Luận văn nghiên cứu các giải pháp góp phần phát triển hệ thống cây trồng hàng năm nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp tại huyện cẩm giàng, tỉnh hải dương

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O
TRƯ NG ð I H C NÔNG NGHI P HÀ N I

TR N TH THU HÀ

NGHIÊN C U CÁC GI I PHÁP GÓP PH N PHÁT TRI N
H TH NG CÂY TR NG HÀNG NĂM NH M NÂNG CAO
HI U QU S D NG ð T NÔNG NGHI P T I HYU N C M
GIÀNG, T NH H I DƯƠNG

LU N VĂN TH C SĨ NÔNG NGHI P

Chuyên ngành: Tr ng tr t
Mã s
: 60.62.01
Ngư i hư ng d n khoa h c: PGS.TS PH M TI N DŨNG

HÀ N I - 2010

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. i


L I CAM ðOAN

Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên c u c a riêng tơi, các s
li u, k t qu nghiên c u trình bày trong lu n văn là trung th c, khách quan và
chưa t ng đư c cơng b trong b t kỳ lu n văn nào khác.
Tác gi

Tr n Th Thu Hà

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. ii


L I C M ƠN
Trong su t th i gian h c t p nghiên c u và th c hi n lu n văn, ngoài s
c g ng n l c c a b n thân, tơi đã đư c s quan tâm ñ ng viên giúp ñ nhi t
tình c a ð i gia đình; Lãnh đ o, ñ ng nghi p nơi công tác; Nhà trư ng, Khoa
Nông h c, B môn H th ng nông nghi p, Các th y cơ giáo; Các phịng ch c
năng c a Huy n C m Giàng t nh H i Dương; B n bè và ñ c bi t s hư ng
d n nhi t tình c a Th y giáo PGS. TS. Ph m Ti n Dũng - B môn H th ng
nông nghi p Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i.
Trư c tiên, tôi xin trân tr ng c m ơn Th y giáo PGS. TS Ph m Ti n Dũng,
các th y cô giáo trong b môn H th ng Nông nghi p đã hư ng d n t n tình,
góp ý giúp tơi trong su t q trình th c hi n và hồn thành lu n văn.
Tơi xin chân thành c m ơn các ñơn v , cơ quan, các phịng ch c năng nơi h c
t p, cơng tác, b n bè và ñ ng nghi p ñã giúp đ tơi trong su t th i gian qua.
Tơi xin bày t lòng bi t ơn sâu s c đ n tồn th gia đình, ngư i thân đã
t o m i đi u ki n giúp tơi hồn thành chương trình h c t p và nghiên c u.
Xin trân tr ng c m ơn!
Hà N i, ngày 9 tháng 10 năm 2010
Tác gi

Tr n Th Thu Hà

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. iii


M CL C
L i cam ñoan

ii

L i c m ơn

iii

M cl c

iv

Danh m c b ng

vi

Danh m c bi u ñ

ix

1

M ð U

i

1.1

Tính c p thi t c a ñ tài

1

1.2

M c đích nghiên c u

4

1.3

u c u c a ñ tài

4

1.4

Ý nghĩa khoa h c và th c ti n c a ñ tài

4

1.5

ð i tư ng và ph m vi nghiên c u

5

1.6

Nh ng đóng góp m i c a ñ tài

5

2

T NG QUAN

6

2.1

Cơ s lý lu n c a ñ tài

6

2.2

Cơ s th c ti n c a ñ tài

35

3

N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U

44

3.1

N i dung nghiên c u

44

3.2

Phương pháp nghiên c u

44

4

K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N

50

4.1

ði u ki n t nhiên, kinh t - xã h i chi ph i h th ng cây tr ng
hàng năm t i huy n C m Giàng - H i Dương

50

4.1.1

ði u ki n t nhiên

50

4.1.2

ði u ki n kinh t - xã h i

57

4.2

Th c tr ng h th ng cây tr ng hàng năm và hi u qu s d ng đ t
nơng nghi p t i huy n C m Giàng

74

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. iv


4.2.1

Di n tích, năng su t, s n lư ng cây tr ng hàng năm

4.2.2

75

Th c tr ng CCCT hàng năm c a các vùng nghiên c u t i huy n
C m Giàng.

4.2.3

80

Cơng th c ln canh chính c a các vùng nghiên c u t i huy n
C m Giàng

4.2.4

Hi u qu kinh t c a CTLC chính trong

87
các vùng nghiên c u

t i huy n C m Giàng

90

4.2.5

ðánh giá chung v HTCT hàng năm t i huy n C m Giàng.

93

4.3

K t qu th nghi m

95

4.3.1

K t qu th nghi m gi ng lúa lai năng su t cao trong ñi u ki n
s n xu t v xuân 2010.

4.3.2

96

K t qu th nghi m gi ng lúa ch t lư ng cao trong ñi u ki n s n
xu t v xuân 2010.

4.4

99

Các gi i pháp phát tri n HTCT hàng năm nh m nâng cao hi u
qu s d ng đ t nơng nghi p t i các vùng nghiên c u.

103

4.4.1

Cơ s l a ch n các gi i pháp

103

4.4.2

Các gi i pháp phát tri n HTCT hàng năm t i các vùng nghiên c u.

103

5

K T LU N VÀ ð NGH

110

5.1

K t lu n

110

5.2

ð ngh

112

TÀI LI U THAM KH O

113

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. v


DANH M C CÁC CH

CH

VI T T T

CNH-HðH

VI T T T

C MT
Cơng nghi p hố - hi n đ i hố

KCN

Khu cơng nghi p

CCN

C m cơng nghi p

KCCN

Khu, c m công nghi p

NTM

Nông thôn m i

TTCN

Ti u th công nghi p

KDC

Khu dân cư

CCCT

Cơ c u cây tr ng

CTLC

Công th c luân canh

GTSX

Giá tr s n xu t

HSTNN

H sinh thái nông nghi p

HTCT

H th ng cây tr ng

HTNN

H th ng nông nghi p

HTTT

H th ng tr ng tr t

HTX

H p tác xã

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. vi

DANH M C B NG
STT

Tên b ng

Trang

2.1

B trí cơ c u cây tr ng trong m t năm

25

4.1

ði u ki n th i ti t - khí h u huy n C m Giàng trung bình 2000-2009

52

4.2

Hi n tr ng s d ng ñ t t i Huy n C m Giàng năm 2005-2009

55

4.3

ð ng thái tăng trư ng kinh t huy n C m Giàng năm 2005-2009

58

4.4

T c ñ tăng trư ng GTSX và t tr ng ngành nông nghi p năm
2005-2009

59

4.5

Di n tích gieo tr ng cây hàng năm t 2005-2009

61

4.6

Phát tri n chăn nuôi t i huy n C m Giàng giai ño n 2005-2009

63

4.7

M t s ch tiêu kinh t - xã h i ch y u huy n C m Giàng

65

4.8

Dân s và bi n ñ ng dân s

66

4.9

Lao ñ ng và bi n ñ ng lao đ ng

67

4.10

Di n tích gieo tr ng cây hàng năm t i huy n C m Giàng

76

4.11

Năng su t cây hàng năm t i huy n C m Giàng

77

4.12

S n lư ng cây tr ng hàng năm t i huy n C m Giàng

79

4.13

Cơ c u cây tr ng v xuân c a các vùng nghiên c u năm 2009

82

4.14

Cơ c u cây tr ng v mùa c a các vùng nghiên c u năm 2009

83

4.15

Cơ c u cây tr ng v đơng c a các vùng nghiên c u năm 2009

84

4.16

Cơ c u gi ng lúa

87

4.17

CTLC c a các vùng nghiên c u năm 2009

4.18

Hi u qu c a m t s CTLC chính trên các vùng nghiên c u t i

các vùng nghiên c u năm 2009

huy n C m Giàng
4.19

92

Các y u t c u thành năng su t c a các gi ng lúa lai th nghi m
trong v xuân 2010.

4.20

88

96

Hi u qu kinh t c a m t s gi ng lúa lai năng su t cao th
nghi m trong v xuân 2010.

98

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. vii


4.21

Các y u t c u thành năng su t c a các gi ng lúa ch t lư ng cao
th nghi m trong v xuân 2010.

4.22

100

Hi u qu kinh t c a các gi ng lúa ch t lư ng cao th nghi m
trong v xuân 2010.

102

4.23

Chuy n ñ i công th c luân canh t i các vùng nghiên c u

106

4.24

Chuy n ñ i cơ c u gi ng lúa t i các vùng nghiên c u

109

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. viii


DANH M C BI U ð
STT

Tên bi u ñ

Trang

4.1

Di n bi n nhi t ñ , ñ

m các tháng trong năm c a huy n C m Giàng 53

4.2

Di n bi n lư ng mưa các tháng trong năm c a huy n C m Giàng

53

4.3

Cơ c u s d ng ñ t năm 2005 - 2009 c a huy n C m Giàng

56

4.4

T c ñ tăng trư ng kinh t huy n C m Giàng năm 2006-2009

58

4.5

T c ñ tăng trư ng nông nghi p năm 2006-2009

59

4.6

Cơ c u nông nghi p huy n C m Giàng năm 2005-2009

60

4.7

Cơ c u gieo tr ng cây hàng năm 2005&2009

62

4.8

Cơ c u kinh t c a Huy n C m Giàng

65

4.9

Năng su t th c thu c a các gi ng lúa lai th nghi m

97

4.10

Năng su t th c thu c a các gi ng lúa ch t lư ng th nghi m

100

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. ix


1. M

ð U

1.1 Tính c p thi t c a ñ tài
C m Giàng m t huy n ñ ng b ng B c b thu c t nh H i Dương, có h
to đ đ a lý 106010'-106020' kinh đ ðơng, 20000'-21000' vĩ đ B c.
Phía B c giáp t nh B c Ninh
Phía Nam giáp huy n Bình Giang và Gia L c t nh H i Dương
Phía Tây giáp t nh Hưng n
Phía ðơng giáp huy n Nam Sách và Thành ph H i Dương
C m Giàng có di n tích đ t t nhiên 109,34 ha (chi m 6,64% t ng di n
tích tồn t nh). Trong đó đ t nơng nghi p 6031 ha (chi m 55,15 t ng di n tích
đ t t nhiên tồn huy n). Di n tích đ t nơng nghi p ch y u dành cho cây hàng
năm, ña ph n là lúa và ch dành m t ph n nh các cây tr ng hàng năm khác.
C m Giàng có đ t đai đư c hình thành do s b i ñ p phù sa c a h
th ng sơng Thái Bình. ð t đai màu m , phù h p v i n n nông nghi p phát
tri n theo hư ng hàng hố, có kh năng đa d ng hố s n ph m. V i đi u ki n
t nhiên khí h u r t thu n l i cho s phát tri n c a h th ng cây tr ng hàng
năm. Toàn huy n có 17 xã và 2 th tr n, trong đó có th tr n C m Giàng là th
tr n c , có truy n th ng bn bán lâu ñ i và là trung tâm phát tri n kinh t
phía B c huy n, th tr n Lai Cách là th tr n huy n l . Trên ñ a bàn huy n có
đư ng qu c l 5A, qu c l 38 và ñư ng s t Hà N i - H i Dương - H i Phòng
ch y qua nên huy n có v trí đ a lý thu n l i cho vi c giao lưu kinh t v i các
vùng trong và ngoài t nh.
C m Giàng n m trong vùng khí h u nhi t đ i gió mùa v i đ c trưng nóng
m và chia thành mùa mưa và mùa khơ. Theo s li u th ng kê t i k t qu t i Tr m

khí tư ng H i Dương thì nhi t đ trung bình trong năm là 24,10C. Nhi t đ trung
bình cao nh t trong năm vào tháng 6 và tháng 7 là 29,50C; nhi t ñ trung bình
Trư ng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 1


th p nh t là vào tháng m t 16,60C. T ng nhi t lư ng c năm c a huy n kho ng
85000C. Lư ng mưa c năm t 1500-1600mm nhưng khơng phân b đ u và có s
dao ñ ng l n

các tháng trong năm (mùa mưa có lư ng mưa cao nh t là 313,3

mm/tháng; mùa khô lư ng mưa th p nh t 20,5mm/tháng). ðây là vùng có đi u
ki n sinh thái phù h p v i s phát tri n c a h th ng cây tr ng hàng năm và s ña
d ng hoá các lo i cây tr ng (phù h p v i các lo i cây tr ng có ngu n g c nhi t ñ i, á
nhi t ñ i và ơn đ i); là đi u ki n thu n l i cho s phát tri n c a ngành tr ng tr t.
Tồn huy n có 127.924 ngư i [s li u th ng kê năm 2009]. T ng s h
toàn huy n là 40.004 h . Trong đó h nơng nghi p là 33.849 h (chi m
84,61%), h phi nông nghi p là 6.155 h (chi m 15,4%). Dân s nông thôn là
108.317 ngư i (chi m 84,67% t ng s dân toàn huy n).
T c ñ tăng trư ng c a ngành s n xu t nơng nghi p trung bình trong 5
năm tr l i ñây c a huy n ñ t 8,07%. Giá tr thu đư c trên đ t nơng nghi p là
trung bình là 47 tri u/ha. S n lư ng lương th c bình qn đ t 547 kg/ngư i. T
tr ng ngành tr ng tr t là 68,55%, chăn nuôi thu s n là 27,77% và d ch v nơng
nghi p là 3,68%.
V i đ c đi m trên v ñi u ki n t nhiên và kinh t xã h i c a huy n
C m Giàng cho th y đây là huy n có các l i th l n trong t nh v s phát tri n
h th ng tr ng tr t 3 v /năm v i 2 v lúa và 1 v màu. Trong nh ng năm g n
ñây, cùng v i s m c a và vi c gia nh p t ch c thương m i qu c t WTO
c a nhà nư c, huy n là ñơn v ñ u tiên trong t nh th c hi n vi c xúc ti n
chương trình đưa đ t nư c cơ b n tr thành nư c Công nghi p vào năm 2020.

Cho đ n nay, tồn huy n đã có 3 khu cơng nghi p đã và đang ho t đ ng, 3
khu công nghi p và 1 c m khu cơng nghi p đang đư c quy ho ch m i. Giá tr
ngành công nghi p trong nh ng năm g n ñây ñã ñem l i l i th l n trong s
phát tri n kinh t c a huy n nói chung. Cơ s h t ng đư c nâng c p, ñ i s ng
v t ch t và tinh th n c a ngư i dân ñư c nâng cao. Tuy nhiên, vi c quy ho ch

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 2


xây d ng các khu cơng nghi p trên đ a bàn huy n t nh ng năm 2003 ñ n nay
ñã thu h i trên 1000 ha ñ t nơng nghi p dành cho đ t cơng nghi p. Tuy di n
tích chuy n đ i sang đ t công nghi p không l n so v i di n tích s n xu t chung
c a tồn huy n song ñã làm cho h th ng h t ng giao thơng thu l i n i đ ng
b thay ñ i, ru ng ñ t b chia c t manh mún, đi u ki n sinh thái mơi trư ng b
thay ñ i xung quanh các KCN (nhi t ñ , ánh sáng tăng cao làm gia tăng sâu
b nh h i, ñ ng v t h i -chu t- cho cây tr ng; ngu n nư c và khơng khí t i các
khu v c lân c n b ơ nhi m nh hư ng đ n năng su t và ch t lư ng s n ph m
cây tr ng. Hi n tư ng phân tán ngu n lao ñ ng t i các khu v c m t đ t nơng
nghi p và các khu v c lân c n theo quy lu t giá tr d n đ n hi n tư ng nơng
dân ít ñ u tư ñ n ho t ñ ng s n xu t nơng nghi p, b hoang đ t s n xu t ñ c
bi t là trong v đơng do đó hi u qu s n xu t nông nghi p th p t i các vùng
này. H th ng cây tr ng chưa ñư c quan tâm đúng m c, thi u tính đa d ng v
gi ng và lo i cây mang tính hàng hố. Các gi ng cây tr ng hàng năm ch y u
là các gi ng ñ a phương năng su t và ch t lư ng không cao, các bi n pháp k
thu t cơng ngh cao chưa đư c áp d ng nhi u, hi u qu s d ng đ t nơng
nghi p cịn nhi u h n ch .
ð ng trư c th c tr ng trên, ñ nâng cao thu nh p cho ngư i dân, nâng cao
hi u qu s d ng đ t nơng nghi p trong th i kỳ h i nh p ñ c bi t trong giai ño n
ñ u c a q trình xây d ng cơng nghi p hố, đáp ng địi h i v s n ph m hàng
hố ngày càng cao c a th trư ng, ñ m b o an ninh lương th c thì vi c phát tri n

h th ng cây tr ng và nâng cao hi u qu s d ng đ t nơng nghi p t i ñ a phương
là m t vi c h t s c c n thi t và c n ñư c gi i quy t. Nh n th c đư c đi u đó
chúng tơi th y c n thi t ph i nghiên c u ñ tài: "Nghiên c u các gi i pháp góp
ph n phát tri n h th ng cây tr ng hàng năm nh m nâng cao hi u qu s
d ng ñ t nông nghi p t i huy n C m Giàng, t nh H i Dương".

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 3


1.2 M c đích nghiên c u
- Xác đ nh h th ng cây tr ng hàng năm có hi u qu t i huy n C m
Giàng - H i Dương.
- Xác ñ nh các gi i pháp phát tri n h th ng cây tr ng hàng năm thích
h p, nâng cao hi u qu trên m t đơn v di n tích đ t nơng nghi p, tăng hi u
qu thâm canh cây tr ng, tăng thu nh p cho ngư i nông dân.
1.3 Yêu c u c a ñ tài
- ðánh giá ñúng th c tr ng, nh ng h n ch c a HTCT hàng năm, các
y ut

nh hư ng ñ n s phát tri n c a HTCT hàng năm và hi u qu s d ng

đ t nơng nghi p t i huy n C m Giàng, t nh H i Dương.
- Th nghi m m t s CTLC cây tr ng nh m nâng cao hi u qu kinh t
cho m i CTLC, nâng cao hi u qu quy ho ch g n li n v i cơ s h t ng c a
huy n. Tìm ra các gi i pháp c n thi t nâng cao hi u qu s n xu t cây tr ng
hàng năm.
- ð xu t các gi i pháp thi t th c ñ tăng hi u qu s n xu t cây tr ng
h p lý, công th c luân canh hi u qu .
1.4 Ý nghĩa khoa h c và th c ti n c a ñ tài
* Ý nghĩa khoa h c

- Làm rõ nh hư ng c a các y u t ñi u ki n t nhiên, kinh t , xã h i
t i s phát tri n h th ng cây tr ng t i ñ a phương.
- T cơ s khoa h c, ñ nh hư ng cho vi c b trí cơ c u cây tr ng h p
lý, đa d ng hố s n ph m theo hư ng hàng hố và nơng nghi p b n v ng phù
h p v i ñi u ki n t nhiên, xã h i c a huy n C m Giàng.
* Ý nghĩa th c ti n
- Trên cơ s xác ñ nh các y u t

nh hư ng ñ n h th ng cây tr ng

ñ a phương ñ ra các gi i pháp phát tri n h th ng cây tr ng có hi u qu cao
trên ñ a bàn c a huy n, góp ph n nâng cao thu nh p cho ngư i s n xu t.
Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 4


- K t qu nghiên c u c a ñ tài là khuy n cáo t t cho nông dân áp
d ng, góp ph n nâng cao năng su t, s n lư ng cây tr ng và t o s n ph m
hàng hóa có ch t lư ng cao, tăng hi u qu s d ng ñ t ñ bù l i ph n ñ t m t
do s m r ng c a các khu công nghi p.
1.5 ð i tư ng và ph m vi nghiên c u
1.5.1 ð i tư ng nghiên c u
- Các y u t t nhiên, kinh t xã h i nh hư ng t i h th ng cây tr ng hàng
năm và th c tr ng HTCT hàng năm t i huy n C m Giàng, t nh H i Dương.
- Các công th c luân canh cây tr ng hàng năm t i huy n C m Giàng,
t nh H i Dương.
- Các h nông dân tham gia ph ng v n
- Các gi ng lúa tham gia th nghi m
1.5.2 Ph m vi nghiên c u
Do ñi u ki n th i gian có h n nên ñ tài t p trung nghiên c u các gi i
pháp phát tri n h th ng cây tr ng hàng năm nh m nâng cao hi u qu s d ng

đ t nơng nghi p. Nghiên c u th nghi m m t s gi ng lúa lai và gi ng lúa
ch t lư ng cao t i huy n C m Giàng t nh H i Dương.
Th i gian nghiên c u: T tháng 8/2009 ñ n T7/2010
1.6 Nh ng đóng góp m i c a đ tài
- K t qu nghiên c u ñã ch n ñư c 2 gi ng lúa lai cho năng su t cao
(TH3-3 và TH3-5) và 2 gi ng lúa ch t lư ng cao (Hương c m và VS1) phù
h p v i ñi u ki n t nhiên, kinh t xã h i c a huy n.
- ðưa ra ñư c các công th c luân canh h p lý cho t ng vùng phù h p
v i ñi u ki n s n xu t và ñem l i hi u qu kinh t cao trên m t ñơn v di n
tích s n xu t nơng nghi p.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 5


2. T NG QUAN
2.1. Cơ s lý lu n c a ñ tài
2.1.1. M t s khái ni m
* Khái ni m h th ng
Theo tác gi Vonberialanfy thì khái ni m v h th ng có th hi u như sau:
"H th ng là t p h p các y u t có liên quan v i nhau thơng qua các m i quan
h và t o thành m t t ch c nh t ñ nh ñ th c hi n m t s ch c năng nào ñó".
Khái ni m v h th ng gi ng như m t cách tư duy ñ c bi t v th gi i, nó giúp
chúng ta có th khai thác và qu n lý ngu n tài nguyên thiên nhiên hi u qu hơn.
ð ng th i khái ni m này cịn giúp chúng ta đ nh ra m t k ho ch cho s phát
tri n trong tương lai v ng ch c hơn so v i quá kh (Vũ ðình Tơn, 2006) [36].
Như v y h th ng là m t t p h p có tr t t bên trong (hay bên ngoài) c a
các y u t có liên quan đên nhau (hay tác đ ng l n nhau). Thành ph n h th ng
chính là các y u t và y u t là thành ph n khơng bi n đ i c a h th ng. Trong
h th ng, các y u t có m i quan h và tác ñ ng qua l i v i nhau và v i các
y u t bên ngoài h th ng. Các m i liên h và s tác ñ ng bên trong h th ng

thư ng m nh hơn so v i m i liên h và tác ñ ng v i các y u t bên ngoài h
th ng. Các m i quan h và tác đ ng đó theo m t cách th c nh t đ nh nào đó đ
s n sinh ra nh ng k t qu nh t ñ nh. Nh ng k t qu này chính là s n ph m c a
c m t h th ng ch không ph i là c a m t b ph n nào đó trong h th ng. K t
qu đó ph thu c vào cách th c tác ñ ng bên trong và bên ngoài h th ng. Như
v y m i quan h , s tác ñ ng bên trong và bên ngồi h th ng là đi u ki n đ
duy trì s t n t i và phát tri n c a m t h th ng.
* H th ng nông nghi p
Khái ni m h th ng nơng tr i (farming systems) đã có t th k 19 do
nhà nông h c ð c Vonwulfen (1823) ñ xu t. Ông s d ng ñ u vào, ñ u ra

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 6


c a m t nơng tr i coi đó là m t t ng th ñ nghiên c u ñ màu m c a ñ t.
Tuy v y trong m t th i gian dài, ti p c n này khơng đư c ph bi n.
Khái ni m h th ng nơng nghi p (agricultunal systems) đư c các nhà ñ a lý dùng
t lâu ñ phân ki u nông nghi p trên th gi i và nghiên c u s ti n hóa c a chúng.
Khái ni m farming systems ñư c s d ng r ng rãi

các nư c nói ti ng

anh, nó có ý nghĩa là h th ng nông tr i hay h th ng kinh doanh nông
nghi p. H th ng nông tr i là s s p x p ñ c nh t và n ñ nh m t các h p lý
các vi c kinh doanh nông nghi p c a h nông dân qu n lý tùy theo các ho t
ñ ng ñã ñư c xác ñ nh, tùy thu c vào môi trư ng v t lý, sinh h c và kinh t xã h i phù h p v i m c tiêu, s thích và ngu n l i c a h (Zandstra, 1981)
[56]. Do đó, khái ni m h th ng nông tr i g n gi ng v i khái ni m h th ng
s n xu t

Pháp.

Nga cũng có m t s khái ni m dùng trong kinh t nông

nghi p là h th ng qu n lý doanh nghi p.
các nư c nói ti ng Anh cịn có khái ni m h sinh thái nơng nghi p
(HSTNN) (Agroecossystems) hay h th ng nông nghi p (HTNN) (agricultunal
systems) th c ch t ñ ng nghĩa v i khái ni m h th ng nông tr i, ch các m i
liên h ph c t p c a các quá trình xã h i, sinh h c và sinh thái bên ngoài và bên
trong. Alteri (1987), Spedding (1981) ñ nh nghĩa HTNN là các ñơn v ho t
đ ng c a nơng nghi p bao g m t t c các s thay đ i v kích thư c và ñ ph c
t p mà ngư i ta g i là doanh nghi p nông tr i, nông nghi p c a m t vùng.
Vi c nghiên c u tri n khai ñã d n ñi ñ n khái ni m HTNN. Hi n nay
có m t s ñ nh nghĩa sau v HTNN:
+ HTNN là s bi u hi n không gian c a s ph i h p các ngành s n xu t
và các k thu t do m t xã h i th c hi n ñ th a mãn các nhu c u. Nó bi u hi n
đ c bi t s tác ñ ng qua l i gi a m t h th ng sinh h c - sinh thái mà mơi trư ng
t nhiên là đ i di n và m t h th ng văn hóa - xã h i qua các ho t ñ ng xu t
phát t nh ng thành qu k thu t (Vũ ðình Tơn, 2006) [35].

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 7


- HTNN trư c h t là m t phương th c khai thác mơi trư ng đư c hình thành
trong l ch s và m t l c lư ng s n xu t thích ng v i các ñi u ki n và nhu c u c a
xã h i t i th i ñi m y (Mazoyer, 1985) (d n theo Vũ ðình Tơn, 2006) [36].
- Nói theo m t cách đơn gi n hơn thì HTNN tương ng v i nh ng
phương th c khai thác nông nghi p c a m t không gian nh t ñ nh do m t xã
h i ti n hành, là k t qu c a s ph i h p c a các nhân t t nhiên, xã h i văn hóa, kinh t k thu t.
* H th ng tr ng tr t
Theo Dufumier, 1997 h th ng tr ng tr t (HTTT) là thành ph n các

gi ng và lồi cây đư c b trí trong không gian và th i gian c a m t HSTNN
nh m t n d ng h p lý các ngu n l i t nhiên, kinh t - xã h i [52]. V n ñ
ph c t p c a nghiên c u HTTT là nó liên quan ch t ch đ n các y u t mơi
trư ng như: đ t đai, khí h u, sâu b nh, m c đ u tư, trình đ c a ngư i s n xu t
do v y c n ph i nghiên c u nó trên quan đi m h th ng.
Trong HTTT l i bao g m h th ng cây tr ng (HTCT) và h th ng các bi n
pháp k thu t ñi kèm nên khi nghiên c u HTTT trư c h t ph i nghiên c u HTCT.
* H th ng cây tr ng (HTCT)
H th ng canh tác
H th ng
tr ng tr t

H th ng
chăn nuôi

H th ng ch
bi n

H th ng cây tr ng
Môi trư ng:
ði u ki n t
nhiên, kinh t xã h i

ð u
vào

Cây tr ng và
gi ng cây tr ng

ð u

ra

Năng su t,
ch t lư ng,
giá c

Sơ ñ 1.1 V trí c a HTTT trong h th ng canh tác
Sơ ñ 1.1 V trí c a HTCT trong h th ng canh tác
Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 8


Theo Zandstra và ctv, (1981): HTCT là ho t ñ ng s n xu t cây tr ng
c a nông tr i bao g m t t c các h p ph n c n thi t ñ t o ra t h p các cây
tr ng, m i quan h c a chúng v i môi trư ng, các h p ph n này bao g m t t
c các y u t v t lý, sinh h c cũng như k thu t, lao ñ ng và qu n lý.
Thơng qua sơ đ trên cũng như ý ki n c a nhi u tác gi ñ u th ng nh t
cho r ng trong HTNN thì HTTT là m t h ph trung tâm, s thay ñ i cũng
như phát tri n c a HTTT s quy t ñ nh xu hư ng phát tri n c a HTNN, v y
khi nói đ n nghiên c u HTNN luôn g n li n v i nghiên c u HTTT. Trong
HTTT, HTCT l i là trung tâm c a nghiên c u và kèm theo là h th ng các
bi n pháp k thu t.
Nghiên c u HTTT nh m b trí l i các b ph n trong h th ng ho c
chuy n ñ i chúng ñ tăng h s s d ng ñ t, s d ng đ t có hi u qu hơn, t n
d ng l i th c a m i vùng sinh thái nông nghi p cũng như s d ng m t cách
có hi u qu ti n v n, lao ñ ng và k thu t ñ nâng cao giá tr s n xu t cũng
như l i nhu n trên m t đơn v di n tích canh tác ñ ti n t i xây d ng n n
nông nghi p b n v ng [35].
* Cơ c u cây tr ng (CCCT)
Cơ c u cây tr ng (CCCT) là t l di n tích các lo i gi ng cây tr ng
đư c b trí trong m t khơng gian nh t đ nh trong năm.

CCCT hay t l di n tích dành cho nh ng mùa v cây tr ng nh t ñ nh;
k thu t canh tác cho c h th ng đó. CCCT v m t di n tích, là t l các lo i
cây tr ng trên di n tích canh tác, t l này ph n nào nói lên trình đ s n xu t
c a t ng vùng. T l cây lương th c cao, t l cây công nghi p, cây th c
ph m th p, ph n nh trình đ phát tri n s n xu t th p. T l các lo i cây tr ng
có s n ph m tiêu th t i ch cao, các lo i cây tr ng có giá tr hàng hố và xu t
kh u th p, ch ng t s n xu t nơng nghi p

đó kém phát tri n và ngư c l i.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 9


Vì v y, khi nói đ n HTCT là nói ñ n CCCT vì HTCT thay ñ i th nào,
ñư c xác l p ra sao là do CCCT trong ñó quy t ñ nh.
* Chuy n ñ i cơ c u cây tr ng
Chuy n ñ i CCCT là s thay ñ i theo t l % di n tích gieo tr ng, nhóm
cây tr ng trong nhóm ho c t ng th và nó ch u tác đ ng, thay ñ i c a các y u t
t nhiên, kinh t , xã h i. Quá trình chuy n đ i CCCT là q trình th c hi n bư c
chuy n t hi n tr ng CCCT cũ sang CCCT m i (ðào Th Tu n, 1978) [41].
Nguy n Duy Tính, 1995 [35] cho r ng chuy n ñ i CCCT là c i ti n hi n
tr ng CCCT cũ trư c sang CCCT m i nh m ñáp ng nh ng yêu c u c a s n
xu t. Th c ch t c a chuy n ñ i CCCT là th c hi n hàng lo t các bi n pháp
kinh t , k thu t, chính sách xã h i nh m thúc ñ y CCCT phát tri n, ñáp ng
nh ng m c tiêu c a xã h i. C i ti n CCCT là r t quan tr ng trong ñi u ki n mà
đó kinh t th trư ng có nhi u tác ñ ng nh hư ng ñ n s n xu t nông nghi p.
Lê Huy Thư c, 1997 [14], chuy n đ i CCCT chính là phá v th đ c
canh trong tr ng tr t nói riêng và trong nơng nghi p nói chung. ð hình thành
m t CCCT phù h p và có hi u qu kinh t cao, d a vào đ c tính sinh h c c a
t ng lo i cây tr ng và ñi u ki n c th c a t ng vùng.

Nghiên c u c i ti n gi ng CCCT ph i ñánh giá th c tr ng, xác ñ nh
CCCT phù h p v i th c t phát tri n c v ñ nh lư ng và d tính, d báo
đư c mơ hình s n xu t trong tương lai: Ph i k th a nh ng cơ c u gi ng cây
tr ng truy n th ng và xu t phát t yêu c u th c t , hư ng t i tương lai ñ k t
h p các y u t t nhiên, kinh t xã h i (Lê Tr ng Cúc và CTV, 1995) [1],
(Trương Bích, 1995) [10], (Võ Minh Kha, 1990) [17].
Chuy n ñ i CCCT ph i ñư c b t đ u b ng vi c phân tích h th ng canh
tác truy n th ng, chính t k t qu đánh giá, phân tích đ c đi m cây tr ng t i khu
v c nghiên c u m i tìm ra các h n ch và l i th , so sánh ñ ñ xu t cơ c u cây
tr ng h p lý. Khi th c hi n chuy n ñ i CCCT c n căn c vào các cơ s sau:

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 10


- Căn c vào yêu c u th trư ng
- Khai thác có hi u qu các ti m năng v ñi u ki n t nhiên và ñi u
ki n kinh t - xã h i c a m i vùng.
- B trí CCCT ph i bi t l i d ng tri t đ các đ c tính sinh h c c a m i lo i
cây tr ng đ b trí cây tr ng phù h p v i các ñi u ki n ngo i c nh, nh m gi m t i
ña s phá h i c a d ch b nh và các ñi u ki n thiên tai kh c nghi t gây ra.
- Chuy n ñ i cơ c u cây tr ng ph i tính đ n s phát tri n c a khoa h c
k thu t và áp d ng khoa h c k thu t vào s n xu t nông nghi p.
- V m t kinh t , vi c chuy n ñ i CCCT ph i b o đ m có hi u qu kinh
t , s n xu t ra nhi u s n ph m hàng hóa có giá tr kinh t cao.
Nghiên c u c i ti n CCCT là tìm ra các bi n pháp nh m nâng cao năng
su t, ch t lư ng nông s n b ng cách áp d ng các tiên b k thu t vào HTCT
hi n t i ho c ñưa ra nh ng HTCT m i. Hư ng vào các h p ph n t nhiên,
sinh h c, k thu t, lao ñ ng, qu n lý th trư ng ñ phát tri n CCCT trong
nh ng ñi u ki n m i nh m ñem l i hi u qu kinh t cao nh t.
Nghiên c u c i tiên CCCT là ph i ñánh giá th c tr ng, xác ñ nh CCCT

phù h p v i th c t phát tri n c v ñ nh lư ng và ñ nh tính, d báo đư c mơ
hình s n xu t trong tương lai, ph i k th a nh ng CCCT truy n th ng và xu t
phát t yêu c u th c t , hư ng t i tương lai ñ k t h p các y u t t nhiên, kinh
t - xã h i (Lê Tr ng Cúc và c ng tác viên, 1995) [1], (Trương ðích, 1995) [10].
Nghiên c u CCCT là m t trong nh ng bi n pháp kinh t k thu t nh m
m c đích s d ng hi u qu các ngu n tài nguyên, nâng cao năng su t cây
tr ng và ch t lư ng s n ph m (Nguy n Duy Tính, 1995) [35] .
Nhi u tác gi cho r ng: C t lõi c a v n ñ chuy n d ch CCCT là chuy n
d ch h th ng, s d ng di n tích ñ t thích ng v i các ñi u ki n sinh thái và kinh
t xã h i theo hư ng tăng v và có hàng hóa t p trung, ñưa ra nh ng gi ng cây
tr ng, lo i cây tr ng và k thu t tr ng tr t thích ng vào s n xu t.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 11


* Công th c luân canh (CTLC) cây tr ng
Luân canh là s luân phiên thay ñ i cây tr ng theo không gian và th i
gian trong m t chu kỳ nh t ñ nh.
CTLC cây tr ng là m t s cây tr ng ñư c tr ng trên cánh ñ ng trong
m t năm (Lý Nh c và c ng s , 1987) [25].
* H th ng tr ng tr t ti n b
Mu n có HTTT ti n b , trư c h t chúng ph i là các HTCT ñư c s p x p
h p lý v i các ñi u ki n sinh thái c a m t vùng nh t ñ nh và sau đó đư c thay th
b ng m t ho c m t s bi n pháp k thu t m i trên cơ s c a các ti n b k thu t
hi n hành như các ti n b v gi ng cây tr ng, k thu t canh tác c i ti n như k
thu t tư i nư c, k thu t bón phân, m t đ tr ng, bi n pháp chăm sóc...
Trong HTCT, y u t t o thành cơ b n c a h th ng này chính là CCCT,
các CTLC và các bi n pháp k thu t kèm theo. T t c các y u t trên ñây c n
ph i ñư c xác ñ nh h p lý cho m i vùng s n xu t b ng các k thu t hi n có
và ti n b hơn các k thu t trư c ñ ñ t ñư c tiêu chu n HTCT ti n b và

cũng là góp ph n t o d ng h th ng canh tác ti n b .
* Cơ c u cây tr ng h p lý
CCCT h p lý là s ñ nh hình v m t t ch c cây tr ng trên ñ ng ru ng
v s lư ng, t l , ch ng lo i, v trí và th i ñi m, nh m t o ra s c ng hư ng
các m i quan h h u cơ gi a các lo i cây tr ng v i nhau ñ khai thác và s
d ng m t cách ti t ki m và h p lý nh t các ngu n tài nguyên cho các m c
tiêu phát tri n kinh t - xã h i (ðào Th Tu n, 1978) [41].
CCCT h p lý là CCCT phù h p v i ñi u ki n t nhiên kinh t - xã h i
c a vùng. CCCT h p lý cịn th hi n tính hi u qu c a m i quan h gi a cây
tr ng đư c b trí trên đ ng ru ng, làm cho s n xu t ngành tr ng tr t trong
nơng nghi p phát tri n tồn di n, m nh m v ng ch c theo hư ng s n xu t
thâm canh g n v i ña canh, s n xu t hàng hố và có hi u qu kinh t cao.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 12


CCCT là m t th c t khách quan, nó ñư c hình thành t ñi u ki n t nhiên,
kinh t - xã h i c th và v n ñ ng theo th i gian [46], [25], [45].
CCCT h p lý là phát tri n HTCT m i trên cơ s c i ti n HTCT cũ ho c
phát tri n HTCT m i trên cơ s th c t là s t h p l i các CTLC, t h p l i các
thành ph n cây tr ng và gi ng cây tr ng, ñ m b o các thành ph n trong h th ng
có m i quan h tương tác v i nhau, thúc ñ y l n nhau, nh m khai thác t t nh t l i
th v ñi u ki n ñ t ñai, t o cho h th ng có s c s n xu t cao, b o v mơi trư ng
sinh thái [34]. ð ng v quan đi m sinh thái h c, b trí CCCT h p lý là ch n m t
c u trúc cây tr ng trong h sinh thái nhân t o, làm th nào ñ ñ t năng su t sơ c p
cao nh t. V m t kinh t , CCCT h p lý c n th a mãn yêu c u chuyên canh và t
l s n ph m hàng hóa cao, b o ñ m vi c h tr cho ngành s n xu t chính và phát
tri n chăn nuôi, t n d ng ngu n l i t nhiên, ngồi ra cịn ph i đ m b o vi c ñ u
tư lao ñ ng và v t tư k thu t có hi u qu kinh t cao [41].
Xác đ nh CCCT h p lý ngồi vi c gi i quy t t t m i liên h gi a cây tr ng

v i ñi u ki n t nhiên, kinh t - xã h i, c n ph i d a trên phương hư ng s n xu t
c a vùng. Phương hư ng s n xu t quy t ñ nh CCCT, nhưng CCCT h p lý s là cơ
s cho các nhà ho ch ñ nh chính sách xác ñ nh phương hư ng s n xu t [29].
2.1.2 Phương pháp ti p c n h th ng
H th ng là m t v n ñ ñư c nhi u nhà khoa h c trong và ngoài nư c
quan tâm nghiên c u, các phương pháp nghiên c u h th ng ñư c ñ c p ñ n t
r t s m. M t s phương pháp nghiên c u ph bi n như phương pháp mơ hình
hố, phương pháp chun kh o, phương pháp phân tích kinh t . Sau đây là m t
s quan ñi m, phương pháp c a các nhà khoa h c khi nghiên c u v h th ng.
Ti p c n h th ng (System approach): ðây là phương pháp nghiên c u
dùng ñ xét các v n ñ trên quan ñi m h th ng, nó giúp cho s hi u bi t và
gi i thích các m i quan h tương tác gi a các s v t và hi n tư ng.
Ti p c n theo quá trình phát tri n l ch s t th p lên cao, phương pháp
Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 13


này coi tr ng phân tích đ ng thái c a s phát tri n cơ c u cây tr ng trong l ch
s . Qua đó, s xác đ nh ñư c s phát tri n c a h th ng trong tương lai, ñ ng
th i giúp cho vi c gi i quy t các tr ng i phù h p v i hư ng phát tri n ñó [51].
FAO (1992) ñưa ra phương pháp phát tri n h th ng canh tác và cho ñây
là m t phương pháp ti p c n nh m phát tri n các HTNN và c ng đ ng nơng
thơn trên cơ s b n v ng, vi c nghiên c u xây d ng các h th ng canh tác ti n
b ph i ñư c b t ñ u t phân tích h th ng canh tác truy n th ng [53].
Nh ng nghiên c u phát tri n h th ng canh tác c a FAO là m t n l c
nh m b sung và hoàn thi n cho các ti p c n ñơn l . Xu t phát ñi m c a h
th ng canh tác là nhìn nh n c nơng tr i như m t h th ng; phân tích tồn b
h n ch và ti m năng; xác ñ nh các nghiên c u thích h p theo th t ưu tiên
và nh ng thay ñ i c n thi t ñư c th ch vào chính sách; th nghi m trên th c
t đ ng ru ng, ho c mơ ph ng các hi u ng c a nó b ng các mơ hình hố
trong trư ng h p chính sách thay đ i. Sau đó ti n hành phân tích, ñánh giá

hi u qu hi n t i trên quy mơ tồn nơng tr i và đ xu t hư ng c i ti n phát
tri n c a nông tr i trong th i gian t i.
Spedding, C.R.W. (1975), ñã ñưa ra 2 phương pháp cơ b n trong
nghiên c u h th ng [55].
- Nghiên c u hoàn thi n ho c c i ti n h th ng đã có s n, t c là dùng
phương pháp phân tích h th ng đ tìm ra “đi m h p” hay ch “th t l i” c a
h th ng, đó là ch có nh hư ng khơng t t, h n ch ñ n ho t ñ ng c a h
th ng, c n tác ñ ng c i ti n, s a ch a khai thông đ cho h th ng hồn thi n
hơn, có hi u qu hơn.
- Nghiên c u xây d ng h th ng m i, phương pháp này địi h i ph i có
đ u tư, tính tốn và cân nh c k lư ng, cách nghiên c u này c n có trình đ cao
hơn đ t ch c, s p ñ t các b ph n trong h th ng d ki n đúng v trí, trong các
m i quan h gi a các ph n t ñ ñ t ñư c m c tiêu c a h th ng t t nh t.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 14


Ph m Chí Thành, ðào Châu Thu, Ph m Ti n Dũng, Tr n ð c Viên
(1996) [32] và Mai Văn Quy n (1996) [28] đã có đúc k t các phương pháp
ti p c n trong nghiên c u h th ng canh tác bao g m.
Ti p c n t dư i lên trên (bottom - up) là dùng phương pháp quan sát phân
tích tìm đi m ách t c c a h th ng ñ xác ñ nh phương pháp can thi p thích h p và
có hi u qu . Trư c ñây, thư ng dùng phương pháp ti p c n t trên xu ng, phương
pháp này t ra khơng hi u qu vì nhà nghiên c u khơng th y đư c h t các đi u ki n
c a nơng dân, do đó gi i pháp đ xu t thư ng khơng phù h p và ñư c thay th b ng
phương pháp đánh giá nơng thơn có s tham gia c a nông dân (PRA).
* Phương pháp nghiên c u h th ng nơng nghi p
Cho đ n nay vì ti p c n HTNN cịn tương đ i m i nên chưa có phương pháp
th ng nh t. Tuy v y các tác gi nghiên c u ñ u theo m t s nguyên t c cơ b n là:
- Nghiên c u ch y u hư ng vào ngư i nơng dân

- ð c p t i tính ch t c a HTNN
- Yêu c u tham gia c a nhi u b môn (ða ngành)
- Chú ý t i vi c làm

nơng tr i

- Tính ch t nh c l i và liên t c.
Quá trình nghiên c u có th chia thành 3 bư c sau
+ Ch n ñoán và phân lo i
+ Thi t k và làm th
+ M r ng

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 15


Nh ng c n tr và kh năng
c a môi trư ng KT - XH
Nh ng c n tr và kh năng c a
mơi trư ng t nhiên CSSX
Nhóm ngư i trong gia đình

Các phương ti n s n
xu t s n có:
- ð t đai
- Lao đ ng
- V t ch t
-V n

Nh ng m c tiêu
c a ch h

Mua

Các quy t ñ nh
k thu t
Các quy t ñ nh
qu n lý

H th ng qu n lý:
D ng và th th c
các phương ti n

H th ng k thu t s n xu t:
HTKTSX=HTTT+HTCN
Ti n trình k thu t s n xu t

H th ng s n xu t tr ng tr t và chăn ni
T tiêu th
Bán
Sơ đ 1.2 Logic ra quy t ñ nh c a ngư i nông dân (Jouve, 1984)

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p .............. 16