Các bước triển khai một đề tài nghiên cứu khoa học

Phần 1. Các bước triển khai một đề tài nghiên cứu khoa học
•
•

•

Mở đầu
Lựa chọn đề tài
o Người hướng dẫn khoa học
o Đề tài nghiên cứu
Lập kế hoạch thực hiện

Mở đầu
Nói chung, khơng có những quy tắc tuyệt đối trong phương pháp nghiên cứu và trình bày kết quả nghiên
cứu khoa học. Các quy tắc này có thể thay đổi tuỳ chuyên ngành, tuỳ cấp độ nghiên cứu cũng như tuỳ
người hướng dẫn hoặc chịu trách nhiệm khoa học của đề tài. Mỗi nhà khoa học lại chịu những áp lực hành
chính, quy định chun mơn và thói quen nghiên cứu trong đơn vị và chuyên ngành của mình.
Tuy nhiên, vẫn có những bước cơ bản giúp một người làm cơng tác nghiên cứu có thể xây dựng một đề tài
nghiên cứu đạt hiệu quả. Có thể hình dung một lộ trình thực hiện như sau:
•
•
•
•
•

Lựa chọn đề tài
Lập kế hoạch thực hiện
Đặt vấn đề, xây dựng giả thuyết
Thu thập số liệu, xử lí thơng tin
Viết báo cáo kết quả nghiên cứu

Trình tự này cũng mang tính tương đối. Bởi có thể có những đề tài xuất phát từ những ý tưởng mới, sau đó
mới thu thập tài liệu, triển khai thực hiện. Và cũng có thể có đề tài diễn ra theo hướng ngược lại, sau khi đã
tích luỹ một lượng thơng tin, tài liệu đủ lớn để có cái nhìn tổng quát và sâu sắc làm nảy sinh ý tưởng về đề
tài nghiên cứu.
Trong tổng thể quá trình này, cơng tác nghiên cứu tài liệu đóng vai trị rất quan trọng. Đó khơng phải là
cơng việc chỉ làm một lần hay chỉ là một quá trình đơn tuyến, mà được lặp đi lặp lại nhiều lần, với nhiều
mức độ và mục đích khác nhau.
•
•
•

Khi mới bắt đầu: giúp lựa chọn đề tài, đánh giá phạm vi các nguồn tài nguyên hỗ trợ, đặt vấn đề
nghiên cứu.
Khi đang nghiên cứu: giúp củng cố các luận cứ, luận chứng, bổ sung các đánh giá phê bình khoa
học.
Khi kết thúc nghiên cứu: giúp tạo hình mẫu, tiêu chuẩn để soạn thảo và trình bày kết quả nghiên
cứu.


Sự thật đúng là khơng có những quy tắc tuyệt đối trong mọi trường hợp. Nhưng điều đó khơng có nghĩa là
khơng có những quy tắc cần tn theo. Cách tốt nhất là đọc nhiều, tìm hiểu nhiều để biết được những quy
tắc cùng tồn tại song song, xen kẽ, có những mối liên hệ, ràng buộc nhau, để có thể đưa ra được sự lựa
chọn phù hợp nhất trong từng hồn cảnh, từng tình huống thực tế.
Trong phạm vi giáo trình này:
•
•
•
•

các bước Lựa chọn đề tài và Lập kế hoạch thực hiện sẽ được đề cập trong các trang tiếp theo

của phần 1 này (chủ yếu dành cho đối tượng sinh viên);
các bước Đặt vấn đề, xây dựng giả thuyết và Thu thập số liệu, xử lí thơng tin phụ thuộc vào
mỗi chuyên ngành hẹp, sẽ chỉ đề cập những nguyên tắc cơ bản ở phần 1 này mà khơng có những
bài học riêng;
một số cơng đoạn quan trọng trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học, liên quan đến
việc nghiên cứu tài liệu, sẽ được đề cập trong các phần 2 và 3;
bước Viết báo cáo kết quả nghiên cứu sẽ được đề cập trong các phần 4 và 5;

Lựa chọn đề tài
Một trong những thao tác đầu tiên của việc triển khai một đề tài nghiên cứu khoa học là... lựa chọn đề
tài. Đối với nhà nghiên cứu, các đề tài thường được lựa chọn qua kinh nghiệm và kiến thức tích luỹ được,
đặt trong bối cảnh yêu cầu về mặt chuyên môn, quản lí hoặc nhu cầu thực tế của xã hội. Đối với sinh viên,
học viên cao học và nghiên cứu sinh, ngồi việc lựa chọn đề tài họ cịn phải chọn (hoặc được chỉ định)
người hướng dẫn khoa học.


Người hướng dẫn khoa học
Việc lựa chọn người hướng dẫn khoa học khơng hồn tồn phụ thuộc vào đề tài nghiên cứu được lựa chọn.
Có hai khả năng kết hợp: chọn người hướng dẫn trước, chọn đề tài sau; hoặc ngược lại, chọn đề tài trước
rồi mới tìm người hướng dẫn phù hợp. Nhưng rất thông thường, nhất là trong hoàn cảnh Việt Nam hiện nay,
một đề tài nghiên cứu làm khoá luận/luận văn/luận án thường được xác định sau khi đã có người hướng dẫn
khoa học.

Lựa chọn người hướng dẫn như thế nào?
Nói chung trong nghiên cứu khoa học, khơng có người thầy lí tưởng cho mọi sinh viên, vì mỗi người
đều có tính cách, sở thích, phương pháp làm việc riêng biệt. Điều bạn cần làm là tìm được người
thầy phù hợp, sẵn sàng hướng dẫn mình đi suốt con đường học làm nghiên cứu khoa học.
Cách tốt nhất là trước khi tiếp xúc với người bạn định lựa chọn, hãy tìm hiểu kĩ về tiểu sử khoa học
của họ cũng như những đặc điểm cá tính, phương pháp làm việc, quan điểm khoa học, kinh nghiệm
chuyên môn, chủ đề nghiên cứu ưu tiên, v.v. Đồng thời, cần trang bị cho mình những ý tưởng cơ bản

về một đề tài nghiên cứu mà mình quan tâm (qua nghiên cứu tài liệu, tìm hiểu thực tế hoặc chỉ đơn
giản là một đề tài trong danh sách ưu tiên nghiên cứu của người cần gặp).
Khi đã chuẩn bị sẵn sàng, hãy xin hẹn gặp để trình bày nguyện vọng. Ấn tượng bạn tạo ra trong buổi
gặp mặt có thể là một yếu tố quan trọng trong quyết định của người thầy. Có thể bạn được nhận
hướng dẫn ngay. Cũng có thể bạn sẽ nhận được một lời khuyên... nên làm việc với một người thầy
khác, và cũng chính bạn là người quyết định, sau khi cân nhắc mọi yếu tố, có nên thay đổi ý định hay
là tiếp tục kiên trì thuyết phục.

Quan hệ thầy - trị trong nghiên cứu khoa học
Những phẩm chất mà một sinh viên nghiên cứu khoa học nên có là giàu óc tưởng tượng, giàu sáng
kiến, nhiệt tình và kiên trì. Biểu hiện rõ ràng những phẩm chất này sẽ giúp cho người thầy hướng dẫn
hiểu được học trị của mình hơn, và điều đó hiển nhiên là có ích cho sự tiến triển của đề tài nghiên
cứu.
Người thầy hướng dẫn sẽ hiểu mình cần làm gì để giúp sinh viên thực hiện tốt đề tài nghiên cứu: lựa
chọn đối tượng, rèn luyện phương pháp, tư vấn nghiên cứu tài liệu, xử lí số liệu, v.v. Nhưng chính
sinh viên ln phải là người chủ động trong cơng việc của mình, khơng nên thụ động, ỷ lại, trơng chờ
hồn tồn vào sự chỉ định của thầy, vì người thầy chỉ định hướng, dẫn dắt mà khơng làm thay cho
sinh viên.
Trong quá trình thực hiện, cần duy trì đều đặn những buổi làm việc định kì để theo dõi tiến độ nghiên
cứu, xác định những kết quả đạt và chưa đạt, đưa ra hướng giải quyết những vướng mắc xảy ra, thảo
luận những bước đi kế tiếp, v.v. Mật độ làm việc thay đổi tuỳ lĩnh vực và đề tài, nhưng nói chung
khoảng từ hai đến ba tuần một lần là vừa đủ, và đừng để vượt quá bốn tuần. Lịch gặp quá dày hoặc
gặp mà không có nội dung/kết quả gì mới mẻ thì thường sẽ vơ ích, thậm chí bất lợi cho sự tiến triển
của đề tài. Khi làm việc định kì, sinh viên cũng khơng nên tỏ ra q nhút nhát mà cần có sự tự tin
đúng mực.


Đề tài nghiên cứu

Những yếu tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn đề tài

Khi lựa chọn đề tài nghiên cứu khoa học, có thể có những khả năng sau:
•
•
•
•
•

•

người hướng dẫn áp đặt một đề tài mà mình đang quan tâm, ưu tiên trong các nghiên cứu trước
mắt: có thể người thầy sẽ có tâm thế sẵn sàng hơn khi hướng dẫn những đề tài như vậy;
người hướng dẫn gợi ý một đề tài được cho là phù hợp, có thể là với khả năng và điều kiện thực tế;
sinh viên lựa chọn một đề tài trong danh sách các chủ đề nghiên cứu của người hướng dẫn: ở đó có
thể có đủ cả những vấn đề bắt buộc phải nghiên cứu, những vấn đề ưu tiên, những vấn đề ưa thích,
hay chỉ đơn giản là những gợi ý nghiên cứu;
sinh viên lựa chọn một đề tài từ các ý tưởng có sẵn của mình: có thể liên quan đến những lợi ích,
điều kiện thuận tiện trước mắt hoặc khả năng, sở thích nghiên cứu của sinh viên;
sinh viên và người hướng dẫn thảo luận với nhau, mỗi người đưa ra những ý tưởng, lí do, đánh giá
ưu nhược điểm của mỗi vấn đề,... và cuối cùng đi đến một lựa chọn phù hợp nhất cho cả hai: đây
là cách khá phổ biến, lời khuyên của người thầy giúp sinh viên định hướng tốt hơn trong quyết
định của mình mà khơng có cảm giác bị áp đặt, điều sẽ ảnh hưởng khơng ít đến động cơ và hứng
thú làm việc về sau;
v.v.

Đặc điểm của một đề tài tốt
Có thể có một số đề tài đòi hỏi những kĩ năng đặc biệt hoặc sự đầu tư thời gian và công sức nhiều
hơn bình thường, nhưng nhìn chung đối với sinh viên nghiên cứu khoa học, một đề tài sẽ có kết quả
tốt nếu như chịu làm việc một cách có phương pháp, có óc tìm tịi và... một chút thơng minh. Về mặt
phương pháp, một đề tài tốt phải khuyến khích một q trình học tập có tính sáng tạo và lâu dài của
sinh viên về các phương pháp nghiên cứu cũng như kĩ thuật trình bày ý tưởng và kết quả thu thập

được.
Một đề tài nghiên cứu được đánh giá là tốt khi:
•
•
•
•

có phạm vi giới hạn: vì phạm vi càng hẹp vấn đề sẽ càng được đào sâu, trong khi một vấn đề có
phạm vi rộng sẽ dễ dẫn đến nguy cơ dàn trải, thiếu tập trung, xử lí các vấn đề chỉ ở trên bề mặt;
có tính mới và độc đáo: kết quả nghiên cứu phải mang lại một sự tiến bộ nhất định trong tri thức
khoa học chuyên ngành, không trùng lắp với những kết quả, công trình đã cơng bố trước đó;
xử lí vấn đề tương đối trọn vẹn: sao cho kết quả thu được giúp rút ra những kết luận rõ ràng, góp
phần giải quyết hầu hết các vấn đề cơ bản cần nghiên cứu đã đặt ra (thể hiện qua tên đề tài);
thể hiện bằng một bản báo cáo kết quả nghiên cứu: chặt chẽ trong phương pháp tiến hành, rõ ràng
trong phong cách trình bày và... dễ đọc.
Do đó, để hướng đến một kết quả tốt cho công tác nghiên cứu, cần lưu ý những điểm sau khi chọn đề
tài:

•
•
•
•
•

khả năng thực địa;
khả năng truy cập các nguồn thông tin, tài liệu chuyên ngành;
sự hỗ trợ của các chuyên gia và nhà chuyên mơn;
các điều kiện, phương tiện, thiết bị nghiên cứu;
những thói quen, yêu cầu, xu hướng về chuyên môn và quản lí;

•

v.v.

Tất cả phải đáp ứng đủ yêu cầu để có thể tiến hành được đề tài nghiên cứu và đạt được đến đích mong
muốn.

Tên đề tài
Nội dung nghiên cứu của một đề tài khoa học được phản ánh một cách cơ đọng nhất trong tiêu đề của
nó. Tên của đề tài cần có tính đơn nghĩa, khúc chiết, rõ ràng, không dẫn đến những sự hiểu lầm, hiểu
theo nhiều nghĩa khác nhau hay hiểu mập mờ.
Có một số điểm cần lưu ý hạn chế khi đặt tên cho đề tài như sau:
•
•
•
•

dùng những cụm từ có độ bất định thơng tin cao: như "Về...", "Thử bàn về...", "Một số biện
pháp...", "Một số vấn đề...", "Tìm hiểu về...", v.v. vì càng bất định thì nội dung phản ánh được
càng khơng rõ ràng, chính xác;
lạm dụng những từ chỉ mục đích: những từ như "nhằm", "để", "góp phần",... nếu bị lạm dụng dễ
làm cho tên đề tài trở nên rối rắm, không nêu bật được nội dung trọng tâm;
lạm dụng mĩ từ hoặc cách nói bóng bẩy: tiêu chí quan trọng trong văn phong khoa học là đơn giản,
ngắn gọn, rõ ràng, dễ hiểu, đơn nghĩa;
thể hiện tình cảm, thiên kiến, quan điểm: một tiêu chí quan trọng khác trong khoa học, đó là tính
khách quan, khơng phụ thuộc vào tình cảm, chính kiến, quan điểm,... vì chúng thường có tính nhất
thời, tính lịch sử trong một thời điểm nhất định.

Dưới đây là một số mẫu về cách cấu tạo tên đề tài:

CẤU TRÚC

VÍ DỤ

Đối tượng nghiên
cứu

"Cấu trúc câu tiếng Lào" (Ngữ văn), Bualy Paphaphan, Trường đại học Tổng hợp Hà
Nội, 1993.

Giả thuyết khoa
học

"Phơng lưu trữ Uỷ ban Hành chính Hà Nội (1954-1975) - nguồn sử liệu chữ viết
nghiên cứu lịch sử thủ đô" (Biên soạn lịch sử và sử liệu học), Hồ Văn Quýnh, Trường
đại học Tổng hợp Hà Nội, 1995.

Mục tiêu nghiên
cứu

"Đặc điểm khu hệ thú Ba Vì" (Động vật học), Phi Mạnh Hồng, Trường đại học Tổng
hợp Hà Nội, 1994.

Mục tiêu + phương "Chuyển hoá phế liệu ligno-xenluloza nhờ nấm sợi bằng phương pháp lên men
tiện
rắn" (Vi sinh học), Phạm Hồ Trương, Trường đại học Tổng hợp Hà Nội, 1993.
Mục tiêu + Môi
trường

"Đặc trưng sinh học về sự phát triển cơ thể và sự sinh đẻ của phụ nữ nông thôn

Đồng bằng Bắc bộ" (Nhân chủng học), Hà Thị Phương Tiến, Trường đại học Tổng hợp
Hà Nội, 1995.

"Sử dụng kỹ thuật kích hoạt nơtron để khảo sát sự phân bố của nguyên tố đất
Mục tiêu + Phương
hiếm trong một số khống vật Việt Nam" (Hố vơ cơ), Nguyễn Văn Sức, Trường đại
tiện + Môi trường
học Khoa học Tự nhiên, Hà Nội, 1995.
(Nguồn: Vũ Cao Đàm, 2000)

Lập kế hoạch thực hiện
Khi đã chọn người hướng dẫn và có những ý tưởng cơ bản, rõ ràng về đề tài nghiên cứu, điều nên làm là
soạn một kế hoạch thực hiện các phần việc chính, nhằm quản lí tốt quỹ thời gian cũng như kiểm soát được


tiến độ thực hiện một cách khoa học. Kế hoạch này cũng chỉ có vai trị như sợi chỉ dẫn đường, có tính linh
động và dễ dàng điều chỉnh chứ không phải là bất di bất dịch.
Độ dài ngắn của từng giai đoạn cịn phụ thuộc vào điều kiện, hồn cảnh thực tế của mỗi người và thời hạn
kết thúc đề tài theo u cầu quản lí.

Tìm kiếm tài liệu
Việc đầu tiên cần phải làm tốt trong một đề tài nghiên cứu là tìm kiếm tài liệu. Lúc khởi đầu, có vẻ
như mọi sự đều rối bù, lộn xộn, khơng có trật tự, các tài liệu, thơng tin tìm được chưa giúp tìm thấy
một hướng đi rõ ràng. Nhưng điều đó khơng đáng lo ngại, vì theo thời gian, bạn có thể lọc dần, loại
bỏ những tài liệu khơng cần thiết, những hướng không khả thi, để tập trung vào những vấn đề trọng
tâm nhất và phù hợp nhất.
Trong giai đoạn này, đừng mất thời gian đọc kĩ từng tài liệu tìm thấy được. Chỉ cần lưu trữ và sắp xếp
trật tự, rõ ràng, ghi chú thông tin tham khảo đầy đủ để tiện dụng về sau.
Thời gian cho giai đoạn này có thể dao động trong khoảng từ ba đến sáu tuần, tuỳ thuộc vào điều kiện và
khả năng của mỗi người. Không nên chỉ thụ động sử dụng những gì được cung cấp sẵn, mà cần huy động

mọi nguồn lực có thể có.

Đọc và chọn lọc tài liệu
Sau khi đã có được một lượng tài liệu tương đối, bạn cần đọc để chọn lọc lại. Cần đọc tất cả các bài đã có.
Đánh dấu những ý quan trọng. Ghi chú, tóm tắt một cách có hệ thống. Sắp xếp theo một trật tự phù hợp với
thói quen và/hoặc ý đồ trình bày của mình.
Giai đoạn này dài hay ngắn tuỳ thuộc vào khả năng của mỗi người. Trong tương quan với thời gian tìm
kiếm tài liệu ở trên, giai đoạn này kéo dài khoảng hai tuần.

Viết đề cương nghiên cứu/tổng quan tài liệu
Một đề tài khoa học thường, nếu khơng muốn nói là ln, cần có đề cương nghiên cứu. Hoặc ít nhất cũng
nên có một bài tổng quan tài liệu (literature review/revue de la littérature) để có cái nhìn tổng quát về vấn
đề cần nghiên cứu.
Trong đề cương hoặc thông qua bài tổng quan tài liệu, bạn sẽ xác định được mục đích và phạm vi nghiên
cứu, đối tượng và các phương pháp chuyên ngành sẽ sử dụng, những kết quả cần đạt được và thời gian dự
kiến cho từng giai đoạn tiếp theo. Đặc biệt trong các khoa học thực nghiệm, đôi khi cần sử dụng những hố
chất, dụng cụ đặc biệt, khơng có sẵn mà phải đặt mua trước một thời gian rất dài, thì việc dự liệu một kế
hoạch nghiên cứu rõ ràng càng đóng vai trị quan trọng.
Trong điều kiện tiêu chuẩn, thời gian này kéo dài khoảng hai tuần, với các tài liệu đã tìm thấy, tích luỹ và
chọn lọc ở các bước trên.

Triển khai nghiên cứu


Tuỳ thuộc vào mỗi chuyên ngành, nếu cần có một giai đoạn triển khai sơ bộ, giai đoạn này sẽ kéo dài
khoảng vài tuần để kiểm tra những vấn đề và phương pháp đã đề ra. Những kết quả sơ bộ này có thể giúp
để điều chỉnh, cập nhật phần tổng quan tài liệu cho phù hợp hơn với thực tế.
Nếu đề tài khơng cần nghiên cứu sơ bộ, có thể tiến hành thẳng các giai đoạn nghiên cứu đã vạch ra. Các số
liệu cần được thu thập đầy đủ và xử lí theo đúng phương pháp của từng chuyên ngành. Các vấn đề đã đặt
ra, giả thuyết đã xây dựng trong phần tổng quan tài liệu/đề cương nghiên cứu sẽ được kiểm chứng thông

qua các kết quả thu được trong giai đoạn này.
Giai đoạn này kéo dài bao lâu tuỳ thuộc chuyên ngành và cấp độ của đề tài. Đối với sinh viên, trong giai
đoạn này cần làm việc đều đặn với người hướng dẫn khoa học, đào sâu nghiên cứu tài liệu chuyên môn và
tham khảo ý kiến chuyên gia để điều chỉnh việc nghiên cứu theo đúng hướng.

Viết báo cáo kết quả nghiên cứu
Nếu đã làm tốt việc viết tổng quan tài liệu ngay từ ban đầu, giai đoạn này trở nên nhẹ nhàng hơn. Ngoài các
tài liệu ban đầu đã có, có thể bạn tìm thấy hoặc cần phải tìm thêm những tài liệu mới hơn, chuyên sâu hơn
nữa để bổ sung cho các khía cạnh quan trọng trong đề tài, và bắt tay vào viết các phần cịn lại: phân tích,
thảo luận kết quả nghiên cứu và đưa ra các kết luận, xác nhận hay bác bỏ những giả thuyết đã đặt ra, gợi
những vấn đề cần nghiên cứu tiếp, v.v.
Sau khi hoàn tất những phần việc trên, cần tập hợp các nội dung đó thành một bài viết hoàn chỉnh theo yêu
cầu của cấp quản lí chun mơn. Có nhiều loại tài liệu khoa học khác nhau, mỗi loại có yêu cầu bố cục và
trình bày khác nhau. Cần tìm hiểu rõ các yêu cầu đó để trình bày tài liệu của mình cho đúng với quy định.
Thời gian hồn tất bài viết có thể kéo dài khoảng vài tuần. Đối với sinh viên, bài viết cần được đưa cho
người hướng dẫn xem, thảo luận về những điểm cần điều chỉnh, sửa chữa trước khi nộp chính thức để báo
cáo.

Trình bày/bảo vệ kết quả nghiên cứu
Thông thường, một đề tài nghiên cứu khoa học phải được bảo vệ trước hội đồng gồm các nhà chuyên môn.
Các nội dung cơ bản của đề tài (mục đích, đối tượng, phương pháp, kết quả, thảo luận, kết luận, đề nghị)
được trình bày ngắn gọn, cơ đọng trong khoảng 15-20 phút. Sau đó, các thành viên hội đồng sẽ phản biện,
chất vấn và nhận xét về chất lượng đề tài.
Việc soạn bài thuyết trình tuy khơng khó, nhưng khơng phải hồn tồn đơn giản, nhất là khi học sinh - sinh
viên Việt Nam hầu như không được (bắt buộc) rèn luyện kĩ năng này trong suốt quá trình học tập. Bài
thuyết trình dựa chủ yếu vào bài viết, nhưng không phải là bản sao nguyên vẹn của bài viết. Thời gian
chuẩn bị có thể rất ngắn, từ vài ngày đến một tuần, song để có được kĩ năng thuyết trình trước đám đơng,
cần phải sớm rèn luyện ngay từ khi có thể./.

Phần 2. Phương pháp tìm kiếm tài liệu tham khảo khoa học

•
•

Mở đầu
Xác định chủ đề nghiên cứu

•
•

Lựa chọn nguồn tài ngun và cơng cụ tìm kiếm
Tìm kiếm và chọn lọc kết quả


Mở đầu
Trong nghiên cứu khoa học, không thể phủ nhận vai trị quan trọng của cơng tác nghiên cứu tài liệu. Tuy
nhiên, vì nhiều lí do, lâu nay ở Việt Nam mảng này dường như chưa được quan tâm và đầu tư đúng mức.
Trong rất nhiều lí do có thể liệt kê, vấn đề hàng đầu là kinh phí. Các thư viện nghèo nàn hoặc chậm có
sách mới, các tủ sách chuyên ngành hạn chế về số lượng, chi phí mua tài liệu trực tiếp q cao, khơng có
phương tiện thanh tốn, v.v.
Ngun nhân quan trọng thứ hai, đó là yêu cầu khoa học đối với việc nghiên cứu tài liệu bị thả lỏng. Có
thể thấy trong khơng ít tài liệu khoa học, phần tài liệu tham khảo chiếm một vị trí hết sức khiêm tốn, thơng
tin trích dẫn, tham khảo được trình bày khơng đúng chuẩn mực, vẫn thường được dễ dàng cho qua.
Và thời gian gần đây, với sự phát triển kinh tế nhanh chóng và sự bùng nổ của Internet, đang dần hình
thành một xu hướng có phần thái quá: sử dụng gần như mọi thứ tìm thấy trên Internet để đưa vào tài liệu
khoa học mà không cần kiểm chứng nguồn gốc, độ tin cậy, đánh giá giá trị, cũng như không tuân thủ đúng
các quy tắc trình bày và sử dụng đối với các tài liệu này.
Vậy, làm sao để giải quyết các vấn đề đó?
•
•
•

Vấn đề kinh phí: đang dần có sự quan tâm trở lại từ góc độ quản lí; Internet trở thành một nguồn
cung cấp quan trọng, gần như không thể thiếu, các tài liệu cơ bản cần thiết.
Yêu cầu khoa học: trong xu thế hội nhập, vấn đề này cũng đang được điều chỉnh, vì chúng ta
càng chậm đặt yêu cầu cao thì càng chậm phát triển kịp cùng với thế giới.
Sử dụng Internet: đây là một công cụ thuận tiện để tiếp cận nhanh và dễ dàng đến một lượng
thông tin khổng lồ và phong phú trên khắp thế giới, trong mọi lĩnh vực. Nhưng, trong một thế giới
hỗn độn thơng tin như thế, làm sao để tìm được thơng tin phù hợp với nhu cầu một cách nhanh
chóng, hiệu quả? Đó khơng phải là điều dễ dàng! Và những nội dung tiếp theo đây sẽ được trình
bày với mong muốn góp phần vẽ ra một con đường như thế.

Xác định chủ đề nghiên cứu
Thông thường, để tiến hành nghiên cứu, cần có giai đoạn chuẩn bị ban đầu là xác định chủ đề nghiên cứu.
Giai đoạn chuẩn bị này có thể trải qua các bước sau: xác định nhu cầu; lựa chọn chủ đề; giới hạn phạm vi
của chủ đề; và sau cùng là định rõ các mục tiêu nghiên cứu.
Tất nhiên, vẫn có thể thấy nhiều trường hợp bỏ qua giai đoạn chuẩn bị này mà tập trung hẳn vào các
phương pháp nghiên cứu chuyên ngành cụ thể. Hoặc sinh viên thường làm nghiên cứu theo sự chỉ định của
người thầy hướng dẫn. Song, khi muốn hiểu rõ vấn đề cần nghiên cứu, thấy rõ con đường cần đi qua và
nơi cần đến, thì tốt hơn hết là tự chuẩn bị cho mình thật tốt ngay từ đầu. Người thầy hướng dẫn thơng
thường cũng sẽ có hứng thú hơn khi làm việc với một học trị biết mình muốn gì và cần làm gì trong quá
trình nghiên cứu.
Xác định nhu cầu
Có nhiều vấn đề cần quan tâm khi xác định nhu cầu nghiên cứu và tìm kiếm tài liệu phục vụ cho
nghiên cứu đó.
Điều đầu tiên cần quan tâm là cấp độ của đề tài. Mỗi cấp độ sẽ có những yêu cầu tương ứng về mặt
khoa học và mức độ chuyên sâu của đề tài, cũng thể hiện qua phạm vi và mức độ chuyên sâu của tài


liệu tham khảo. Những nghiên cứu ở bậc đại học, nếu tham khảo được nhiều tài liệu chuyên sâu thì
càng tốt, nhưng đó cũng khơng hẳn là một địi hỏi quá gắt gao. Nhưng ngược lại, một đề tài ở bậc cao

học, tiến sĩ mà khơng có, hoặc có rất ít tài liệu tham khảo từ các sách và tạp chí chun ngành có uy
tín, các học giả tên tuổi trong lĩnh vực, thì giá trị sẽ giảm đi rất nhiều.
Vấn đề tiếp theo là thời hạn nghiên cứu. Một đề tài nghiên cứu của sinh viên đại học có thể bố trí
thực hiện trong vài ba tháng, ở bậc cao học thường phải từ hơn nửa năm đến một năm, hoặc thậm chí
lâu hơn. Tuỳ theo thời hạn nghiên cứu được áp đặt, nhà nghiên cứu phải lập kế hoạch nghiên cứu chi
tiết, phân bố các giai đoạn nghiên cứu và cơng việc phải làm một cách hợp lí để có thể đạt đến đích
mong muốn kịp thời hạn.

Yếu tố quan trọng tiếp theo là mục đích nghiên cứu. Mục đích này sẽ thay đổi tuỳ theo tính chất của
mỗi đề tài. Và khi mục đích khác nhau, các giai đoạn nghiên cứu và các yêu cầu đặt ra cũng thay đổi
tương ứng. Ở đây, chúng ta đề cập đến hai dạng thường gặp là:
•

Nghiên cứu một vấn đề khoa học

Nghiên cứu về một vấn đề khoa học giúp đào sâu, mở rộng hiểu biết về chủ đề đó, làm sáng tỏ các kết
quả mới thu được và công bố một cách chặt chẽ, rõ ràng.
Mục đích của nghiên cứu dạng này là quan sát, giải thích, diễn giải, khám phá những mối liên hệ mới giữa
các hiện tượng, sự việc, sự vật, và sau khi kiểm chứng sẽ xây dựng một giả thuyết mới hoặc tái cấu trúc lại
các giả thuyết đã có về một hiện thực nhằm phổ quát hoá vấn đề đã nghiên cứu.
Kết quả của các nghiên cứu thường được phát triển thành một luận văn, luận án, với các luận chứng, luận
cứ bảo vệ kết quả thu được. Do đó, dạng nghiên cứu này địi hỏi rất cao ở việc tham khảo tài liệu.
•

Báo cáo tổng hợp tài liệu

Báo cáo tổng hợp tài liệu là một bài viết tổng hợp, mô tả đầy đủ và trung thực về những thông tin đọc
được, tham khảo được về một vấn đề, sự kiện, hiện tượng khoa học. Dạng này thường gặp trong các buổi
sinh hoạt chuyên đề, thảo luận chuyên môn ở các đơn vị đào tạo và nghiên cứu.
Báo cáo dạng này cần dựa trên những gì đã được chứng minh trong thực tế, rõ ràng và chính xác. Do đó,

những thơng tin tổng hợp được cần có trích dẫn trực tiếp hoặc gián tiếp rõ ràng về nguồn gốc của thơng tin
được đề cập.

Có hai dạng báo cáo tổng hợp chính: báo cáo tổng hợp thơng tin và báo cáo tổng hợp phê bình.
o
o

Báo cáo tổng hợp thông tin: thường chỉ dừng lại ở mức độ tóm tắt các ý kiến của những tác giả
gốc, các kết quả, luận cứ, luận chứng, kết luận của họ về một chủ đề xác định.
Báo cáo tổng hợp phê bình: thường sau khi tóm tắt thơng tin, người báo cáo sẽ sắp xếp nội
dung, một cách chặt chẽ và khách quan, nhằm làm nổi bật những khía cạnh khác nhau của một
vấn đề, bình luận và đánh giá những giá trị của thông tin thu thập được, hệ thống hoá tri thức đã
biết về chủ đề đang quan tâm.


Với nhu cầu nghiên cứu tài liệu phục vụ các đề tài nghiên cứu khoa học, các vấn đề cần quan tâm
nhất là:
•
•
•
•

tầm tham khảo đủ rộng để bao quát phạm vi của chủ đề;
mức độ tham khảo đủ sâu, tương ứng với yêu cầu của cấp độ nghiên cứu;
thông tin tương đối cập nhật để đánh giá vấn đề khách quan, kịp thời, khơng bị lạc hậu với dịng
thơng tin chun ngành;
thơng tin có chọn lọc sao cho phù hợp với một đề tài khoa học.
Dù gặp những hạn chế khách quan nhất định, nhưng khi nhà nghiên cứu tuân thủ tốt các quy tắc này,
sẽ có những giải pháp giúp đáp ứng được nhu cầu, khơng nhiều thì ít, nhằm bổ sung những giá trị
thiết thực cho đề tài cần nghiên cứu.

Nghiên cứu tài liệu càng có ý nghĩa quan trọng ở giai đoạn đầu của đề tài, vì nhà nghiên cứu có thể
dựa vào đó để lựa chọn chủ đề, kiểm tra các nguồn lực sẵn có, xác định mục tiêu nghiên cứu và xây
dựng những giả thuyết cho đề tài nghiên cứu của mình

Lựa chọn chủ đề
Như đã đề cập trong Phần 1. Các bước triển khai một đề tài nghiên cứu khoa học, có nhiều cách để lựa
chọn một đề tài nghiên cứu:
•

người hướng dẫn áp đặt một đề tài mà mình đang quan tâm, ưu tiên trong các nghiên cứu trước
mắt: có thể người thầy sẽ có tâm thế sẵn sàng hơn khi hướng dẫn những đề tài như vậy;

•

người hướng dẫn gợi ý một đề tài được cho là phù hợp, có thể là với khả năng và điều kiện thực tế;

•

sinh viên lựa chọn một đề tài trong danh sách các chủ đề nghiên cứu của người hướng dẫn: ở đó có
thể có đủ cả những vấn đề bắt buộc phải nghiên cứu, những vấn đề ưu tiên, những vấn đề ưa thích,
hay chỉ đơn giản là những gợi ý nghiên cứu;

•

sinh viên lựa chọn một đề tài từ các ý tưởng có sẵn của mình: có thể liên quan đến những lợi ích,
điều kiện thuận tiện trước mắt hoặc khả năng, sở thích nghiên cứu của sinh viên;

•

sinh viên và người hướng dẫn thảo luận với nhau, mỗi người đưa ra những ý tưởng, lí do, đánh giá

ưu nhược điểm của mỗi vấn đề,... và cuối cùng đi đến một lựa chọn phù hợp nhất cho cả hai: đây
là cách khá phổ biến, lời khuyên của người thầy giúp sinh viên định hướng tốt hơn trong quyết
định của mình mà khơng có cảm giác bị áp đặt, điều sẽ ảnh hưởng khơng ít đến động cơ và hứng
thú làm việc về sau;

•

v.v.

Tuỳ cấp độ của đề tài cũng như tuỳ điều kiện thực tế của nhà nghiên cứu mà chủ đề nghiên cứu sẽ được xác
định, lựa chọn như thế nào cho phù hợp. Nhưng xét tính chủ động của nhà nghiên cứu trong đề tài của
mình, cần quan tâm đến những câu hỏi sau:
•
o

Hiểu biết ban đầu của bản thân về chủ đề?
Cần có những hiểu biết cơ bản về chủ đề.


Đặt chủ đề trong khuôn khổ giới hạn của chuyên ngành.
Nắm bắt các thông tin tổng quát để biết được vấn đề cần được xử lí ở những khía cạnh nào.

o
o
•

Tính phù hợp của chủ đề dự kiến với điều kiện thực tế?
Đề tài cần có định hướng đúng nhằm giải quyết các vấn đề chuyên môn.
Đề tài cần đáp ứng các yêu cầu của người hướng dẫn, của hội đồng khoa học chuyên ngành.
Đề tài nên tránh việc chỉ giải quyết những mặt phụ của vấn đề.

Đề tài cần có ý nghĩa thực tế, giúp mở rộng hiểu biết về chủ đề được lựa chọn nghiên cứu.

o
o
o
o
•

Động cơ, hứng thú và lợi ích cá nhân khi nghiên cứu chủ đề đó?
Động cơ và hứng thú cá nhân ảnh hưởng rất lớn đến tiến độ nghiên cứu, nếu cân nhắc hài hồ
được khi lựa chọn đề tài sẽ có ý nghĩa quan trọng đối với q trình nghiên cứu.

o

•

Điều kiện truy cập các nguồn tài liệu tham khảo?
Với mọi đề tài, cần phải đảm bảo truy cập được những nguồn tài liệu tham khảo cần thiết cho việc
thực hiện đề tài, và do đó nên đặt thành một vấn đề nghiêm túc trước khi bắt đầu nghiên cứu.
Các đề tài q mới hay q chun biệt sẽ có ít tài liệu hoặc nguồn tài liệu khó truy cập.
Nên có hoặc tìm được những tài liệu giúp định hướng tìm kiếm thông tin phù hợp.
Những đề tài ở cấp độ càng cao thì càng cần thiết phải truy cập đến tài liệu nguyên cấp (primary
document/document primaire).
Cần tìm và khai thác tối đa những nguồn hỗ trợ truy cập thông tin, tài liệu: thầy cô giáo, các
chuyên gia, bạn bè, các thư viện, các đơn vị chuyên ngành, các tổ chức quốc tế, các diễn đàn chuyên
môn và các nguồn đáng tin cậy trên mạng, v.v.

o
o
o

o
o

•

Thời gian cho phép thực hiện đề tài?
Thời gian cho mỗi đề tài tuỳ thuộc vào cấp độ của đề tài đó. Ngồi tổng thời gian cho phép của đề
tài, các giai đoạn làm việc cũng cần được phân bổ thời gian hợp lí.
Cần cân nhắc các khoảng thời gian: lựa chọn đề tài, tìm kiếm tài liệu, giới hạn phạm vi đề tài, đọc
và thu thập thông tin, viết bài và sửa bài.
Tránh chọn những đề tài quá phức tạp, đòi hỏi phải tham khảo rất nhiều tài liệu trong một phạm vi
quá rộng.
Lựa chọn các vấn đề nghiên cứu cho hợp lí, nên lựa chọn những khía cạnh có thể xử lí ở tầm sâu,
thay vì đề cập đến quá nhiều vấn đề một cách nơng cạn.
Tốt nhất là nên lập ra một lịch trình nghiên cứu với các giai đoạn cụ thể, dĩ nhiên là để định hướng
tốt q trình nghiên cứu chứ khơng phải để răm rắp tuân theo một cách bất di bất dịch.

o
o
o
o
o

Có nhiều cách để tìm kiếm và củng cố lựa chọn chủ đề nghiên cứu. Thông thường, các tài liệu mang tính
thời sự là nguồn thơng tin tốt để định hướng. Tuy nhiên, những dạng tài liệu khác có thể giúp định vị tốt về
mặt chun mơn là:
•
•
•
•

•
•

các bài viết trong các bộ bách khoa tồn thư có uy tín;
các bài tóm tắt những chủ đề đang được quan tâm trên các tạp chí chuyên ngành;
các từ điển giải thích chun mơn;
các danh mục đề tài của các đơn vị nghiên cứu;
danh sách các đề tài nghiên cứu của người hướng dẫn khoa học;
v.v.


Giới hạn chủ đề
Sau khi lựa chọn được chủ đề xuất phát, cần thực hiện bước tiếp theo là giới hạn phạm vi và xác định
cụ thể chủ đề cần nghiên cứu. Ban đầu có thể dựa vào trực giác, nhưng sau đó cần định hình các ý
tưởng và biến các ý tưởng đó trở thành hiện thực, khả thi.
Có những bước quan trọng cần trải qua để giới hạn phạm vi của đề tài nghiên cứu.
•
•

•

•

Nắm bắt mọi biên độ và tính phức tạp của vấn đề: tham khảo các nguồn tài liệu giúp
hiểu vấn đề một cách cơ bản, tổng quát (bách khoa thư, sách và sổ tay chun ngành, các
tạp chí khoa học, v.v.)
Kiểm tra tồn bộ các mặt của vấn đề: đặt ra những câu hỏi liên quan đến các u cầu
quản lí, chun mơn cũng như động cơ, hứng thú và lợi ích cá nhân và trả lời các câu hỏi
đó.
o AI? - Có những ai, thuộc lĩnh vực nào liên quan đến chủ đề.

o CÁI GÌ? - Sự vật, sự việc, hiện tượng nào được nghiên cứu; các thành phần của
đối tượng được nghiên cứu.
o KHI NÀO? - Vấn đề nghiên cứu xảy ra khi nào, bối cảnh thời gian của chủ đề
đó, có mức giới hạn thời gian nào hay không.
o Ở ĐÂU? - Giới hạn địa lí (quốc gia, vùng miền,...) của vấn đề.
o THẾ NÀO? - Góc độ tiếp cận, quan điểm xử lí vấn đề mang tính thực nghiệm
hay lí thuyết.
o TẠI SAO? - Ý nghĩa và tầm quan trọng của chủ đề được nghiên cứu, những vấn
đề liên quan hay nảy sinh từ đó, vì sao cần ưu tiên nghiên cứu.

Phát biểu chủ đề một cách ngắn ngọn: phát biểu chủ đề nghiên cứu càng cơ đọng và
chính xác càng tốt, bằng một câu hay chỉ vài dòng ngắn.
o Sử dụng các từ có ý nghĩa chính xác.
o Có thể đặt dưới dạng một câu hỏi.
o Tránh lạm dụng các từ ngữ: có độ bất định thơng tin cao; màu mè, bóng bẩy; thể
hiện chính kiến, quan điểm.

Lựa chọn chủ đề nghiên cứu
Khi chủ đề quá rộng hay quá giới hạn: hồn tồn có thể thu hẹp hay mở rộng các vấn
đề cần nghiên cứu vì những lí do thời gian, tính chất đề tài, nguồn tài liệu hạn chế,...
o Giới hạn: thời gian cho phép càng ngắn và cấp độ đề tài càng thấp thì chủ đề
nghiên cứu càng có thể giới hạn trong: một địa điểm cụ thể, một giai đoạn nhất
định, một khía cạnh riêng biệt, những vấn đề liên quan đặc thù,...
o Mở rộng: một đề tài quá giới hạn sẽ gặp nhiều khó khăn khi xử lí và tham khảo
tài liệu, do đó sẽ khó lập ra các giả thuyết để nghiên cứu. Lúc đó, nên mở rộng
phạm vi nghiên cứu theo hướng ngược lại, cũng xét ở các khía cạnh thời gian,
địa điểm, các khía cạnh và vấn đề liên quan,...
Mẫu 1: Lựa chọn và giới hạn chủ đề nghiên cứu

Định rõ mục tiêu
Khi đã có một chủ đề xác định, diễn đạt ngắn gọn, nhà nghiên cứu cần đặt thêm những câu hỏi và trả
lời nhằm làm rõ các mục tiêu nghiên cứu, và định hướng tốt hơn trong quá trình nghiên cứu về sau,
như lựa chọn phương pháp, các nguồn tài liệu, v.v.
Các câu hỏi có thể đặt ra về mục tiêu nghiên cứu là:
•
•
•
•
•
•

Đề nghị một giải pháp cho một vấn đề gặp phải?
Xác nhận hay bác bỏ một giả thuyết?
Gợi ý một ứng dụng công nghệ mới?
Phân tích các kết quả thí nghiệm và quan sát thực địa để so sánh với một lí thuyết đã
kiểm chứng?
Giải quyết một vấn đề kĩ thuật?
V.v.

Lựa chọn nguồn tài ngun và cơng cụ tìm kiếm
Mở đầu
Khi đã có được một chủ đề xác định, cũng như đã đặt ra các mục tiêu nghiên cứu rõ ràng, bước tiếp theo là
lựa chọn những nguồn thông tin phù hợp nhất để tìm kiếm tài liệu tham khảo.
Có hai bước lựa chọn:
•
•

lựa chọn loại tài liệu cần tham khảo;
lựa chọn loại công cụ giúp tìm kiếm các tài liệu tham khảo phù hợp.

Tương ứng với các loại tài liệu khác nhau sẽ có những nguồn cung cấp khác nhau. Và sự lựa chọn
nguồn tài ngun và cơng cụ tìm kiếm tuỳ thuộc vào chủ đề cần tìm kiếm cũng như quan điểm tiếp cận.
Để hiểu rõ đặc điểm các nguồn tài liệu, cần hiểu rõ chu trình xuất bản thơng tin khoa học kĩ thuật, được
biểu diễn theo sơ đồ dưới đây.


Loại tài liệu
Ý tưởng
nghiên cứu

Đặc điểm
•
•

Ý tưởng nảy sinh trong đầu một nhà nghiên cứu hay một nhóm nghiên cứu.
Đặt vấn đề nghiên cứu, lập giả thuyết, đánh giá hiện trạng.

•

Phát triển ý tưởng qua thời gian dài nghiên cứu.

Trao đổi, thảo luận về những kết quả nghiên cứu và/hoặc kết luận ban đầu giữa các chuyên
gia, đồng nghiệp, thông qua nhiều phương tiện khác nhau như:
• gặp mặt khơng chính thức;
• viết thư riêng/thư điện tử;
Thơng báo cá
• họp nhóm;
nhân
• viết bài trên các diễn đàn thảo luận chun mơn trên mạng;

•

v.v.


Báo cáo hội
nghị (không
xuất bản)
Báo cáo
nghiên cứu

Báo chuyên
ngành
Kỉ yếu hội
nghị (xuất bản)

Giới thiệu các kết quả nghiên cứu và kết luận ban đầu trong các hội thảo, hội nghị mà ban tổ
chức không tập hợp các bài báo cáo lại để in và cơng bố chính thức.
Cơng bố các tài liệu dưới dạng chờ in, báo cáo kĩ thuật hoặc khoá luận, luận văn, luận án
thực hiện ở các đơn vị đào tạo - nghiên cứu (được gọi là "văn liệu xám" - grey
literature/littérature grise).
Công bố các kết quả nghiên cứu và kết luận khoa học được thừa nhận trong giới khoa học
chun ngành, thơng qua:
• các hội thảo, hội nghị mà ban tổ chức có lập hội đồng khoa học, in kỉ yếu và cơng
bố chính thức;
•

các tạp chí chun ngành: các tạp chí có uy tín khoa học cao phải có ban biên
tập chuyên ngành, hệ thống phản biện chuyên gia, chuyên viên sửa lỗi kĩ thuật
và thời hạn đăng bài được tổ chức chặt chẽ.

Cơ sở dữ liệu
và chỉ mục
khoa học

Có nhiều cơ sở dữ liệu, như Current Content, chuyên tập hợp các bài báo đăng trên tạp chí
chun ngành, dưới dạng tóm tắt hoặc đơi khi toàn văn, phát hành thành các phiên bản CDROM, truy cập trực tuyến hoặc chỉ mục in.

Sách chuyên
ngành

Các kết quả nghiên cứu được thừa nhận sau một thời gian đủ dài (khoảng từ 3 năm trở lên)
thường được các chuyên gia tập hợp lại, hệ thống hoá thành tri thức khoa học và viết thành
sách hoặc chuyên khảo (monograph/monographie).

Sổ tay chuyên
ngành
Bách khoa thư

•

Các sổ tay chuyên ngành là những ấn bản khơng định kì, có tính chất định hướng
tham khảo về những chủ đề chuyên biệt trong từng chuyên ngành.

•

Các bách khoa thư là những ấn bản tham khảo tổng qt, phản ánh một cách
tương đối hồn chỉnh và có hệ thống các tri thức khoa học đã được thừa nhận. Có
các bách khoa thư phổ thơng và bách khoa thư chuyên ngành, với độ sâu tri thức
chuyên ngành khác nhau.

Trong hệ thống các loại tài liệu khoa học cơ bản nói trên, những yếu tố cơ bản nhất quyết định giá trị khoa
học của một tài liệu là:
•
•
•
•

tính chính xác và khách quan khoa học của tài liệu;
quy trình công bố thông tin được tổ chức với sự phản biện khoa học chặt chẽ;
uy tín, kinh nghiệm xuất bản khoa học của đơn vị phát hành tài liệu;
uy tín, kinh nghiệm khoa học của tác giả.

Cho dù tính chất đề tài nghiên cứu là gì, việc cần thiết là phải tìm kiếm tài liệu tham khảo.
•
•
•

Với ý tưởng ban đầu đã có, có thể tham khảo các từ điển giải thích chun ngành và các bách
khoa thư để có cái nhìn chung cơ bản về vấn đề cần nghiên cứu.
Sau đó, có thể tìm các sách chun khảo, thơng qua các thư mục thư viện, và các bài báo chuyên
ngành được giới thiệu trong các cơ sở dữ liệu tóm tắt, để nắm bắt mọi biên độ của vấn đề cần
tìm hiểu.
Trong một số trường hợp, có thể cần tham khảo thêm một số loại tài liệu đặc thù như: các văn
bản nhà nước, các tài liệu nghe nhìn, các bản đồ, hình ảnh, v.v., nhằm hồn chỉnh một sơ đồ tổng
quát của chủ đề đang quan tâm, từ đó sẽ xác định giới hạn phạm vi cần tập trung nghiên cứu
một cách dễ dàng hơn.


Mẫu 2: Lựa chọn nguồn tài liệu

Đặc điểm các nguồn tài nguyên
Có nhiều cách phân loại các nguồn tài nguyên thơng tin khoa học và kĩ thuật.
•
•
•
•

Theo phương tiện phát hành: tài liệu in trên giấy (sách, báo); tài liệu trên băng đĩa từ (băng
cassette, video); tài liệu trên đĩa quang (CD-ROM, DVD); tài liệu chỉ phát hành trên Internet; v.v.
Theo phương thức phân phối: ấn bản thương mại (sách, báo, tài liệu bán trên thị trường); ấn bản
phi thương mại (khoá luận, luận văn, luận án, báo cáo kĩ thuật,... gọi chung là "văn liệu xám").
Theo độ sâu chuyên môn: tài liệu khoa học phổ thông; tài liệu khoa học kĩ thuật chuyên ngành.
Theo phương thức soạn thảo:
o Tài liệu nguyên cấp (primary document/document primaire): cung cấp thông tin gốc,
trực tiếp, nghĩa là người đọc tiếp nhận thông tin đúng ở trạng thái mà tác giả đã viết. Các
tài liệu dạng này là: sách, bài báo chuyên ngành, luận án, báo cáo, từ điển, bách khoa thư,
băng đĩa khoa học, v.v.
o Tài liệu thứ cấp (secondary document/document secondaire): cung cấp các thơng tin
nhận diện, định vị hoặc phân tích tài liệu nguyên cấp. Các thông tin dạng này thường gặp
ở các thư mục thư viện, các cơ sở dữ liệu tóm tắt, các chỉ mục khoa học, v.v.
o Tài liệu tam cấp (tertiary document/document tertiaire): mô tả và đánh giá tổng hợp
thông tin từ các nguồn thứ cấp và nguyên cấp. Tài liệu dạng này giống tài liệu thứ cấp ở
chỗ cung cấp thông tin nhận diện, định vị tài liệu nguyên cấp, nhưng khác ở chỗ có tổng
hợp, phân tích và sắp xếp lại thơng tin gốc. Tài liệu tam cấp thường gặp là: bài viết niên
giám chuyên ngành (annual review/revue de la littérature annuelle); bài tổng hợp tài liệu
(literature review/revue de la littérature); v.v.

Hiểu rõ đặc điểm các nguồn tài nguyên này có thể giúp lựa chọn tốt cơng cụ tìm kiếm phù hợp với loại tài
liệu cần tham khảo.
•

Các thư mục thư viện: giúp tìm kiếm được các tài liệu nguyên cấp được lưu trữ trong thư viện
như sách, tạp chí (theo tựa báo), tài liệu nghe nhìn, các văn bản nhà nước, các luận văn, luận án,
v.v. Nhiều thư viện lớn hiện nay đã tin học hố thư mục để có thể tra cứu trực tuyến, với nhiều
chức năng tìm kiếm theo tên tác giả, tựa tài liệu, từ khoá, chủ đề, v.v.


•

Các cơ sở dữ liệu tóm tắt: sắp xếp thơng tin theo một cấu trúc, trật tự rõ ràng, giúp tìm kiếm dễ
dàng các tài liệu nguyên cấp (phổ biến nhất là các bài báo đăng trên các tạp chí chuyên ngành)
theo nhiều tiêu chí khác nhau: tác giả, tựa tài liệu, chủ đề, từ khoá, năm xuất bản, v.v. Trước đây
thường được phát hành dưới dạng bản in hoặc đĩa CD-ROM, nhưng hiện nay đa số các cơ sở dữ
liệu này đều có phiên bản trực tuyến. Thường chỉ tìm thấy bài tóm tắt, nhưng có thể có một số bài
tồn văn.

•

Các danh bạ mạng và bộ máy tìm kiếm trên Internet: cho phép tìm kiếm gần như đủ loại tài
liệu được đăng trên hệ thống Mạng toàn cầu (World Wide Web), kể cả các nguồn tài liệu nguyên
cấp hay thứ cấp. Tuy nhiên, tính phù hợp và độ tin cậy của thơng tin tìm được bằng các cơng cụ
này khơng phải lúc nào cũng tốt, thường địi hỏi người tìm kiếm phải biết đánh giá nghiêm túc các
kết quả tìm thấy và chọn lọc những tài liệu có giá trị.