Tiếp xúc và giao lưu văn hóa Việt Nam Ấn Độ trong lịch sử

ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI

CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM

Đông Nam Á là một khu vực lịch sử văn hóa, có nền tảng chung từ thời tiền s ử,
được sản sinh và phát triển trong một môi trường sinh thái tự nhiên xã hội của khu
vực. Đó là nền văn minh nông nghiệp lúa nước được phân bố từ bờ Nam sông Dương
Tử đến Đông Bắc Ấn Độ sang cả Châu Đại Dương. Trên cơ sở tầng văn hóa chung đó
qua tiếp biến với những nền văn hóa khác nhau, đặc biệt là tiếp xúc v ới văn hóa Ấn Đ ộ
và Trung Quốc đã tạo thành những nền văn hóa quốc gia khác nhau. Tất c ả đã t ạo nên
tính thống nhất trong tính đa dạng của văn hóa khu vực. Việt Nam – một qu ốc gia
thuộc Đơng Nam Á cũng khơng nằm ngồi xu hướng đó.
Ấn Độ là một quốc gia có nền văn minh cổ xưa phương Đơng. Quan hệ văn hóa
của Việt Nam với Ấn Độ - một nền văn hóa lớn ở Châu Á đã có lịch sử tồn tại và phát
triển hàng ngàn năm. Khởi đầu từ xa xưa, mối quan hệ bang giao tốt đ ẹp ấy liên t ục
phát triển cho đến ngày nay.
Khác với Trung Hoa có đường biên giới trên bộ với Việt Nam, Ấn Độ l ại khơng có
sự tiếp giáp trực tiếp với Việt Nam, nhưng nền văn hóa Ấn Độ lại có s ự ảnh h ưởng
sâu đậm đến văn hóa Việt Nam. Trên nhiều bình diện, văn hóa Ấn Độ “ thẩm thấu”
bằng nhiều hình thức và liên tục.
Khi xem xét mối quan hệ giao lưu và tiếp biến giữa văn hóa Việt Nam - Ấn Độ,
cần thấy, quá trình mức độ của quan hệ giao lưu này có khác nhau qua các th ời kì l ịch
sử và các khơng gian văn hóa.Trước cơng ngun, ngun nhân thúc đẩy ng ười Ấn Độ
thông thương buôn bán với cư dân Đông Nam Á, trong đó có c ư dân của ba n ền văn hóa
trên là việc bn bán vàng. Sau khi việc buôn bán với thế gi ới La Mã b ị c ấm. Ng ười Ấn
coi Đơng Nam Á, trong đó có đất Việt là nơi có nhiều hương liệu, gia vị (sa nhân, qu ế,
hồi,…) cho nên thương gia Ấn Độ tìm đường tới Đơng Nam Á. Hoạt đ ộng có tính ch ất
thương mại này đã góp phần thúc đẩy nền kinh tế các vùng đó phát tri ển. Đồng th ời
văn hóa Ấn Độ cũng theo đó mà được vào Đông Nam Á. Từ Ấn Độ, các nhà truy ền đ ạo
cũng lợi dụng các thuyền buôn để vào Đơng Nam Á đó là: những nhà tu hành Balamon,
Mật giáo và Phật giáo. Sự giao lưu văn hóa Ấn Độ-Đông Nam Á càng b ền chặt hơn khi

một số người Ấn Độ định cư lại, xây dựng gia đình và lập nghiệp ở Đơng Nam Á và b ản
thân những người Đông Nam Á bản địa cũng đến Ấn Độ với mục đích th ương m ại và
nhờ đó tiếp thu văn hóa Ấn Độ. Trong giai đoạn đầu tiên của thiên niên kỉ đ ầu sau công
nguyên, trên dải đất Việt Nam có ba nền văn hóa: Văn hóa Việt ở Bắc Bộ; Văn hóa
Champa ở Trung Bộ và Văn hóa Ĩc Eo ở Nam Bộ. Sự giao lưu, tiếp biến văn hóa c ủa văn
hóa Ấn Độ với ba nền văn hóa này có khác nhau.

Page 1


ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI

CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM

1. Sự tiếp xúc văn hóa Phù Nam - Ấn Độ
Trong nền văn hóa Phù Nam, Ĩc Eo được xem là một hải cảng đóng vai trị vơ cùng
quan trọng cho sự phát triển của nền văn hóa này. Ĩc Eo thuộc nền văn hóa biển, hình
thành và phát triển ở miền Tây sông Hậu. Địa điểm này ở núi Ba The, nay thu ộc xã
Vọng Thê, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang.
Theo sách lược sử vùng đất Nam bộ Việt Nam, đã khẳng định rằng Óc Eo là một nền
văn hóa có nguồn gốc bản địa, mà chủ nhân của nó là những cư dân Phù Nam. Nền văn
hóa này phát triển trên nền tảng văn hóa Đồng Nai, có quan hệ mật thiết với nền văn
hóa Sa Huỳnh ở miền Trung, và quan hệ giao lưu rộng rãi với các n ước bên ngồi (qua
dấu tích vật chất) cho thấy có sự liên hệ khá mật thiết với Trung Quốc, Ấn Độ, Tây Á
và Địa Trung Hải.
Nếu như văn hóa Champa là kết quả của sự tiếp nhận văn hóa Ấn Độ đ ược b ản địa
hóa chủ yếu bởi cư dân Nam Đảo đại diện cho văn hóa biển, trong đó ng ười Chăm có
một thời đóng vai trị chủ thể, thì văn hóa Phù Nam ở đồng bằng châu thổ sông C ửu
Long lại là sự tiếp nhận văn hóa Ấn Độ của cư dân Nam Á đại diện cho văn hóa núi,
trong đó dân Mơn – Khmer đóng vai trị quan trọng.

Vương quốc Phù Nam là một quốc gia ngay từ buổi đầu đ ược xây d ựng trên một
nền nông nghiệp trồng lúa khá phát triển, bắt nguồn từ vùng ruộng nương trung
nguyên trên sông Cửu Long của cư dân Môn – Khmer kết hợp với nghề biển cổ truyển
của cư dân Nam Đảo. Trên cơ sở đó, các đạo sĩ Balamon từ Ấn Độ đến đã tổ chức một
quốc gia mô phỏng theo mơ hình Ấn Độ trên tất cả các mặt: Tổ chức chính trị, thi ết
chế xã hội, đơ thị hóa, giao thông, kĩ thuật công nghiệp cùng một hệ thống tơn giáo và
các nền văn hóa kèm theo. Trong đó có đạo Balamon đóng vai trị chi phối, ch ữ Brahami
của Sanskrit là chữ thần linh.
Ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ đối với nền văn hóa Ĩc Eo được biểu hiện qua
những phương diện:

 Nghệ thuật điêu khắc tượng: Qua các đề tài trang trí, các hoa văn chạm chìm, qua
các kiểu mũ hay tư thế ngồi của các pho tượng,…
 Qua con dấu với dòng chữ viết bằng các kiểu văn tự Ấn Độ
 Kĩ thuật làm đồ gốm

Page 2


ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI

CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM

 Chế tác đồ trang sức
 Nghề luyện đồng, luyện sắt, luyện thiếc
 Nghề kim hoàn, nghề làm thủy tinh
 Kỹ thuật làm thuyền đi biển phát triển thương nghiệp và cả kỹ thuật nông
nghiệp khô với chiếc cày do bị kéo.
 Xây dựng các cơng trình kiến trúc, chùa chiền mang phong cách Ấn Độ
 Trong đó đặc biệt là tín ngưỡng tơn giáo chịu ảnh hưởng sâu s ắc của văn hóa cổ

đại Ấn Độ: Balamon giáo. Tơn giáo này trở thành quốc giáo thâu tóm c ả v ương
quyền và thần quyền. Đạo phật cũng được du nhập vào Phù Nam. Tuy khơng gi ữ
vị trí quan trọng như Balamon giáo nhưng Phật giáo lại có quan h ệ giao l ưu rộng
rãi: Nam Tông với các nước Nam Á, Bắc Tông với Trung Quốc và các nước thu ộc
khu vực chịu ảnh hưởng của văn hóa Hán. Dù Bắc Tông hay Nam Tông khi đến
đây đều được bản địa hóa.
Tuy nhiên, do cơ chế của Balomon giáo và sự vận hành của văn hóa Ấn Độ quá
thiêng và thần quyền, thiếu hẳn một tầng lớp thế tục để lo cai tr ị đ ất n ước, bảo v ệ
người dân nên các nước này tiếp xúc với văn hóa Ấn Độ đã rất khó xây d ựng nên một
quốc gia bền vững. Khi các vương triều này thay nhau s ụp đổ thì n ền văn hóa c ủa h ọ
cũng bị suy thối

2. Tiếp xúc văn hóa Champa - Ấn Độ
Tiến sĩ Ngơ Văn Doanh đã khẳng định: “Một điều không thể phủ nhận được là
những ảnh hưởng Ấn Độ đã góp một phần cực kì quan trọng vào quá trình hình thành
ra vương quốc Champa cũng như một nền văn hóa phát triển rực rỡ và đầy bản sắc –
Văn hóa Champa.”
Vương quốc Champa trước kia nằm ở khu vực miền trung Việt Nam với khu v ực địa
hình hẹp chiều ngang lại bị chia cắt bởi những đèo cắt ngang do núi ăn lan ra bi ển.
Được thiên phú cho 1000km bờ biển dài với những loại cá và vùng vịnh, có ng ười cịn
ví Champa “như cái chợ tự nhiên” với những sinh vật quý hiếm như: trầm hương,
hương liệu, dược liệu,… Đặc biệt, “chợ tự nhiên” này lại nằm song song tuyến đường
biển giữa Ấn Độ và Trung Quốc. Có lẽ chính vì vậy mà nơi đây sớm là n ơi thu hút tàu bè
gần xa cập bến, và đây cũng chính là điều kiện mở ra con đ ường giao l ưu v ới các n ước
ngoài khu vực.

Page 3


ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI

CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM

Nhiều mối quan hệ với những màu sắc khác nhau đã từng đến và đi. Vùng bi ển này
như quan hệ về kinh tế - chính trị - thương mại, bang giao, di dân và đi sau t ất c ả
những quan hệ đó nhưng lại có sức lan tỏa mạnh mẽ hơn, rộng hơn, nhanh h ơn là giao
lưu tiếp xúc về văn hóa.
Trong bối cảnh giao lưu văn hóa, những thế kỉ đầu trước cơng ngun, Champa cũng
như nhiều vùng đất khác ở Đông Nam Á, đều chịu ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ. Văn
hóa Ấn Độ đã có mặt ở Champa từ rất sớm. Chúng ta có thể thấy dấu ấn của s ự giao
lưu này cịn để lại một cách sâu sắc. Đó là những đặc sản văn hóa – nghệ thuật của
vương quốc cổ Champa. Sự tiếp xúc văn hóa Ấn-Chăm diễn ra qua hai con đ ường là
truyền bá đạo tôn giáo và di dân. Nhưng con đường di dân của Ấn Độ ở khu v ực Đông
Nam Á lục địa rất hạn chế với chủ yếu là những thương nhân. Do vậy con đ ường ti ếp
xúc văn hóa chủ yếu qua các nhà sư truyền giáo.
Ấn Độ là quốc gia sớm có chữ viết, và họ đã sáng tạo ra ít nhất bốn loại ch ữ vi ết.
Champa cổ đã tiếp nhận những văn tự cổ Ấn Độ ngay từ những buổi đầu lập quốc.
Theo các nhà nghiên cứu về văn tự Champa thì trên miền đất Champa cổ đ ại, các nhà
khoa học đã phát hiện hàng trăm bia ký từ giữa thế kỉ thứ 4 đến gi ữa thế kỉ 14 b ằng
chữ Sanskit (là chữ cổ xưa nhất của Ấn Độ) và chữ Chăm cổ. Với nội dung phản ánh
công việc dâng tế thần linh, tường thuật lại biến cố xảy ra với vương triều, ca ng ợi
công đức của thần linh,… Những bia này không những cho phép ta khảo sát hình thái c ổ
của tiếng Chăm mà cịn có thể giúp ta tìm thấy những dấu ấn văn t ự cổ Ấn Độ đ ược ghi
lại bởi chữ viết Chăm. Tuy nhiên, người nghiên cứu vẫn có thể nhận ra là t ất c ả các
biến thể ấy cũng như những chữ viết thuộc loại hình văn tự Ấn Độ ở Đông Nam Á đều
bắt nguồn từ chữ Brahami ở vùng Nam Ấn Độ. Một trong những biến thể ấy là chữ
Akhar Thrah là một bước phát triển mới của lịch sử người Champa. Chữ Akhar Thrah
dùng phổ biến và cho đến ngày nay vẫn được cộng đồng người Chăm ở Ninh Thuận và
Bình Thuận sử dụng.
Trên cơ sở chữ Phạn và lấy dáng nét cong của chữ Phạn, người Chăm đã xây d ựng

thành một hệ thống văn tự Chăm cổ để làm ngôn ngữ diễn đạt và để ghi chép lại tiếng
nói của mình, gồm có 16 nguyên âm, 31 phụ âm, khoảng 32 dấu âm sắc và chính tả.
Ấn Độ là nơi sản sinh ra rất nhiều tôn giáo, quan trọng nhất là Ấn Độ giáo (t ức đạo
Balamon) và Phật giáo. Ngoài ra cịn có một số tơn giáo khác như đ ạo Jain, đ ạo Xích.

Page 4


ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI

CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM

Vương quốc Champa cũng có nhiều tơn giáo, tín ngưỡng đặc biệt là tôn th ờ n ữ thần
Mẹ của quốc vương Polunagar theo truyền thống Mẫu hệ lâu đời của cư dân Đông
Nam Á. Khi tiếp nhận ảnh hưởng của văn hóa, văn minh Ấn Độ người Chăm cổ đã đi
theo Ấn Độ giáo. Ấn Độ giáo được những người Ấn Độ mang đến bằng đ ường bi ển và
phát triển trong suốt thời kì Champa cường thịnh. Tuy nhiên khi đến Champa thì Ấn
Độ giáo đã bị yếu tố bản địa hóa và trở thành đạo của người Chăm. Tôn giáo Ấn Độ
ảnh hưởng khá mạnh mẽ ở Champa từ niềm tin, tư tưởng, tư suy đến trang phục đ ời
thường, tuy nhiên cũng dân gian hóa nhiều nên trở thành bản sắc riêng c ủa Champa.
Đó là Ấn Độ giáo ở Champa thiên nhiều về nghi thức cúng lễ ở đền tháp và những l ễ
hội dân gian hơn là chú tâm vào học tập kinh kệ.
Ngoài ra Phật giáo cũng ảnh hưởng rất nhiều đến tôn giáo và tín ng ưỡng c ủa ng ười
Champa. Về sau do sự mở rộng lãnh thổ của Đại Việt xuống phía Nam vào thế kỉ XV đã
tàn phá dần làm cho ảnh hưởng của Phật giáo ngày càng yếu ớt nên ngày nay v ị trí c ủa
Phật giáo trong cuộc sống của người Chăm hầu như khơng cịn nữa.
Vào thời cổ trung đại, Ấn Độ đã có một nền nghệ thuật phong phú đặc sắc bao g ồm
về nhiều mặt. Trong đó nổi bật nhất là kiến trúc và điêu khắc. Vào thời Harappa, nhà
cửa chỉ mới xây dựng bằng gạch, đến vương triều Morya thì nghệ thuật kiến trúc Đá
mới bắt đầu phát triển với các công trình, tiêu biểu là cung đi ện, chùa tháp, tr ụ đá. Nói

chung là các nghệ thuật tạo hình của Ấn Độ phần lớn đều nhằm vào tôn giáo.
Theo tôn giáo tràn vào Champa thì đồng thời vương quốc cổ Champa cũng đón nh ận
những ảnh hưởng của kiến trúc và điêu khắc của Ấn Độ. Hầu hết các công trình kiến
trúc ở Champa đều phục vụ cho nhu cầu tơn giáo cho dù đó là những tác ph ẩm điêu
khắc, kiến trúc và nó có giá trị mỹ thuật cao so với đương đại. Điều này thể hi ện khá rõ
nét trong nghệ thuật xây dựng tháp Chăm và điều khắc tượng.
Cũng như các quốc gia khác trong khu vực Đông Nam Á chịu ảnh h ưởng c ủa văn
minh Ấn Độ thì vật liệu chủ yếu để xây dựng đền tháp là g ạch và đá. Có thể nói r ằng
Champa là bậc thầy về kỹ thuật chế tác gạch. Trải qua bao thế kỉ, những tháp gạch
Champa vẫn cịn tươi rói, màu sắc ánh hồng và vàng kết dính với nhau một cách kỳ lạ
mà nhiều khoa học cịn chưa giải mã hết. Ví dụ: Thánh địa Mỹ Sơn ở Quảng Nam, Tháp
Ponagar ở Khánh Hòa, Tháp Po Klaung Garai ở Phan Rang,… Trên tổng thể thân tháp
xây bằng gạch, những người thợ điêu khắc đã chạm trổ hoa văn những con vật thiêng
liêng của Ấn Độ giáo hay cách sinh hoạt trong cung đình một cách sống đ ộng và chân
thật.

Page 5


ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI

CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM

Các tháp của Champa ảnh hưởng từ Ấn Độ giáo được thể hiện trong nó mang hình
thù của núi Meru thu nhỏ ở Ấn Độ - nơi mà các vị thần của Ấn Độ giáo ng ự tr ị. Hình
dáng tháp bao giờ cũng thu nhỏ dần, khi càng lên cao, trên chop đ ỉnh th ường đ ặt m ột
Linga. Bên trong tháp thường gồm có 3 tầng: tầng trên cùng đặt các vị thần quốc giáo,
tầng giữa thường diễn tả hoạt động sống của cung đình và tầng d ưới là tầng âm có
nền móng vững chắc chứ khơng trang trí. Có thể nói, người Chăm đã ti ếp thu một cách
có sang tạo để tạo nên một nghệ thuật xây dựng tháp cho riêng mình.

Trong điêu khắc của người Chăm, chúng ta cũng bắt gặp phẳng phất những nét
nghệ thuật điêu khắc Ấn Độ. Ví dụ như: hình vũ nữ Apsara uyển chuyển đã hóa thân
vào nghệ thuật điêu khắc của Ấn Độ và các nước khác nhưng qua bàn tay nghệ thuật
khéo léo đầy sáng tạo của những nghệ nhân Chăm thì Aspara đã tr ở thành bi ểu t ượng
hàm chứa vẻ đẹp của cô gái Chăm.
Vì những tác phẩm điêu khắc của Champa chủ yếu là phục vụ tơn giáo nên chúng ta
có thể bắt gặp rất nhiều tượng của Phật giáo và Ấn Độ giáo. Phật giáo thì có tượng
đứng cao 1.08m; tượng các vị La Hán, tu sĩ Ấn Độ giáo có tác phẩm điêu khắc thần Siva,
Brahma,… Bên cạnh đó cịn có những con vật được thờ như: rắn Seerra, bị thần Nadin,
…
Ấn Độ có hai bộ sử thi rất đồ sộ là Mahabharata và Ramayana. Hai bộ s ử thi này
được truyền miệng từ nửa đầu thiên niên kỉ I TCN rồi được chép lại bằng khẩu ng ữ,
đến các thế kỉ đầu cơng ngun thì được dịch ra tiếng Saskrit. Ng ười Champa đã đón
nhận hai bộ sử thi này theo cách tư duy của họ và phù hợp với tâm lí cộng đ ồng. Văn
học Champa khá phát triển với nhiều thể loại phong phú như: Thần tho ại, s ử thi,
truyện cổ, thơ ca, văn xuôi, văn vần,…
Thơ ca Champa rất dồi dào âm điệu, nội dung trữ tình và thường là thơ l ục bát gieo
vần lục tứ và bát lục. Bên cạnh văn học viết, văn học dân gian của người Chăm khá
phát triển dưới nhiều thể loại và phản ánh nhiều nội dung về tâm lí dân t ộc và các
khía cạnh xã hội.

Page 6


ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI

CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM

Đặc điểm của văn học thành văn Champa là phản ánh thời cuộc, khắc họa nhiều
mặt của đời sống xã hội, ca ngợi tình u lứa đơi, tình u gia đình và q h ương.

Những các tác phẩm có giá trị cao về nghệ thuật và nội dung thường khuyết danh
người sáng tác. Điều này nói lên những tác phẩm đó là do q trình sáng tác c ủa c ả
cộng đồng và qua các thế hệ nối tiếp cùng tham gia sang tác. Những b ản tr ường ca anh
hùng cũng khá phong phú, được sáng tác liên tục, phổ biến và l ưu truy ền đến ngày nay.
Bên cạnh việc tiếp nhận văn học Ấn Độ trực tiếp vào những thời điểm Ấn Độ giáo ảnh
hưởng sâu sắc, sau này dòng chảy của văn học Ấn Độ vẫn đến được với Champa qua
trung gian là Malaysia – một quốc gia cũng ảnh hưởng bởi văn hóa Ấn Độ.
Dĩ nhiên khu đến Champa, những dịng tư tưởng cũng có khác để phù hợp v ới cuộc
sống và sinh hoạt người Chăm. Đó là những thể loại văn học dân gian, với những bài
hát lễ, hát giao duyên, những kinh văn, bài xướng ca đ ược biểu di ễn vào d ịp l ễ quan
trọng liên quan đến Ấn Độ giáo.
Từ rất sớm người Ấn Độ đã biết chia một năm làm 12 tháng, mỗi tháng 30 ngày,
mỗi ngày 30 giờ, cứ 5 năm thì thêm một tháng nhuận. Các nhà thiên văn học Ấn Đ ộ cổ
đại đã biết được quả đất và mặt trăng đều hình cầu, biết được quỹ đạo của mặt trăng
và tính được các kì trăng tròn trăng khuyết. Họ còn phân biệt 5 hành tinh Hỏa – Thủy –
Mộc – Kim –Thổ, biết được một số chòm sao và sự vận hành của các ngơi sao chính. Tác
phẩm thiên văn học cổ nhất của Ấn Độ là quyển Siddhantas ra đời vào khoảng thế k ỉ V
TCN.
Người Champa đã sớm tiếp thu và biết cách tính lịch pháp. Khơng những th ế các
học giả trong triều đình Champa lúc bấy giờ đã nghiên cứu và tính khá thạo v ị trí di
chuyển theo thời gian của các hành tinh để định thời gian một cách chính xác. T ừ ngày
đầu dựng nước Champa đã tiếp thu hệ thống lịch Saka của Ấn Độ một cách chủ đ ộng.
Lịch pháp sử dụng khá rộng rãi trong nông nghiệp để biết sự biến đổi của tiết trời mà
gieo trồng và chọn giống vật ni thích hợp. Đồng thời Champa vốn là c ư dân ho ạt
động mạnh mẽ trên con đường hàng hải quốc tế, nên lịch được ứng dụng để xem ngày
giờ, dự đoán bão tố trước khi ra khơi. Bên cạnh đó, mỗi một mùa tương ứng v ới ki ểu
thời tiết, đều diễn ra những lễ hội có tính chất cộng đồng như lễ Rija Nagar, l ễ h ội
Kate để cầu mưa thuận gió hịa, quốc thái dân an.
Như vậy, văn hóa Ấn Độ có một ảnh hưởng nhất định đến vương quốc cổ
Champa. Nhưng cư dân Champa không tiếp thu văn hóa Ấn Độ một cách thụ đ ộng mà

họ tiếp thu một cách có sáng tạo và chọn lọc để tạo ra một nét văn hóa bản địa của
riêng mình.

Page 7


ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI

CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM

3. Sự tiếp xúc văn hóa Đại Việt- Ấn Độ:
Trước khi văn hóa Ấn Độ tràn vào, văn hóa Đại Việt đã định hình và phát tri ển.
Người Việt ở đây tiếp nhận văn hóa Ấn Độ vừa trực tiếp, vừa gián tiếp. Những thế kỷ
đầu công nguyên, châu thổ Bắc Bộ là địa bàn trung chuyển văn hóa Ấn Độ, nhất là tôn
giáo. Các nhà sư Ấn Độ đi qua Luy Lâu( nay thuộc Thuận Thành, Bắc Ninh) đ ể r ồi tìm
đường lên phương Bắc và các nhà sư Trung Quốc sang Ấn Độ tìm kinh cũng qua Luy
Lâu, coi đây là trạm dừng chân. Vị trí địa lí của Luy Lâu gần Trung Quốc, ng ười Giao
Châu gần gũi với văn minh Trung Hoa và đây trở thành một tr ạm trung chuy ển văn hóa.
Từ đó, người Việt tiếp thu thành tự văn hóa, vật chất, ngơn ng ữ và tinh th ần c ủa văn
hóa Ấn Độ. Luy Lâu trở thành một trung tâm Phật giáo nổi tiếng ở Bắc Ninh. Tại đây,
các nhà sư Ấn Độ đã dạy kinh Phật hoặc dừng lại đây để tiếp tục đi sang các trung tâm
Phật giáo ở Trung Quốc. Dưới ảnh hưởng của Phật giáo đã hình thành một đ ội ngũ nhà
sư bản địa thông hiểu kinh Phật, giỏi chữ Phạn. Có những nhà s ư sang Ấn Độ đ ể tu
luyện.
Mặc dù có ít tài liệu về mối quan hệ Việt-Ấn vào những thế kỉ cuối TCN, nhưng
với những kết quả nghiên cứu gần đây cho thấy vùng Bắc Bộ là một trong những địa
điểm ở Đông Nam Á mà các thương nhân, các nhà sư Ấn Độ đã đi lại nhi ều. Giao Châu,
vào thế kỉ II đã có các sư tăng người Ấn Độ như Khương Cư và Trung Quốc như Ma Ha
Kì Vực, Tăng Hội,… sang truyền giáo. Phật giáo từ Ấn Độ tới Luy Lâu r ồi t ừ đó truy ền
sang Bành Thành( hạ lưu sông Trường Giang) và từ Bành Thành t ới L ạc D ương(kinh đo

của nhà Đơng Hán). Người Việt tiếp nhận văn hóa Ấn Độ trong điều kiện rất đặc biệt.
Họ đới mặt với văn hóa Hán, vừa tiếp nhận văn hóa hán, vừa lo đối phó chính tr ị. B ởi
vậy, văn hóa Ấn Độ chỉ diễn ra trong tầng lớp dân chúng, nhưng l ại có s ức phát tri ển
rất lớn. Giao Châu trở thành trung tâm Phật giáo lớn ở Đông Nam Á.
Người Việt thích ứng và tiếp biến đạo Phật một cách dung dị vào cơ tầng văn
hóa bản địa; bởi đạo Phật vốn có tinh thần bình đẳng và bác ái, chủ tr ương dân chủ,
không đẳng cấp. Với tín ngưỡng đa thần, người Việt dễ dàng tiếp nhận Phật giáo Đ ại
thừa, mặc dù có thời gian, Phật giáo Tiểu thừa đã ngự trị khá vững vàng ở châu thổ Bắc
Bộ. Vì thế có thể nói, ngay từ buổi đầu, ở Bắc Bộ Phật giáo đã có tính ch ất dân t ộc. các
nhà sư Việt nam đã sang tận Ấn Độ để học đạo và cùng các nhà sư Ấn Độ để học đạo
và cùng các nhà sư Ấn Độ lập thành dòng tư tưởng riêng vừa đ ể đối lập v ới Nho giáo,
vừa khu biệt phật giáo Trung Hoa. Vào thế kỷ X ở Đại Việt, thiền s ư Ngô Chân L ưu
được phong Khuông Việt đại sư. Trong Phật giáo thời này đã xuất hi ện nh ững y ếu t ố
Mật tông ở Hoa Lư.

Page 8


ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI

CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM

Vào đầu công nguyên, khi Phật giáo được đưa vào Việt Na, nó có sự dung hịa v ới
tín ngưỡng bản địa. Ví dụ về sự dung hịa này là việc người Việt chuyển nhóm n ữ thần
Mây-Mưa- Sấm- Chớp thành hệ thống tứ pháp. Xét về mặt nghệ thuật tạo hình, phải k ể
đến bốn pho tượng được tạc bằng gỗ dâu vào đầu cơng ngun, đó là Pháp Vân (thần
Mây) thờ ở chùa Bà Dâu, Pháp Vũ (thần M ưa) thờ ở chùa Bà Đậu, Pháp Lôi (th ần S ấm)
thờ ở chùa bà Tướng và Pháp Điện (thần Chớp) thờ ở chùa Bà Đàn.
Đến thế kỉ VI, Thiền học Việt Nam trở thành một dòng lớn gắn với tên tuổi một
nhà sư Ấn Độ: Tỳ ni đa lưu, đã khiến ho các quan cai trị ph ương Bắc ph ải kính s ợ và n ể

phục. Mười thế kỷ đầu công nguyên, dù sống dưới sự thống trị hà khắc của ph ương
Bắc, buộc phải chấp nhận Nho giáo, Phật giáo Đại thừa thông qua ch ữ Hán, văn hóa
của người Việt trong sự đấu tranh chống sự đồng hóa và nơ dịch vẫn phát tri ển v ới t ất
cả sức mạnh dân tộc, trong đó ảnh hưởng của Phật giáo và văn hóa Ấn Độ có sự đóng
góp to lớn. Việt Nam đã trở thành một trong những trung tâm Phật giáo l ớn v ới s ắc thái
riêng (Thiền kết hợp với Mật tông được dân gian hóa và tính nhập thế cao).
Qua Phật giáo, văn hóa nghệ thuật Ấn Độ với văn hóa Trung Hoa đã hội nhập t ại
đây để lại những dấu ấn sâu sắc từ những tác phẩm điêu khắc đá tuy ệt đ ẹp ở Phật
Tích (thế kỷ VI), những tục ngữ, thành ngữ, ca dao hấp dẫn bao thế hệ, phản ánh t ư
tưởng từ bi bác ái của đạo Phật. Chúng ta có thê tìm thấy d ấu ấn c ủa văn hóa Ấn Đ ộ
qua hai nhân vật “Bụt” và “Phật”. Bụt (Butđa) là trực tiếp từ Ấn Độ, Phật là qua Trung
Hoa: Phật Thích Ca. Khi có sự đồng hóa cưỡng bức của nhà Hán thì văn hóa Ấn Độ đ ược
người Việt hội nhập vào văn hóa dân gian để chống lại văn hóa Hán. Vì vậy ơng Bụt
được biến thành nhân vật của truyện cổ tích tượng trung cho cái thiện đ ể chống cái
ác. Còn Phật vẫn là Đức Phật đại từ đại bi được đưa từ Trung Nguyên xuống và th ờ t ự
một cách chính thống.

Page 9


ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI

CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM

Cuối thế kỷ thứ VII, thời đại hoàng kim của văn hóa Phật giáo Ấn Độ chấm d ứt,
đến đầu thế kỷ X, Hồi giáo bắt đầu thâm nhập Ấn Độ. Từ đó trở đi, những quan hệ
trực tiếp Việt - Ấn hầu như bị chấm dứt mà thông qua những yếu tố trung gian. Đó là
Trung Hoa và Champa, Chân Lạp,… và ở thế kỷ X, Phật giáo đã bén r ễ sâu r ộng trong các
tầng lớp nhân dân và trở thành một bộ phận cấu thành của nền văn hóa Vi ệt Nam, góp
phần tạo nên một lực lượng đối trọng với nền văn hóa Trung Hoa. D ưới th ời Lý – Tr ần,

Phật giáo rất phát triển, trở thành quốc giáo, đóng vai trị r ất quan trọng trong đ ời
sống chính trị, văn hóa của dân tộc, và có thể coi là một trong những cơ sở cho s ự phát
triển rực rỡ của nền văn hóa Đại Việt. Trong thời Lý và thời Trần, Phật giáo hưng
thịnh với các dòng Thiền Tỳ ni đa lưu chi và Vơ Ngơn Thơng, đồng thời có m ột phái m ới
đó là dịng Thiền do thiền sư Thảo Đường lập ra và phái Trúc Lâm do vua TRần Nhân
Tơng lập ra. Sau một thời kì dài bị Nho giáo lấn át, t ừ gi ữa thế kỉ XVII, thi ền phái Trúc
Lâm được phục hưng ở Đàng Ngoại, thiền phái Lâm thế và Tào Động phát tri ển ở Đàng
Trong. Dưới thời Nguyễn, thòi vua Minh mạng (1820- 1840), vua Thi ệu tr ị (18411847), Phật giáo được hưng khởi sau một thịi kì bị bng rơi.
Là một tơn giáo có ảnh hưởng rất mạnh đến xã hội Việt Nam, Phật giáo với tư cách
là một tơn giáo, một thành tố văn hóa có ảnh hưởng đậm nét đến các thành tố khác của
văn hóa Việt Nam. Cách lựa chon và ứng xử của người Việt trong q trình ti ếp bi ến
văn hóa với Ấn Độ theo hướng lựa chọn những nét đặc sắc, tinh hoa nhất và bi ến nó
phù hợp với nền văn hóa Việt Nam tạo nên tính đa dạng và thống nhất trong nền văn
hóa dân tộc.

Page 10