ra “Đôi điều suy nghĩ về truyện Tấm Cám”
(Tạp chí Văn hoá dân gian – Số 2 năm 1994). Tác giả cho rằng: hiểu hành
động trả thù của Tấm là độc ác, man rợ, không phù hợp với tính cách dân
tộc Việt, không thích hợp với ngày này là “hiểu sai tinh thần truyện”. Tác
giả bài báo tán thành cách hiểu tinh thần truyện là “Cái thiện thắng, cái ác
phải bị trừng trị. Đây là quy luật đấu tranh khi có sự sống của bên này nghĩa
là cái chết của bên kia và ngược lại.” và cho rằng “sự báo thù của Tấm… là
một biểu trưng, nó mang ý nghĩa cảnh tỉnh cái ác”.
Trên cơ sở đó, tác giả kết luận: “Truyện Tấm Cám dạy trong nhà
trường không nên cắt đoạn báo thù và cũng không nên lảng tránh chuyện
đó… Thầy cô giáo phải giúp các em hiểu rõ tinh thần của sự trả thù của Tấm
[23.52]
Hoàng Ngọc Hiến lại quan tâm đến “Giảng truyện Tấm Cám ở
trường phổ thông” (Báo Giáo dục và Thời đại số 29 – 18/71994). Hoàng
Ngọc Hiến cho rằng “Đúng, mẹ con Cám bị trừng phạt là “công bằng và
đích đáng”, nhưng cách trả thù của Tấm vẫn cứ đáng bị phê phán và lên án”
[9.14]. Tác giả cho rằng nên chuyển hướng phân tích “tư tưởng trả thù”,
“luật trả thù” là để giáo dục thế hệ trẻ trong xã hội văn minh “bước qua hận
thù” một cách cao thượng.
Nhằm tranh luận với ý kiến của Hoàng Ngọc Hiến, Đặng Thiêm đã đặt
ra vấn đề “Trao đổi về “giảng truyện Tấm Cám ở trường phổ thông”.
(Báo Giáo dục và thời đại – Số 34 – 22/8/1994). Đặng Thiêm cho rằng “ý
kiến của anh Hiến có phần không sát thực tế và phiến diện, cực đoan”
[26.13]. Từ việc chỉ ra cái hay của truyện Tấm Cám, chỉ ra “Trong Tấm
Cám đúng là có sự trả thù. Nhưng đó không phải là tư tưởng chính của
truyện, càng không phải là chủ đề. Đó chỉ là những môtip nghệ thuật cần
phải có để thực hiện quan niệm “ác giả, ác báo” của người sáng tác, chứ nó
không bao giờ được coi là mục đích giãi bày” [26.13], Đặng Thiêm đã kết

luận rằng: “Theo tôi, nếu giảng như anh Hiến, với học sinh lớp 7 sẽ mất hết
và chỉ được một bài học luân lí khô khan về chỉ nghĩa nhân văn hiện đại mà
thôi” [26.13].
Tiếp theo, trong Báo Giáo dục và thời đại số 39, ra ngày 26/9/1994,
Bùi Văn Tiếng đã tham gia “Bàn về cách ứng xử nghệ thuật của truyện
cổ tích Tấm Cám”. Tác giả cho rằng “việc trả thù tàn bạo” của Tấm là
thường tình vì con người luôn luôn biến đổi, và “hàm chứa tất cả mọi khả
năng khôn ngu, thiện ác…”, ngay cả mụ dì ghẻ cũng không phải hoàn toàn
mất hết nhân tính vì mụ thương con. Quan điểm này cho rằng, tác giả Tấm
Cám “không đứng về phía mẹ con Cám đã đành mà cũng không hẳn đứng về
phía Tấm”. Vấn đề nhân vật trong Tấm Cám chỉ là một “cách ứng xử nghệ
thuật”.
Như vậy, ý kiến bàn về cách kết thúc truyện Tấm Cám là rất nhiều
song không phải là hoàn toàn thống nhất mà thậm chí có cả những ý kiến
trái chiều nhau. Trước tình hình đó mỗi giáo viên trên cơ sở tham khảo phải
biết tiếp thu chọn lọc để giải thích hợp lý cho học sinh về phần kết của
truyện cổ tích này.
Sự quan tâm của các nhà nghiên cứu đối với truyện Tấm Cám vẫn
không dừng lại ở đó.
ở bài bình giảng truyện “Tấm Cám” trong sách: “Bình giảng truyện
dân gian” (NXB Giáo dục – H – 1998), Hoàng Tiến Tựu tập trung bình
giảng về hai chỗ “có vấn đề”: Một là: tên truyện và chủ đề truyện; Hai là:
hành động trả thù của Tấm và đoạn kết của truyện. Từ việc phân tích các
tình tiết của truyện Tấm Cám, tác giả chỉ rõ “mối quan hệ và sự phù hợp
giữa hành động trả thù với lôgic phát triển tính cách của Tấm”. Và cho rằng
nếu nhận thức được như vậy thì sự băn khoăn về mức độ và hình thức trả thù
của nhân vật này cũng không thành vấn đề phải đặt ra bàn cãi nữa.
Từ cái nhìn khái quát về tình hình nghiên cứu truyện cổ tích Tấm
Cám, GS – TS Nguyễn Thanh Hùng đã đặt ra vấn đề “Tấm Cám và sự bội
ước cổ tích”. (Sách “Hiểu văn – Dạy văn – NXB Giáo dục – 2003).

Giáo sư đã đưa ra ý kiến của mình về: “Sự đánh giá chưa thống nhất
về giá trị truyện cổ tích Tấm Cám” trong lịch sử nghiên cứu; đưa ra “những
suy nghĩ về giá trị đích thực của truyện cổ tích thần kì Tấm Cám”. Đặc biệt
giáo sư đã có những gợi ý rất quan trọng về “Phương pháp giảng dạy Tấm