(Luận án tiến sĩ) kinh tế huyện nam đàn, tỉnh nghệ an dưới triều nguyễn thời kỳ 1802 1884

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH

TRẦN QUỐC BẢO

KINH TẾ HUYỆN NAM ĐÀN, TỈNH NGHỆ AN
DƯỚI TRIỀU NGUYỄN THỜI KỲ 1802 - 1884

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

NGHỆ AN - 2021


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH

TRẦN QUỐC BẢO

KINH TẾ HUYỆN NAM ĐÀN, TỈNH NGHỆ AN
DƯỚI TRIỀU NGUYỄN THỜI KỲ 1802 - 1884
Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam
Mã số: 9229013

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học:

1. PGS.TS NGUYỄN QUANG HỒNG
2. PGS.TS TRẦN ĐỨC CƯỜNG

NGHỆ AN - 2021

LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tư liệu sử
dụng trong Luận án hồn tồn trung thực, đảm bảo tính khách quan, có nguồn gốc xuất
xứ rõ ràng. Những kết luận của Luận án chưa được cơng bố trong cơng trình nào khác.
Tác giả Luận án

Trần Quốc Bảo


MỤC LỤC
Trang
LỜI CAM ĐOAN
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
DANH MỤC CÁC BẢNG
DANH MỤC CÁC BIỂU
MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................................1
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................2
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...........................................................................4
4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu .............................................................4
5. Đóng góp của luận án ...............................................................................................7
6. Bố cục của luận án ...................................................................................................7
Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN
ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ........................................................................................................ 8
1.1. Những nghiên cứu về kinh tế Việt Nam nói chung ..............................................8
1.2. Những nghiên cứu về kinh tế Nghệ An và huyện Nam Đàn ..............................15
1.3. Những kết quả nghiên cứu được luận án kế thừa ...............................................22
1.4. Những vấn đề cần giải quyết của luận án ...........................................................23

Chương 2. NHỮNG NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN KINH TẾ HUYỆN
NAM ĐÀN .................................................................................................................... 24
2.1. Quá trình hình thành............................................................................................24
2.2. Điều kiện tự nhiên ...............................................................................................28
2.2.1. Vị trí địa lý ....................................................................................................28
2.2.2. Địa hình, đất đai ............................................................................................28
2.2.3. Khí hậu ..........................................................................................................31
2.2.4. Đồi núi, sơng ngịi.........................................................................................33
2.2.5. Đường giao thơng .........................................................................................37
2.3. Bối cảnh lịch sử và tình hình kinh tế ở huyện Nam Đàn trước năm 1802 ..............41
2.4. Những chính sách, biện pháp của nhà Nguyễn thực thi ảnh hưởng đến
kinh tế Nghệ An, huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884 ....................................43


2.4.1. Đối với nông nghiệp .....................................................................................43
2.4.2. Đối với thủ công nghiêp, thương nghiệp ......................................................46
2.4.3. Một số chính sách khác.................................................................................47
Tiểu kết chương 2 ......................................................................................................51
Chương 3. NƠNG NGHIỆP ....................................................................................... 52
3.1. Tình hình sở hữu, sử dụng ruộng đất ..................................................................52
3.1.1. Ruộng đất công làng xã ................................................................................57
3.1.2. Ruộng đất tư nhân .........................................................................................63
3.2. Trồng trọt ............................................................................................................71
3.2.1. Thời vụ và giống, cây trồng ..........................................................................71
3.2.2. Các loại nông cụ, dụng cụ, kỹ thuật canh tác ...............................................75
3.2.3. Công tác trị thủy - thủy lợi............................................................................80
3.2.4. Nghề làm vườn, trại ......................................................................................82
3.2.5. Năng suất và tô thuế .....................................................................................86
3.3. Chăn nuôi, khai thác thủy sản .............................................................................92
3.3.1. Chăn nuôi ......................................................................................................92

3.3.2. Khai thác thủy sản ........................................................................................93
Tiểu kết chương 3 ......................................................................................................95
Chương 4. THỦ CÔNG NGHIỆP VÀ THƯƠNG NGHIỆP ................................... 96
4.1. Thủ công nghiệp ..................................................................................................96
4.1.1. Khái qt tình hình thủ cơng nghiệp ............................................................96
4.1.2. Một số nghề thủ công tiêu biểu.....................................................................98
4.2. Hoạt động thương nghiệp ..................................................................................108
Tiểu kết chương 4 ....................................................................................................118
Chương 5. ĐÁNH GIÁ VÀ NHẬN XÉT ................................................................. 119
5.1. Trong thời kỳ 1802 - 1884, kinh tế Nam Đàn phát triển trong điều kiện
không thuận lợi về tự nhiên và xã hội ..............................................................119
5.2. Tình hình sở hữu ruộng đất huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884, phản
ánh thực trạng sở hữu ruộng đất ở trấn/tỉnh Nghệ An nói riêng và cả
nước nói chung .................................................................................................123
5.3. Nơng nghiệp Nam Đàn phản ánh rõ nét bức tranh kinh tế tiểu nông tự
cung tự cấp lỗi thời và lạc hậu .........................................................................129


5.4. Tác động của kinh tế Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884 đến các hoạt động
văn hóa, xã hội..................................................................................................133
5.5. Những hạn chế mà nhà Nguyễn thực hiện trên các lĩnh vực kinh tế, chính
trị và văn hóa xã hội là nguyên nhân sâu xa đẩy nông dân làng xã Nam
Đàn vào tình cảnh mất mùa đói kém, phiêu tán và thậm chí là nổi dậy
khởi nghĩa, chống lại triều đình........................................................................141
Tiểu kết chương 5 ....................................................................................................145
KẾT LUẬN ................................................................................................................ 146
NHỮNG CƠNG TRÌNH ĐÃ CƠNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CĨ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN .......................................................................................................... 151
TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 152
PHỤ LỤC

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

Mục từ viết tắt

Nguyên nghĩa

1

Cb

Chủ biên

2

CTQG

Chính trị quốc gia

3

KHXH

Khoa học xã hội

4

Nxb

Nhà xuất bản

5

Tp

Thành phố

6

TTLTQG I

Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I

7

Tr

Trang

8

VHTT

Văn hóa thơng tin

9

34623.4.11.0.0

34623 mẫu 4 sào 11 thước 0 tấc 0 phân

TT


DANH MỤC CÁC BẢNG
Trang
Bảng 3.1.

Phân bố ruộng đất huyện Nam Đàn (1802 - 1884) .................................... 55

Bảng 3.2.

Phân bố công điền trong các xã thôn ......................................................... 58

Bảng 3.3.

So sánh mức độ phổ biến của ruộng công ................................................. 59

Bảng 3.4.

Chất lượng công điền ................................................................................. 60

Bảng 3.5.

Phân loại ruộng đất tư ................................................................................ 63

Bảng 3.6.

Chất lượng tư điền ..................................................................................... 66

Bảng 3.7.

Quy mô sở hữu ruộng tư ............................................................................ 68

Bảng 3.8.

Bình quân sở hữu và bình quân thửa ......................................................... 69

Bảng 3.9.

So sánh bình quân sở hữu giữa huyện Nam Đàn với một số huyện
khác ở vùng đồng bằng Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ .................................... 71

Bảng 3.10. Thuế ruộng đất công, tư ở khu vực II thời Gia Long ................................ 87
Bảng 3.11. Thuế ruộng công, tư ở khu vực II thời Minh Mệnh .................................. 88
Bảng 3.12. Thuế ruộng đất công, tư ở khu vực IV thời Tự Đức.................................. 88
Bảng 4.1.

Một số nghề tiểu thủ công nghiệp ở Nam Đàn .......................................... 97

Bảng 4.2.

Một số loại đá ong được khai thác ở mỏ đá làng Kiền, Thanh Thuỷ
và một số mỏ đá khác ở Nam Đàn ........................................................... 101

Bảng 4.3.

Các chợ có quy mơ lớn ở Nam Đàn ở thế kỷ XIX .................................. 108

Bảng 5.1.

Phân bố sở hữu tư điền ............................................................................ 124

Bảng 5.2.

Tổng hợp tình hình sở hữu ruộng đất của chức dịch ............................... 127
DANH MỤC CÁC BIỂU

Biểu đồ 3.1. Cơ cấu ruộng đất huyện Nam Đàn (1802 - 1884) .................................. 56
Biểu đồ 3.2. Phân bố công điền ở một số địa phương nửa đầu thế kỷ XIX ................ 57
Biểu đồ 3.3. Cơ cấu ruộng đất tư nhân ........................................................................ 64
Biểu đồ 3.4. Quy mơ các loại hình đất đai trong sở hữu tư nhân ................................ 65
Biểu đồ 5.1. Sở hữu chủ nữ, phân canh, phụ canh ở một số địa phương thời
Nguyễn (1802 - 1884)........................................................................... 125


1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Kinh tế là hoạt động sản xuất của cải vật chất, là toàn bộ phương thức sản
xuất và trao đổi của một chế độ xã hội; là tổng hòa các mối quan hệ sản xuất dựa trên
một trình độ nhất định của lực lượng sản xuất, tạo nên kết cấu kinh tế của chế độ xã
hội hay cơ sở hạ tầng kinh tế của xã hội. Kinh tế với các lĩnh vực hoạt động gồm nơng
nghiệp, cơng nghiệp và thương nghiệp có mối quan hệ không thể tách rời với nhu cầu
vật chất, sinh hoạt trong đời sống của các cộng đồng cư dân, các mục tiêu nhằm phát
triển kinh tế bao gồm trong đó mục tiêu xây dựng tiến bộ xã hội được đặt ra. Mặt khác,
kinh tế cịn đóng vai trị quan trọng tạo nên dấu ấn trong nền văn hóa dân tộc, góp
phần tạo nên bản sắc văn hóa vùng miền trong bức tranh đa sắc màu của văn hóa Việt
Nam. Do vậy, nghiên cứu lịch sử kinh tế có ý nghĩa khoa học và thực tiễn nhằm đem

lại những hiểu biết chính xác và tồn diện hơn về lịch sử dân tộc.
1.2. Trong vài thập niên gần đây, nghiên cứu, đánh giá về thời kỳ các chúa
Nguyễn và vương triều Nguyễn trong khoảng thời gian từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX
đã, đang nhận được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Với
nguồn tư liệu cụ thể của địa phương, đặc biệt là tài liệu Hán Nôm, tư liệu địa bạ dưới
triều Nguyễn, việc lựa chọn những nội dung liên quan đến kinh tế làm đối tượng
nghiên cứu góp phần tái hiện lại một cách có hệ thống kinh tế địa phương trong mối
tương quan với kinh tế nhà nước trong thời kỳ này. Đồng thời góp phần minh họa
thêm trong việc nghiên cứu lịch sử làng xã nói riêng, lịch sử chế độ phong kiến nói
chung trong tiến trình lịch sử Việt Nam.
1.3. Trấn Nghệ An (gồm Nghệ An, Hà Tĩnh ngày nay) từ thế kỷ XVI cho đến
trước thế kỷ XIX là một trong những địa bàn tranh chấp chính của chiến tranh Nam Bắc triều, chiến tranh Trịnh - Nguyễn giữa các thế lực phong kiến. Nơi đây, vừa cung
cấp nguồn lực vật chất, con người... cũng là nơi phải gánh chịu nhiều hậu quả do các
biến động chính trị - xã hội mang lại. Nghệ An là đất tổ của anh em nhà Tây Sơn, nơi
“địa linh nhân kiệt” này đất rộng, người đơng có thể giúp nhà Nguyễn dựng nghiệp
bền lâu, hoặc có thể làm cho cơ đồ họ Nguyễn đối diện với nhiều thách thức. Nhận
thức rõ điều đó, các vị vua Gia Long (1802 - 1820), Minh Mệnh (1820 - 1840), Thiệu
Trị (1840 - 1847), Tự Đức (1847 - 1883), đã kiên quyết xoá bỏ những thành quả của


2
Tây Sơn trên đất Nghệ An (phá bỏ Sùng chính Thư viện, cho lập trại Hữu Biệt để quản
thúc những người giúp đỡ hoặc có họ hàng với Tây Sơn) [78]… Đồng thời ban hành
các chính sách, biện pháp để cư dân xứ Nghệ đứng về phía nhà Nguyễn. Do đó, việc
lựa chọn địa bàn cụ thể là huyện Nam Đàn (thuộc trấn/tỉnh Nghệ An) để nghiên cứu là
góp phần thiết thực vào việc làm rõ được những chính sách vừa kiên quyết vừa khéo
léo mà nhà Nguyễn đã thực thi trên vùng đất thuộc lưu vực sông Lam, trước khi người
Pháp chiếm thành Nghệ An (7/1885) nhưng lại chưa được đề cập trong các cơng trình
đã nghiên cứu.
1.4. Nam Đàn nằm ở vùng hạ lưu sông Lam, là vùng đất có truyền thống lịch

sử, văn hóa lâu đời của trấn/tỉnh Nghệ An. Theo tiếp cận của chúng tôi, đến nay đã có
nhiều cơng trình nghiên cứu về huyện Nam Đàn, nhưng chưa có một cơng trình nào
nghiên cứu về phương diện kinh tế. Việc tái hiện lại một cách hệ thống kinh tế huyện
Nam Đàn, dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884 sẽ góp phần làm rõ quá trình ra đời,
phát triển của kinh tế Nam Đàn trong mối tương quan với kinh tế của cả nước trong
cùng bối cảnh lịch sử. Đồng thời làm sáng tỏ những đặc trưng cơ bản của kinh tế Nam
Đàn và ảnh hưởng, tác động của kinh tế đối với đời sống văn hóa vật chất và tinh thần
của cộng đồng cư dân nơi đây.
Xuất phát từ những lý do cơ bản trên, chúng tôi chọn đề tài “Kinh tế huyện
Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884” làm luận án Tiến sĩ
chuyên ngành Lịch sử Việt Nam.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Đề tài tập trung nghiên cứu kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều
Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884. Tuy nhiên, để tái hiện bức tranh kinh tế Nam Đàn một
cách có hệ thống, tồn diện, đảm bảo tính khách quan, khoa học cả về lịch đại và đồng
đại, chúng tơi có dành một phần nội dung khái lược những nhân tố ảnh hưởng đến kinh
tế Nam Đàn cũng như thực trạng kinh tế trên địa bàn trước năm 1802. Bên cạnh việc tập
trung làm rõ về bức tranh nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, thương nghiệp trên địa bàn
huyện Nam Đàn (1802 - 1884), chúng tôi còn hướng tới việc đưa ra một số nhận xét
đánh giá, chỉ rõ tác động của kinh tế đối với đời sống văn hoá vật chất và tinh thần của
các giai tầng trên vùng đất Nam Đàn trong khoảng thời gian đề tài xác định.


3
2.2. Phạm vi nghiên cứu
Về không gian, theo sách: “Tên làng xã Việt Nam đầu thế kỷ XIX (thuộc các
tỉnh Nghệ Tĩnh trở ra” [215] do Viện nghiên cứu Hán Nơm tổ chức biên soạn, huyện
Nam Đường có 8 tổng, 90 xã, thôn, phường, trại, sách, giáp, vạn. Dưới triều Nguyễn
thời kỳ 1802 - 1884, diên cách địa lý, địa danh huyện Nam Đàn sau nhiều lần cắt

chuyển, điều chỉnh với huyện Thanh Chương (phủ Anh Đơ) có nhiều thay đổi và rộng
hơn nhiều so với địa giới hành chính huyện Nam Đàn ngày nay. Năm 1886, vì kỵ huý
tên vua Đồng Khánh, nên huyện Nam Đường đổi tên thành huyện Nam Đàn.
Đến năm 1911, chính quyền thuộc địa và triều Nguyễn quyết định sắp xếp lại
địa giới hành chính của huyện Thanh Chương và huyện Nam Đàn. Theo đó, tổng Nam
Kim thuộc huyện Thanh Chương, nằm ở hữu ngạn sông Lam cắt về huyện Nam Đàn.
Hai tổng Đại Đồng và Xuân Lâm của huyện Nam Đàn, nằm ở tả ngạn sông Lam sáp
nhập vào huyện Thanh Chương. Sau điều chỉnh địa giới hành chính này, huyện Nam
Đàn cịn 6 tổng, 65 làng xã, thôn, trang, phường, vạn, giáp, vạn, sở, tương ứng với địa
giới hành chính ổn định của huyện Nam Đàn từ năm 1911 đến nay.
Do những thay đổi về diên cách địa lý, tên gọi qua nhiều thời kỳ, cùng nguồn tư
liệu địa bạ, văn bia, gia phả... thất thốt, trong khn khổ luận án này, chúng tôi xin
phép giới hạn không gian nghiên cứu trong địa giới hành chính gồm 6 tổng với 65
làng, xã, trang, phường, vạn, giáp, tương ứng với địa giới hành chính của huyện Nam
Đàn từ năm 1911 đến ngày nay. Đồng thời, chúng tôi xin phép được dùng danh gọi
Nam Đàn chứ không dùng danh gọi Nam Đường.
Về thời gian, đề tài tập trung nghiên cứu kinh tế huyện Nam Đàn tỉnh Nghệ An
thời kỳ 1802 - 1884. Chúng tôi lấy năm 1802 làm mốc mở đầu cho cơng trình nghiên cứu
vì đây là năm Nguyễn Phúc Ánh cho lập đàn tế cáo trời đất, đặt niên hiệu Gia Long năm
thứ nhất, xác lập vai trò của nhà Nguyễn đối với lịch sử dân tộc. Còn năm 1884 là mốc kết
thúc nghiên cứu vì sau khi ký Hiệp ước Giáp Thân (06/6/1884) nhà Nguyễn chính thức
thừa nhận và chấp thuận nền bảo hộ của nước Pháp đối với vương quốc Đại Nam, thực
chất là đánh mất quyền độc lập của đất nước vào tay thực dân Pháp.
Về nội dung, luận án nghiên cứu về kinh tế huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 1884 trên các phương diện: Những nhân tố tự nhiên, xã hội ảnh hưởng đến kinh tế
Nam Đàn; Nông nghiệp với tình hình sở hữu ruộng đất, cơ cấu ngành nghề, giống cây
trồng, công cụ, nông cụ, cách thức canh tác, hệ thống thủy lợi và năng suất, tô thuế ở


4
địa phương; Thủ công nghiệp, thương nghiệp với hoạt động của các nghề, làng nghề

thủ công truyền thống và hệ thống chợ trên địa bàn huyện Nam Đàn. Ngoài ra, luận án
cịn có những so sánh, đối chiếu huyện Nam Đàn với các huyện lân cận trong tỉnh và
mở rộng ra một số địa phương khác ở khu vực Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Từ những kết
quả nghiên cứu, chúng tôi đưa ra một số nhận xét và đánh giá về thực trạng và những
ảnh hưởng của kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An trong suốt 82 năm (1802 1884) đối với đời sống xã hội, văn hóa của các tầng lớp, giai cấp trên địa bàn huyện.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu
Thông qua việc làm rõ các nhân tố ảnh hưởng đến kinh tế và thực trạng nông
nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp, luận án nhằm khôi phục bức tranh kinh tế
huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884; Nhận xét và
đánh giá những đặc điểm về kinh tế; Mặt khác cũng khẳng định vai trị của kinh tế đối
với tình hình xã hội và văn hóa trong tiến trình lịch sử của vùng đất này.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Nhiệm vụ trọng tâm của đề tài là:
- Tiếp cận các cơng trình nghiên cứu cả trong và ngồi nước có nội dung liên
quan đến đề tài luận án, chỉ rõ việc kế thừa những kết quả từ các cơng trình nghiên cứu
trước đó, nhất là những nội dung trọng yếu cần được tập trung nghiên cứu, làm sáng tỏ.
- Nêu rõ các nhân tố ảnh hưởng đến kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An và
thực trạng kinh tế Nam Đàn trước khi vương triều Nguyễn được thiết lập.
- Nghiên cứu kinh tế huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884 trên các phương
diện: nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp. Dựa trên kết quả so sánh đồng đại
chỉ ra những đặc điểm chung và riêng của kinh tế huyện Nam Đàn so với một số
huyện lân cận ở trấn/tỉnh Nghệ An và một số tỉnh ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ dưới
triều Nguyễn (1802 - 1884).
- Nhận xét và đánh giá về kinh tế Nam Đàn dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 1884 nhằm làm rõ ảnh hưởng của kinh tế đối với đời sống vật chất, đời sống tinh thần
của các tầng lớp, giai cấp trên địa bàn huyện.
4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu
4.1. Nguồn tài liệu
Luận án khai thác các tư liệu có liên quan đã được cơng bố từ trước đến nay bao
gồm các thư tịch, công trình khoa học, các sách, báo, tạp chí:

5
- Nguồn tài liệu thư tịch cổ gồm: Hoàng Việt luật lệ thời Gia Long, các bộ sách
lịch sử do Quốc sử quán và Nội các triều Nguyễn biên soạn như Đại Nam thực lục
(Chính biên), Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ (Chính biên và Tục biên), Khâm định
Việt sử thông giám cương mục, Đại Nam nhất thống chí, Đồng Khánh địa dư chí...
Nguồn tài liệu này được khai thác, sử dụng triệt để trong quá trình nghiên cứu và trình
bày nội dung luận án. Bởi đây là cơ sở khoa học giúp chúng tôi khảo sát về huyện
Nam Đàn thời Nguyễn.
Trong quá trình thu thập, phân loại tài liệu, chúng tôi nhận thấy các sách ghi chép
về trấn/tỉnh Nghệ An như: Hoan Châu phong thổ ký (Trần Danh Lâm), Nghệ An ký (Bùi
Dương Lịch), Thanh Chương huyện chí (Nguyễn Điển), An Tĩnh cổ lục (H. Le Breton)...
đã bổ cứu thêm cho chúng tôi những tư liệu quan trọng về lịch sử hình thành vùng đất,
đặc điểm điều kiện tự nhiên và tình hình kinh tế huyện Nam Đàn trong thế kỉ XIX.
- Nguồn tài liệu lưu trữ: Đây là tài liệu quan trọng nhất của luận án, chủ yếu
gồm các thư tịch về địa bạ, thần tích, thần sắc, văn bia... Chúng tôi đã khai thác gần
3.000 trang tài liệu thư tịch tại TTLTQG I, Viện Nghiên cứu Hán Nơm. Trong đó,
đáng chú ý hơn cả là 40 tập địa bạ lập vào các thời điểm Gia Long, Minh Mệnh, Tự
Đức. Số địa bạ này được phân bố ở 5 tổng: Non Liễu, Lâm Thịnh, Hoa Lâm, Nam
Kim, Bích Triều. Nguồn tài liệu trên là cơ sở chủ yếu giúp chúng tôi giải quyết một số
nhiệm vụ khoa học và thực tiễn mà đề tài đặt ra.
- Các cơng trình nghiên cứu chun khảo thời cận đại, hiện đại đã được xuất
bản trong và ngoài nước của nhiều tác giả đi trước về tình hình sở hữu ruộng đất, kinh
tế như: Nguyễn Đức Nghinh, Trương Hữu Quýnh, Phan Huy Lê, Vũ Huy Phúc, Phan
Đại Dỗn, Nguyễn Đình Đầu, Vũ Văn Quân, Đỗ Bang… Đây là những tài liệu tham
khảo quan trọng giúp chúng tôi so sánh, đối chiếu nhằm có những đánh giá mang tính
khách quan, khoa học đối với những nội dung về kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ
An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884.
Một nguồn tài liệu quan trọng khác gồm các cơng trình biên soạn về lịch sử địa

phương, trong đó có lịch sử các xã thơn của huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An; Lý lịch
các di tích văn hóa, lịch sử trên địa bàn huyện; Những cơng trình nghiên cứu về văn
hóa dân gian của các nhà nghiên cứu văn hóa tiêu biểu ở Nghệ An như: Ninh Viết
Giao, Chu Trọng Huyến đã làm phong phú thêm những thông tin về các nội dung liên
quan đến huyện Nam Đàn.


6
- Nguồn tài liệu điều tra, điền dã tại địa phương: Gồm sắc phong, phổ hệ, khoán
ước, hương ước, địa chí của làng xã, các bài văn tế, gia phả một số dịng họ lớn ở các
làng, những dấu tích ngành nghề, nhân vật, sản phẩm... Đây là nguồn tài liệu tham
khảo cần thiết, giúp chúng tôi so sánh, đối chiếu với các tài liệu thư tịch đã thu thập
được ở TTLTQG I, Viện Nghiên cứu Hán Nơm. Qua đó, làm phong phú thêm nguồn
thông tin, đặc điểm riêng của kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều
Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884.
Tài liệu truyền miệng: Truyền thuyết, ca dao, hò vè, chuyện kể của những
người lớn tuổi. Đây là nguồn tài liệu rất phong phú, phản ánh cách nhìn nhận, tâm thức
của cư dân địa phương trong đời sống và sản xuất, nên chúng tôi cố gắng so sánh, đối
chiếu với các nguồn tài liệu khác nhằm chắt lọc những thơng tin có giá trị.
Nguồn tài liệu thu thập được thông qua việc phỏng vấn những người lớn tuổi ở
các dòng họ, tại các làng nghề trong địa bàn huyện Nam Đàn.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Trong quá trình thực hiện đề tài, trên cơ sở phép duy vật biện chứng và duy vật
lịch sử, chúng tôi sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành, chủ yếu là phương
pháp lịch sử và phương pháp lơgíc nhằm giải quyết các nhiệm vụ khoa học của đề tài
đặt ra. Hai phương pháp này giúp chúng tôi khai thác hiệu quả nguồn tài liệu chính
thống (các bộ sử của triều Nguyễn), nguồn tài liệu thư tịch cổ (địa bạ, thần tích, thần
sắc, gia phả, văn bia, hương ước) để làm rõ kinh tế huyện Nam Đàn trên các phương
diện: nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp. Đồng thời vận dụng phương pháp
so sánh đồng đại, lịch đại để đối chiếu, phân tích đánh giá về ảnh hưởng của kinh tế

đối với đời sống vật chất và tinh thần của các giai tầng trong không gian địa giới
huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884.
Bên cạnh đó, chúng tơi cịn sử dụng các phương pháp tiếp cận của cách ngành
khác như Dân tộc học, Kinh tế học, Xã hội học, Văn hoá học, để làm rõ bối cảnh lịch
sử, các điều kiện tự nhiên, xã hội ảnh hưởng đến kinh tế và đánh giá một số tác động
của kinh tế đối với đời sống cộng đồng cư dân huyện Nam Đàn.
Thực hiện đề tài nghiên cứu về kinh tế địa phương, trong phạm vi khơng gian
địa lý hành chính một huyện thuộc phủ Anh Đô dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884
khơng phải lúc nào nguồn tư liệu gốc cũng có sẵn. Do vậy, để khắc phục sự thiếu
khuyết đó, chúng tôi sử dụng thêm phương pháp phỏng vấn điều tra, hồi cố, chọn mẫu


7
trong nghiên cứu thực địa nhằm bổ sung thêm tư liệu. Đồng thời, sử dụng phương
pháp định lượng để phân tích, xử lý địa bạ kết hợp so sánh, đối chiếu các nguồn tài
liệu nhằm khôi phục một cách chân thực diện mạo kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ
An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884.
5. Đóng góp của luận án
Đề tài đạt được mục đích nghiên cứu đề ra sẽ có những đóng góp sau đây:
Về mặt khoa học:
- Bổ sung nguồn tư liệu về kinh tế huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884. Kết
quả nghiên cứu của luận án có thể sử dụng để đối chiếu, so sánh cho việc nghiên cứu
về kinh tế ở trấn/tỉnh Nghệ An và một số tỉnh thành khác ở Bắc Trung Bộ, Bắc Bộ,
cũng như nghiên cứu về kinh tế huyện Nam Đàn thời kỳ sau năm 1884.
- Tái hiện lại bức tranh kinh tế huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884, qua đó làm
rõ q trình phát triển, một số đặc điểm cơ bản và tác động của kinh tế đối với tình
hình phát triển chính trị, xã hội và văn hóa của địa phương.
- Góp phần vào việc nghiên cứu lịch sử kinh tế trên các phương diện: nông
nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp ở địa phương.
Về mặt thực tiễn:

- Góp phần nghiên cứu lịch sử địa phương huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An và cả nước.
- Đề tài là cơ sở khoa học đề xuất những biện pháp nhằm tận dụng các nguồn
lực, bảo tồn, khôi phục, phát triển kinh tế trên địa bàn huyện Nam Đàn cho phù hợp
với tiềm năng của địa phương trong bối cảnh hội nhập khu vực và quốc tế hiện nay.
6. Bố cục của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính của
luận án gồm 5 chương:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu
Chương 2: Những nhân tố ảnh hưởng đến kinh tế huyện Nam Đàn
Chương 3: Nông nghiệp
Chương 4: Thủ công nghiệp và thương nghiệp
Chương 5: Nhận xét và đánh giá


8
Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
1.1. Những nghiên cứu về kinh tế Việt Nam nói chung
Nghiên cứu về kinh tế nơng nghiệp: Theo tiếp cận của chúng tôi, nghiên cứu về
kinh tế Việt Nam nói chung, nơng nghiệp nói riêng đã được các học giả trong và ngoài
nước tiến hành từ thời Pháp thuộc. Đầu tiên là các chuyên khảo của một số học giả
người Pháp tiến hành nghiên cứu kinh tế nông nghiệp thuộc các xứ Bắc Kỳ và Trung
Kỳ dưới nhiều góc độ chun mơn khác nhau, với các cơng trình tiêu biểu của: P. Ory
(1894) với La commune annamite au Tonkin [266], Y. Henry (1932) với Économie
agricole de l’Indochine [268], P. Bernard (1934) với Le problème économique
Indochinois [265], Charles Robequain (1939) với L’Évolution économique de
l’Indochine francaise [260], P. Gourou (1940) với L’Utilisation du sol en Indochine
francaise [166]. Trong những công trình này, các học giả người Pháp đặc biệt quan
tâm nghiên cứu tình hình sở hữu, phương thức sử dụng ruộng đất trong canh tác, phân

tích một số giống cây trồng, vật nuôi và năng suất, sản lượng nông nghiệp ở một số
tỉnh thuộc Bắc Trung Kỳ và Trung Kỳ trong Liên bang Đông Dương thuộc Pháp.
Liên quan đến kinh tế nơng nghiệp ở một số địa phương có địa bàn tiếp giáp,
mang nhiều đặc điểm tương đồng về điều kiện tự nhiên, xã hội với tỉnh Nghệ An thuộc
xứ Trung Kỳ, đã có một số chuyên khảo có giá trị được cơng bố. Đáng chú ý có tác giả
Le Breton (1924) La province de Thanh Hoa [264], R. Bulateau (1925) La province de
Ha Tinh [172], Charles Robequain (1929) Le Thanh Hoa [16]. Các cơng trình này chủ
yếu đề cập cụ thể về điều kiện tự nhiên, lịch sử văn hóa, xã hội của các huyện ở Thanh
Hóa, Hà Tĩnh, là tư liệu quan trọng giúp chúng tôi đối chiếu, so sánh rút ra những
điểm tương đồng với tỉnh Nghệ An. Tuy nhiên, do nghiên cứu dưới góc độ chủ quan
gắn với công cuộc khai thác thuộc địa của tư bản Pháp, cho nên trong một số cơng
trình các quan điểm phân tích cịn thiếu khách quan, mang tính đề cao vai trị của chế
độ thuộc địa.
Ngồi ra, một số tập san như Bulletin des Amis du Vieux Hue (1931) [132] số
đặc biệt về Trung Kỳ đã đăng tải nhiều bài viết giới thiệu khái quát về kinh tế trên các


9
phương diện: canh nông, kinh tế đồn điền... Đáng chú ý có các cơng trình nghiên cứu
của các kỹ sư canh nông, các nhà quản lý về nông nghiệp ở Bắc Trung Kỳ đăng trên
các tập san kinh tế như: Bulletin économique de l’Indochine (1898 - 1944) [260],
Annuaire économique de l’Indochine (1927) [259], L’Eveil économique de l’Indochine
(1918 - 1935) [262], Journal officiel de l’Indochine francaise (1889 - 1951) [263]...
Đây là những bộ tài liệu được các tác giả người Pháp ghi chép rất nhiều khía cạnh về
kinh tế ở Đơng Dương, nhất là Việt Nam trong thời kỳ thuộc địa. Những nội dung
được ghi chép và miêu tả từ các tạp chí trên sẽ là nguồn tư liệu tham khảo tin cậy đối
với đề tài của luận án.
Ngồi các cơng trình nghiên cứu về kinh tế nơng nghiệp của các học giả nước
ngoài, từ những năm 40 của thế kỷ XX bắt đầu xuất hiện một số cơng trình nghiên cứu
của các tác giả người Việt có đề cập đến một số vấn đề về kinh tế nông nghiệp và tình

hình sở hữu ruộng đất trong nơng thơn, làng xã Việt Nam. Đáng kể nhất là tác giả Vũ
Văn Hiền (1940) với La propriété communale au Tonkin [84] có đề cập đến vấn đề
công điền công thổ của một số làng xã nước ta ở Bắc Kỳ.
Sau cách mạng tháng Tám năm 1945, nhất là sau 1954 vấn đề kinh tế nông
nghiệp trong nông thôn, làng xã Việt Nam thời quân chủ mới thực sự được các học giả
trong nước quan tâm nghiên cứu. Đáng chú ý có nhiều tác phẩm chuyên khảo đề cập
đến sở hữu ruộng đất dưới chế độ phong kiến Việt Nam của các tác giả: Phan Huy Lê
(1959), Chế độ ruộng đất và kinh tế nơng nghiệp thời Lê Sơ [100]; Vũ Huy Phúc
(1979), Tìm hiểu chế độ ruộng đất Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX [147]; Trương Hữu
Quýnh (1982, 1983), Chế độ ruộng đất Việt Nam [168], [169] 2 tập; Tình hình ruộng
đất nông nghiệp và đời sống nhân dân dưới thời Nguyễn [170] do Trương Hữu Quýnh,
Đỗ Bang (cb, 1997)... Những cuốn sách trên đã đề cập đến tình hình sở hữu, chế độ
ruộng đất và kinh tế nông nghiệp trên phạm vi cả nước, thông qua khối lượng tư liệu
địa phương gồm: địa bạ, văn bia, gia phả… Các cơng trình này đã có những đóng góp
lớn về mặt tư liệu cũng như phương pháp nghiên cứu về sở hữu ruộng đất, kinh tế
nông nghiệp thời quân chủ.
Liên quan đến vấn đề kinh tế nơng nghiệp và tình hình sở hữu ruộng đất dưới
triều Nguyễn, trong gần 6 thập kỷ qua Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử đã liên tục đăng tải
nhiều bài viết và thông tin tư liệu đề cập đến vấn đề ruộng đất, kinh tế, tình hình xã hội


10
và văn hóa trong làng xã Việt Nam như của: Nguyễn Khắc Đạm (1964), Góp mấy ý
kiến về vấn đề ruộng đất tư trong lịch sử Việt Nam [43] và (1981), Vấn đề ruộng đất
công và ruộng đất tư trong lịch sử Việt Nam [44]; Phan Đại Doãn (1981), Về tính chất
sở hữu ruộng đất cơng làng xã [26]; Bùi Quý Lộ (1986) Thêm một số ý kiến về chế độ
ruộng đất ở Tiền Hải nửa đầu thế kỷ XIX [109]; Vũ Văn Quân, Nguyễn Quang Ngọc
(1994), Diễn biến sở hữu ruộng đất ở một số làng buôn tiêu biểu thuộc vùng đồng
bằng Bắc bộ (đầu thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX) [150]... Một số tạp chí như Tạp chí Dân
tộc học, Tạp chí Khảo cổ học, Tạp chí Hán Nơm cũng cơng bố nhiều bài viết có giá trị

khoa học của các chuyên gia trong lĩnh vực ruộng đất và kinh tế nông nghiệp. Giá trị
khoa học và thực tiễn của những cơng trình, bài viết kể trên, là cơ sở giúp chúng tôi
định hướng phương pháp tiếp cận, nghiên cứu, khai thác nguồn tư liệu lưu trữ gồm:
địa bạ, hương ước, gia phả, văn bia, liên quan đến huyện Nam Đàn nhằm giải quyết
các nội dung mà đề tài đặt ra. Bên cạnh đó, cịn giúp chúng tơi có những so sánh, đối
chiếu và đánh giá tổng quan về bức tranh kinh tế nông nghiệp nông thôn của một số
trấn/tỉnh ở Việt Nam trong thế kỷ XIX có liên quan đến đề tài.
Ngồi những chun khảo, cơng trình khoa học được in ấn xuất bản thành sách,
đăng tải trên các tạp chí, hội thảo khoa học, các dự án hợp tác nghiên cứu kinh tế nông
nghiệp, cịn có một số luận án Tiến sĩ nghiên cứu tình hình sở hữu ruộng đất, kinh tế
nơng nghiệp được cơng bố, góp phần làm rõ thực trạng kinh tế nơng nghiệp trên bình
diện cả nước nói chung, một số địa phương nói riêng dưới triều Nguyễn. Tiêu biểu có:
Vũ Văn Quân (1991) Chế độ ruộng đất - kinh tế nông nghiệp Việt Nam nửa đầu thế kỷ
XIX [149]; Phan Phương Thảo (2003), Chính sách quân điền năm 1839 ở Bình Định
qua tư liệu địa bạ [193]. Đáng chú ý, các cơng trình nghiên cứu của Trịnh Thị Thủy
(2002), Tình hình ruộng đất và kinh tế nơng nghiệp huyện Đơng Sơn (Thanh Hóa) nửa
đầu thế kỷ XIX [200]; Thái Quang Trung (2009), Tình hình ruộng đất và kinh tế nơng
nghiệp Thừa Thiên Huế nửa đầu thế kỷ XIX [205]; Lê Hiến Chương (2012), Kinh tế,
văn hóa huyện La Sơn (tỉnh Hà Tĩnh) nửa đầu thế kỷ XIX [22]; Mai Phương Ngọc
(2014), Cơ cấu kinh tế - xã hội và văn hoá xã Hoằng Lộc (Hoằng Hoá, Thanh Hoá)
thời kỳ trung đại [122]. Đây là những cơng trình nghiên cứu chun sâu về tình hình
ruộng đất và kinh tế nơng nghiệp của các huyện: Đơng Sơn, xã Hoằng Hóa (Thanh
Hóa), Thừa Thiên Huế, La Sơn (Hà Tĩnh), thuộc những địa phương nằm trong khu vực


11
Bắc Trung Bộ và Trung Bộ, nơi có nhiều đặc điểm tương đồng với tỉnh Nghệ An,
huyện Nam Đàn. Dựa trên nguồn tư liệu lưu trữ đáng tin cậy, phương pháp nghiên cứu
khách quan, các cơng trình này là nguồn tư liệu tham khảo quan trọng giúp chúng tôi
so sánh, đối chiếu nhằm lý giải những vấn đề khoa học liên quan đến đề tài.

Nghiên cứu về thủ công nghiệp: Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, nghiên
cứu về thủ công nghiệp ở Việt Nam bắt đầu thu hút được sự quan tâm của nhiều học
giả. Cuốn sách Sơ thảo Lịch sử phát triển Thủ công nghiệp Việt Nam [11] của Phan
Gia Bền (1957) được xem là một trong những tác phẩm đầu tiên trình bày đầy đủ và hệ
thống về lịch sử phát triển của thủ công nghiệp nước ta qua các thời kỳ. Với phương
pháp giám định tư liệu, tác giả đã trình bày một cách hệ thống sự ra đời, phát triển của
một số nghề, làng nghề thủ công tiêu biểu trên phạm vi cả nước, đưa ra những nhận
định về thủ công nghiệp trong từng giai đoạn lịch sử khác nhau. Những kết quả nghiên
cứu trong cơng trình này, góp phần cung cấp nguồn tư liệu bổ ích cho việc nghiên cứu
về thủ cơng nghiệp ở các địa phương, trong đó có tỉnh Nghệ An.
Nghiên cứu tình hình thủ cơng nghiệp nước ta thời Nguyễn giai đoạn độc lập và
thuộc Pháp từ năm 1802 đến năm 1945, chúng tơi quan tâm một số cơng trình chun
khảo về kinh tế liên quan đến thủ công nghiệp. Đáng chú ý có tác giả Nguyễn Thế Anh
(1971) với tác phẩm Kinh tế và xã hội Việt Nam dưới các vua triều Nguyễn [2] đã đề
cập đến kinh tế, xã hội Việt Nam trong bối cảnh trước và sau khi thực dân Pháp đô hộ,
đặc biệt xem xét và đánh giá tình hình phát triển thủ cơng nghiệp khá đầy đủ. Trong
tác phẩm của mình, tác giả cịn trình bày khá rõ sự xuất hiện và những tác động của
nhân tố sản xuất tư bản chủ nghĩa đối với hoạt động sản xuất thủ công nghiệp nước ta
từ năm 1802 đến năm 1945.
Liên quan đến quá trình hình thành, phát triển của thủ công nghiệp, tác giả
Nghiêm Phú Ninh (1986) trong cơng trình Con đường phát triển tiểu cơng nghiệp, thủ
cơng nghiệp Việt Nam [119] đã trình bày khái qt về sự hình thành và phát triển của
tiểu thủ cơng nghiệp, thủ công nghiệp Việt Nam. Cuốn sách là kết quả nghiên cứu
chuyên sâu của tác giả, đã chỉ ra được các nhân tố tác động đến sự ra đời, phát triển
của thủ cơng nghiệp và vai trị, tác động tương hỗ của thủ công nghiệp với các ngành
kinh tế khác. Qua đó, đưa những nhận định, đánh giá về vai trị của tiểu thủ cơng
nghiệp trong sự đối sánh với tình hình kinh tế, chính trị, văn hóa - xã hội trên bình diện
cả nước nói chung, của từng địa phương nói riêng qua các thời kỳ.

12
Liên quan đến những vấn đề trên, nhưng nghiên cứu chuyên sâu hơn được đề
cập trong cuốn sách Tiểu thủ công nghiệp Việt Nam 1858 - 1945 [148] của tác giả Vũ
Huy Phúc (1996). Cơng trình nghiên cứu về q trình phát triển tiểu thủ cơng nghiệp
Việt Nam trong giai đoạn 1858 - 1945. Từ việc phân chia sự phát triển của tiểu thủ
công nghiệp Việt Nam thành các thời kỳ, tác giả đi sâu phân tích tình hình phát triển
tiểu thủ công nghiệp của từng vùng miền, đưa ra những nhận định, kết luận mang tính
đối sánh giữa các thời kỳ và giữa các địa phương theo từng khu vực trong cả nước.
Thủ cơng nghiệp tỉnh Nghệ An nói riêng với một số nghề, làng nghề, sản phẩm thủ
công nghiệp, được tác giả đề cập trong các nội dung liên quan đến tình hình tiểu thủ
cơng nghiệp của xứ Trung Kỳ.
Chuyên khảo về Kinh tế thủ công nghiệp và phát triển công nghệ Việt Nam
dưới triều Nguyễn [191] của các tác giả Bùi Thị Tân, Vũ Huy Phúc (1998) là cơng
trình nghiên cứu chun sâu về tình hình thủ công nghiệp dưới triều Nguyễn. Tác
phẩm đã đề cập đến một số chính sách của nhà Nguyễn đối với thủ cơng nghiệp và
những nhân tố tác động đến q trình chuyển biến của tình hình thủ cơng nghiệp, mơ
tả các làng nghề thủ công chuyên nghiệp ở địa phương với một số nghề, làng nghề thủ
công cùng sản phẩm thủ công tiêu biểu. Trong bức tranh tổng thể của kinh tế thủ cơng
nghiệp dưới triều Nguyễn, tình hình thủ cơng nghiệp tỉnh Nghệ An nói chung, một số
địa phương trong tỉnh nói riêng trong đó có huyện Nam Đàn cũng được các tác giả đề
cập đến. Đây là cơ sở mang tính khách quan, góp phần làm rõ vai trị của thủ công
nghiệp địa phương trong mối tương quan chung về tình hình thủ cơng nghiệp nước ta
dưới triều Nguyễn.
Liên quan đến kinh tế thủ công nghiệp Việt Nam thời Pháp thuộc, cơng trình
nghiên cứu chun sâu của tác giả Nguyễn Văn Khánh (1998) về Cơ cấu kinh tế - xã
hội Việt Nam thời thuộc địa (1858 - 1945) [91] đã để cập đến cơ cấu kinh tế - xã hội
nước ta nói chung, các ngành cơng nghiệp, thủ cơng nghiệp nói riêng thời thuộc địa.
Cuốn sách đã luận giải về thực trạng và những biến đổi trong cơ cấu kinh tế xã hội
Việt Nam thời Pháp đô hộ, qua đó làm sáng tỏ q trình phá vỡ kết cấu cổ truyền, dẫn
đến sự hình thành, xác lập và mở rộng các yếu kinh tế - xã hội thuộc địa mang tính

chất tư bản chủ nghĩa trên phạm vi cả nước. Cơ cấu kinh tế - xã hội của Nghệ An từ
sau năm 1858 cũng nằm trong bối cảnh chung thời bấy giờ.


13
Đáng chú ý, một số tác giả còn nghiên cứu thủ cơng nghiệp Việt Nam dưới góc
độ các nghề, làng nghề thủ công truyền thống như: Nghề và làng nghề thủ công truyền
thống [197] của Nguyễn Hữu Thông (1994); Làng nghề thủ công truyền thống Việt
Nam [216] của Bùi Văn Vượng (2002); Làng nghề truyền thống Việt Nam [185] của
Phạm Côn Sơn (2009); Tổng tập nghề và làng nghề truyền thống Việt Nam [81] gồm 6
tập của Trương Minh Hằng (Cb, 2012)... Các cơng trình này hầu hết đều tập trung làm
rõ đặc điểm tình hình thủ cơng nghiệp, trình bày một cách hệ thống và chi tiết về quá
trình hình thành, phát triển của các nghề, làng nghề truyền thống ở một số địa phương
và trên cả nước.
Nghiên cứu về thương nghiệp: Thương nghiệp nói chung, hoạt động bn bán
trao đổi hàng hóa nói riêng, ra đời và tồn tại qua các phương thức sản xuất xã hội, như
một bộ phận không thể tách rời trong cơ cấu nền kinh tế. Vai trò của thương nghiệp
(gồm nội thương và ngoại thương) trong nền kinh tế là kích thích phát triển lực lượng
sản xuất, thúc đẩy sản xuất đối với các ngành kinh tế khác, đáp ứng nhu cầu về lưu
thơng, tiêu thụ hàng hóa... Nghiên cứu về thương nghiệp đã được sự chú ý quan tâm
của nhiều nhà nghiên cứu, đáng chú ý có tác giả Đỗ Bang (1996) với cơng trình Kinh
tế thương nghiệp Việt Nam dưới triều Nguyễn [8] đã tập trung tìm hiểu các điều kiện
giao lưu hàng hóa, các chính sách của triều Nguyễn đối với kinh tế thương nghiệp, mô
tả hoạt động thương nghiệp với hai bộ phận gồm nội thương và ngoại thương... Qua
tác phẩm, tình hình thương nghiệp tại Nghệ An cũng đã được đề cập trong mối quan
hệ với nông nghiệp, thủ cơng nghiệp nội vùng dưới triều Nguyễn.
Ngồi những cơng trình nghiên cứu là sách, bài viết trên các tạp chí về tình hình
thương nghiệp Việt Nam dưới thời Nguyễn, cịn có một số luận án Tiến sĩ nghiên cứu
về thương nghiệp ở các địa phương trong các giai đoạn lịch sử. Luận án Tiến sĩ Chính
sách thương nghiệp của Triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX [218] của Trương Thị Yến

(2004) đã nghiên cứu về thực trạng chính sách thương nghiệp của triều Nguyễn nửa
đầu thế kỷ XIX. Qua nghiên cứu chuyên sâu các chính sách về thương nghiệp, tác giả
đã có những đánh giá về ảnh hưởng và vai trị của chính sách nhà nước đối với hoạt
động thương nghiệp nói riêng và tồn bộ nền kinh tế Việt Nam nói chung trong thời kỳ
này. Trên cơ sở kế thừa các nghiên cứu về tình hình kinh tế thương nghiệp trên bình


14
diện chung của cả nước, chúng tơi có điều kiện đối chiếu, so sánh và cụ thể hóa đối
với tình hình thương nghiệp tỉnh Nghệ An, trong đó có huyện Nam Đàn.
Để khảo sát và nghiên cứu hệ thống chợ nhằm làm rõ hoạt động bn bán trao
đổi hàng hố ở các địa phương và trên cả nước, chúng tôi đã tiếp cận cơng trình Chợ
q Việt Nam [103] của tác giả Trần Gia Linh (2008). Trong cuốn sách này, tác giả đã
nghiên cứu hệ thống 42 chợ từ Bắc Giang đến Phú Yên. Để làm rõ các loại hình của
chợ - nơi trung tâm trao đổi, mua bán hàng hóa ở các địa phương chúng tơi cịn tiếp
cận tác phẩm Chợ Việt [27] của tác giả Huỳnh Thị Dung (2011). Qua tác phẩm, tác giả
đã phân loại các loại hình chợ truyền thống như: chợ tỉnh, chợ phiên, chợ hôm, chợ
nổi, chợ chiều, chợ tâm linh... Đồng thời tác giả còn đưa ra một số nhận xét về hoạt
động, vai trò của chợ truyền thống trong đời sống kinh tế xã hội ở Việt Nam.
Liên quan đến vấn đề trên, nhưng phân tích chuyên sâu hơn được đề cập đến
trong cuốn sách Chợ truyền thống Việt Nam qua tư liệu văn bia [113] của tác giả Trịnh
Khắc Mạnh (2015). Từ việc khai thác nguồn tư liệu văn bia, tác giả đã tái hiện bức
tranh chợ truyền thống ở vùng đồng bằng Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ, Nam Trung Bộ...
Cách tiếp cận, nghiên cứu về chợ truyền thống qua nguồn tư liệu văn bia và một số
nguồn tư liệu khác của tác giả Trịnh Khắc Mạnh đã góp phần giúp chúng tôi các
phương pháp tiếp cận tư liệu thư tịch cổ khi nghiên cứu về lịch sử hình thành, phát
triển và hoạt động bn bán trao đổi hàng hố của hệ thống chợ trên địa bàn huyện
Nam Đàn dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884.
Các cơng trình nghiên cứu về thủ cơng nghiệp trong nơng thơn làng xã nói
riêng, hoạt động thương nghiệp Việt Nam nói chung, là những tư liệu có giá trị khoa

học và thực tiễn trong quá trình thực hiện luận án. Tuy nhiên, những tác phẩm nêu trên
chủ yếu trình bày về tình hình thủ cơng nghiệp dưới hình thức giới thiệu tổng quan,
nhiều tác phẩm tập trung nghiên cứu cụ thể tình hình thủ công nghiệp và thương
nghiệp ở những trung tâm kinh tế, xã hội với đặc thù ngành nghề rõ nét, có điều kiện
thuận lợi trong sản xuất và trực tiếp chịu ảnh hưởng bởi các chính sách phát triển kinh
tế của nhà nước. Riêng đối với những địa phương khác, thuộc các trấn/tỉnh xa nơi
trung tâm thì chưa được quan tâm nghiên cứu. Đây là một trong những khó khăn mà
chúng tôi gặp phải khi sử dụng những tư liệu này trong quá trình thực hiện luận án.
Để tìm hiểu về bối cảnh lịch sử và tình hình kinh tế Việt Nam trong đó có
huyện Nam Đàn dưới triều Nguyễn, chúng tơi cịn tham khảo một số tập trong bộ sách


15
Lịch sử Việt Nam như: Lịch sử Việt Nam, tập 5 Từ năm 1802 đến năm 1858 [213] do
Viện Sử học, Trương Thị Yến (Cb, 2017) thực hiện; Lịch sử Việt Nam, tập 6 Từ năm
1858 đến năm 1896 [214] do Viện Sử học, Võ Kim Cương (Cb 2017) tái bản lần thứ
nhất có bổ sung.
1.2. Những nghiên cứu về kinh tế Nghệ An và huyện Nam Đàn
Liên quan đến nơng nghiệp ở khu vực Bắc Trung Kỳ, trong đó có tỉnh Nghệ
An, chúng tơi có tiếp cận một số chuyên luận của giới chức người Pháp phụ trách các
lĩnh vực nơng nghiệp, các cơng trình của G. M. Castagnol - Giám đốc hạt canh nông
Trung Kỳ, M. H. Gilbert và H. Cucherousset - Thanh tra nông nghiệp Trung Kỳ.
Chúng tôi tiếp cận nguồn tài liệu này thông qua các bản dịch bằng tiếng Việt lưu ở
Phịng Địa chí của Thư viện các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh. Cơng trình
Chun luận về nơng nghiệp tỉnh Nghệ An [261] của G. M. Castagnol (1930) đã mô tả
về điều kiện tự nhiên, thổ nhưỡng, diện tích, năng suất và cơ cấu cây trồng, sản lượng
lương thực và các loại hoa màu khác của tỉnh Nghệ An thời Pháp thuộc. Ngoài ra cịn
có một số bài viết đề cập đến hoạt động tưới tiêu phục vụ sản xuất nông nghiệp ở các
địa phương trong tỉnh như Diễn văn của Toàn quyền Đông Dương nhân dịp khánh
thành dẫn thủy nhập điền ở miền Bắc Nghệ An [13] của tác giả J. Brévié (1937)… Tất

cả những bài viết trên đề cập đến kinh tế nông nghiệp trên nhiều phương diện, đã cung
cấp thông tin về tư liệu, các phương pháp nghiên từ các góc độ chun mơn khác
nhau, giúp chúng tơi có cơ sở liên hệ, đối chiếu, so sánh về những nội dung liên quan
đến kinh tế nông nghiệp Nghệ An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884.
Cơng trình nghiên cứu Le vieux An Tinh [99] của học giả người Pháp Le Breton
(1936) về vùng đất An Tĩnh đã bước đầu tái hiện diện mạo lịch sử, văn hóa truyền
thống khá sinh động của vùng đất Nghệ Tĩnh. Đáng chú ý, trong Le vieux An Tinh tác
giả H.Le Breton đã dành một phần nội dung quan trọng để phân tích về vùng hạ lưu
sơng Lam, trong đó địa bàn huyện Nam Đàn gồm khu vực Sa Nam và một số xã thôn
như: làng Dương Liễu, xã Non Hồ, xã Nộn Liễu, xã Nhạn Tháp, xã Hồng Long, vùng
Tràng Đen, được tác giả tìm hiểu, nghiên cứu tương đối chi tiết về điều kiện tự nhiên,
quá trình canh tác, mùa vụ, giống cây trồng trong nông nghiệp. Theo đánh giá khách
quan, công trình Le vieux An Tinh dù cịn nhiều hạn chế về phương pháp tiếp cận vấn


16
đề cùng tư liệu minh chứng, nhưng có thể khẳng định đây là cơng trình nghiên cứu tiêu
biểu, có giá trị khoa học cao nhất trong số những tác phẩm của các học giả nước ngoài
nghiên cứu về khu vực Nghệ Tĩnh nói chung, huyện Nam Đàn nói riêng trước năm
1945.
Liên quan đến tỉnh Nghệ An dưới thời Pháp thuộc, cơng trình Địa - dư tỉnh
Nghệ An [89] của tác giả Đào Đăng Hy (1938) với 9 chương nội dung đã đề cập đến
các vấn đề: vị trí, giới hạn, diện tích, địa chất, địa thế, khí hậu, sơng ngịi, nhân chủng,
dân số, phong tục, chính trị, sản vật, cơng nghệ, thương mại, đường giao thông, thành
thị và thương cảng của tỉnh Nghệ An. Tuy nhiên, cơng trình nghiên cứu này chủ yếu
tập trung trên một số phương diện về địa lý, lịch sử, văn hóa, tơn giáo và đời sống xã
hội ở khu vực Nghệ An (gồm cả tỉnh Hà Tĩnh).
Trong nhiều năm qua, công tác sưu tầm, nghiên cứu, biên soạn lịch sử địa
phương trong tỉnh Nghệ An được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, với các công trình
được cơng bố của: Ban NCLS tỉnh Nghệ Tĩnh (1984) với cuốn sách Lịch sử Nghệ

Tĩnh, tập 1 [7]; Địa chí văn hóa dân gian Nghệ Tĩnh [17] của tác giả Nguyễn Đổng
Chi (Cb, 1995)... Đây là những cơng trình có quy mơ nghiên cứu lớn, được biên soạn
cơng phu về lịch sử, địa chí Nghệ An - Hà Tĩnh. Từ những nguồn tư liệu đáng tin cậy,
các tác giả đã bước đầu khơi phục lại q trình hình thành và phát triển của vùng đất
Nghệ Tĩnh qua các thời kỳ lịch sử. Trong một số nội dung của các cơng trình trên, bức
tranh về tình hình kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội ở Nghệ An trong thế kỷ XIX được
mô tả khá rõ nét, tuy nhiên những vấn đề liên quan đến tình hình kinh tế ở các địa
phương cụ thể trong tỉnh lại không được đề cập đến.
Đối với địa bàn tỉnh Nghệ An, tập hợp các cơng trình của nhà nghiên cứu văn
hóa Ninh Viết Giao như: Hương ước Nghệ An [73]; Nghề (làng nghề) truyền thống ở
Nghệ An [74]; Tục thờ thần và thần tích Nghệ An [75]; Văn bia Nghệ An [76]; Nghệ
An - Lịch sử, văn hóa [77] đã đề cập đến các vấn đề về kinh tế, văn hóa - xã hội ở các
làng xã. Tuy nhiên, những nội dung mà các cơng trình trên phản ánh cịn mang tính
khái qt về các địa phương trong tỉnh Nghệ An.
Tác giả Trần Viết Thụ (Cb, 2006) với cuốn sách Địa danh lịch sử, văn hóa
Nghệ An [198] đã giới thiệu khá tồn diện về tỉnh Nghệ An trên các phương diện: địa


17
danh, lịch sử, văn hóa, xã hội... Trong nội dung cuốn sách, tác giả trình bày theo từng
mục từ (gồm phần tên gọi, giải thích tên gọi), chứa đựng một dung lượng khá lớn về
lịch sử, văn hóa, xã hội của các làng xã, khu vực trong tỉnh, đặc biệt trong đó có nhiều
nội dung liên quan hoặc trực tiếp đề cập đến huyện Nam Đàn và được xem là một
cuốn từ điển về địa danh lịch sử, văn hóa địa phương.
Cơng trình Lịch sử Nghệ An [201] gồm 2 tập do Trần Văn Thức (Cb, 2012) là bộ
sách đầu tiên nghiên cứu một cách tồn diện, có hệ thống về lịch sử hình thành, phát
triển của tỉnh Nghệ An từ nguồn gốc đến năm 2005. Trong tập 1, Lịch sử Nghệ An (từ
nguyên thủy đến năm 1945), ở Chương VI: Nghệ An thời Nguyễn - Giai đoạn độc lập
(1802 - 1884), các tác giả đã trình bày một cách khái qt về kinh tế, chính trị, văn hóa
xã hội ở Nghệ An trong suốt 82 năm (1802 - 1884) trong đó có đề cập đơi nét về tình

hình kinh tế, văn hóa giáo dục ở Nam Đàn… Tuy nhiên, xét trên khía cạnh cụ thể liên
quan đến địa phương là huyện Nam Đàn thì những nội dung được đề cập đến cịn mang
tính chất sơ lược, khái qt trên tổng thể về các vấn đề của lịch sử tỉnh Nghệ An.
Năm 1997, Tạp chí Thơng tin Khoa học - Công nghệ và Môi trường Nghệ An
đăng tải bài viết của hai tác giả Hoàng Văn Lân, Nguyễn Quang Hồng Nguyên liệu xây
thành Nghệ An dưới triều vua Minh Mạng (1820 - 1840) [97]. Bài viết cung cấp về
cách thức khai thác đá ong, dụng cụ để khai thác đá ong, phương thức vận chuyển đá
ong từ làng Kiền, thuộc xã Thanh Thuỷ, huyện Nam Đàn ra bến đò Sa Nam để đưa về
cầu Cửa Tiền phục vụ cho công cuộc xây dựng thành Nghệ An. Các thông tin trong
nội dung bài viết là tài liệu tham khảo quý để chúng tơi tìm hiểu thêm về một nghề thủ
cơng truyền thống ở huyện Nam Đàn trong thời kỳ 1802 - 1884.
Trong bài viết: Thêm một số ý kiến về nội dung, tính chất và diễn biến của khởi
nghĩa Giáp Tuất (1874) [98] của các tác giả PGS Hoàng Văn Lân, Nguyễn Quang
Hồng (1998) đã cung cấp thêm những tư liệu về căn cứ làng Thành, đình làng Thanh
Thuỷ, từng là đại bản doanh của cuộc khởi nghĩa do Trần Tấn và Đặng Như Mai tổ
chức, lãnh đạo. Bài viết cũng lý giải thêm nguyên nhân khiến đông đảo nhân dân làng
xã ở Nam Đàn, Thanh Chương, Hưng Nguyên ủng hộ cuộc khởi nghĩa này và những
hậu quả mà cư dân làng xã Nam Đàn phải hứng chịu trước cuộc đàn áp thảm khốc từ
phía triều đình Tự Đức và cả người Pháp. Đây là một trong những tài liệu hữu ích để
chúng tôi phân tích ảnh hưởng của những chính sách mà vương triều nhà Nguyễn thực