Phương thức định danh của địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu

Kỷ yếu điện tử Hội thảo Quốc gia Nghiên cứu liên ngành về Ngôn ngữ và Giảng dạy
ngôn ngữ lần thứ VI

PHƢƠNG THỨC ĐỊNH DANH CỦA ĐỊA DANH
TRONG TRUYỆN KỂ DÂN GIAN BẠC LIÊU
Nguyễn Phƣớc Hồng
Trƣờng Đại học Bạc Liêu
Tóm tắt
Bạc Liêu là vùng đất thuộc khu vực Đồng bằng sông Cửu Long. Xƣa kia, nơi đây vốn
rất hoang vu, lƣu dân tìm đến chốn này để khai hoang lập ấp nên gặp rất nhiều trắc
trở trong việc đi lại và lƣu trú. Để xác định đƣợc nơi mình lƣu trú và những nơi đi
qua, lƣu dân đã đặt tên cho những địa phƣơng nơi này và đƣợc lƣu truyền trong các
tác phẩm văn học dân gian Bạc Liêu. Khai thác về vấn đề này ngƣời viết đã khảo sát
một số tác phẩm văn học dân gian Bạc Liêu từ hai nguồn tài liệu Văn học dân gian
Bạc Liêu của tác giả Nguyễn Văn Thanh (2009), và Văn học dân gian Bạc Liêu của
tác giả của Chu Xuân Diên (2011) để làm rõ phƣơng thức định danh của địa danh
mang đậm nét đặc trƣng văn hóa địa phƣơng của ngƣời dân nơi đây.
Từ khóa
địa danh, vùng đất, lƣu dân, truyện kể dân gian

1. Mở đầu
Bạc Liêu là vùng đất nằm ở vùng cực nam của Tổ quốc. Vùng đất này thuộc khu vực Đồng
bằng sông Cửu Long đƣợc lƣu dân tứ xứ tìm đến đây để khai hoang, lập nghiệp khá muộn so
với các tỉnh thành khác trong khu vực. Do đƣợc hình thành từ những hạt phù sa của dịng
sơng Cửu Long hiền hịa bồi lắng và trải qua hàng ngàn năm vùng đất Bạc Liêu trở nên rộng
lớn và có địa hình khá bằng phẳng, đất đai màu mỡ, phì nhiêu và sơng ngịi chằng chịt. Với
địa hình tự nhiên thuận lợi ấy kết hợp với khí hậu ơn hịa, ít bão giơng nên đã ban tặng cho
con ngƣời nơi đây rất nhiều sản vật, nhất là cá tơm. Từ đó vùng đất mới này sớm trở thành
miền đất hứa cho lƣu dân khắp mọi nơi tìm đến mƣu sinh, lập nghiệp. Tuy nhiên, ban đầu, lƣu
dân đặt bƣớc chân đến vùng đất Bạc Liêu vốn hoang vu, heo hút ―Khỉ ho cò gáy‖, ―Rừng
thiêng nƣớc độc‖ và khơng một dấu chân ngƣời thì họ khơng khỏi ngỡ ngàng trƣớc khơng

gian mênh mơng, bao la đến chống ngợp. Vì vậy, để xác định đƣợc vị trí nơi lƣu trú cũng
nhƣ những nơi di chuyển làm ăn trên vùng đất mới đƣợc dễ dàng, lƣu dân đã đặt tên cho từng
địa phƣơng theo cách hiểu, cách nghĩ của họ và dần dà trở thành những địa danh quen thuộc
trên vùng đất Bạc Liêu. Không những thế, những địa danh này đƣợc lƣu truyền trong tác
phẩm văn học dân gian Bạc Liêu, nhất là trong thể loại truyện kể dân gian Bạc Liêu cho mãi
đến ngày hơm nay. Do đó, bài viết tập trung khảo sát những địa danh của vùng đất trong 31
truyện kể văn học dân gian Bạc Liêu và dùng phƣơng pháp phân tích để làm rõ phƣơng thức
định danh của địa danh mang đậm nét đặc trƣng văn hóa địa phƣơng của ngƣời dân nơi đây.
2. Cơ sở lí luận
Theo Hồng Phê (2003), địa danh ―là tên đất, tên địa phƣơng‖. Hay, Đào Duy Anh
(1957), ―Đại danh là tên gọi các miền đất‖. Nhƣ vậy, có thể hiểu, địa danh là thuật ngữ chỉ tên
đƣợc con ngƣời đặt cho vùng đất gắn liền với lịch sử, văn hóa của mỗi địa phƣơng.

208


Kỷ yếu điện tử Hội thảo Quốc gia Nghiên cứu liên ngành về Ngôn ngữ và Giảng dạy
ngôn ngữ lần thứ VI

Còn phƣơng thức định danh là ―phƣơng pháp đặt tên cho đối tƣợng‖ (Từ Thu Mai,
2004). Do đó, để đặt tên cho những địa danh Bạc Liêu, lƣu dân dựa trên phƣơng thức định
danh nhƣ giải thích đặc điểm địa hình tự nhiên vốn có của vùng đất, hay gắn liền với sự kiện
lịch sử của địa phƣơng, nếp sinh hoạt, lối sống của ngƣời dân, hoặc để ngợi ca về vùng đất trù
phú, an lành, linh thiêng…
Văn học dân gian Việt Nam là những sáng tác văn học do nhân dân sáng tạo nên bằng
ngôn từ và đƣợc lƣu truyền bằng miệng từ đời này sang đời khác mãi cho đến ngày hôm nay.
Văn học dân gian Việt Nam cịn là những sáng tác nghệ thuật và có những đặc điểm riêng về
lịch sử ra đời và phát triển cũng nhƣ về ngƣời sáng tác, về cách thức sáng tác và lƣu truyền,
về nội dung tƣ tƣởng. Riêng về thể loại nghệ thuật, văn học dân gian Việt Nam thƣờng đƣợc
các nhà nghiên cứu chia thành các thể loại, nhƣng cách phân loại thể loại của tác giả Hồng

Tiến Tựu (1997) đã đƣợc mọi ngƣời đồng tình cao. Cụ thể, tác giả chia thành 04 thể loại:
1. Phƣơng thức biểu diễn (Nói) và phƣơng thức phản ánh (Luân lý) gồm tục ngữ, câu đố
2. Phƣơng thức biểu diễn (Kể) và phƣơng thức phản ánh (Tự sự) gồm các loại truyện
kể dân gian (thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, truyện cƣời, ngụ ngôn…), vè tự sự.
3. Phƣơng thức biểu diễn (Hát) và phƣơng thức phản ánh (Trữ tình) gồm các loại dân
ca, ca dao và vè trữ tình.
4. Phƣơng thức biểu diễn (Diễn) và phƣơng thức phản ánh (Kịch), gồm các loại nghệ
thuật sân khấu dân gian (Chèo, tuồng đồ…)
Văn học dân gian Bạc Liêu là bộ phận của văn học dân gian Việt Nam. Dòng văn học
dân gian này ra đời là do chính con ngƣời ở Bạc Liêu sáng tạo nên và đƣợc lƣu truyền rộng
rãi trong phạm vi của tỉnh. Hay nói cách khác, văn học dân gian Bạc Liêu là những sản phẩm
trí tuệ do ngƣời dân nơi đây sáng tạo ra, nên nó mang đƣợc nét đặc trƣng riêng của vùng đất
Bạc Liêu.
Truyện kể dân gian Bạc Liêu thuộc thể loại kể tự sự mà ngƣời dân ở Bạc Liêu đã gửi
gắm những tâm tƣ, tình cảm cũng nhƣ niềm ƣớc mơ, khát vọng của mình từ thời khai hoang,
mở đất, trong đó có những tên gọi của các địa phƣơng trên vùng đất mới này thật ấn tƣợng và
độc đáo.
3. Phƣơng pháp nghiên cứu
Nghiên cứu vấn đề phƣơng thức định danh về những địa danh trong truyện kể dân gian
Bạc Liêu, ngƣời viết đã sử dụng phƣơng pháp khảo sát bằng cách dựa trên hai nguồn tài liệu
chính: Văn học dân gian Bạc Liêu của Nguyễn Văn Thanh và Văn học dân gian Bạc Liêu của
Chu Xuân Diên để thống kê số lƣợng về các địa danh nhƣ sau:

Bảng 1: Bảng khảo sát thống kê số lƣợng địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu
Địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu
Thể loại
Tài liệu
Văn học dân
gian Bạc Liêu

Thần thoại,
truyền thuyết

Truyện cổ tích

Truyện cƣời

09

01

02

209


Kỷ yếu điện tử Hội thảo Quốc gia Nghiên cứu liên ngành về Ngôn ngữ và Giảng dạy
ngôn ngữ lần thứ VI

của Nguyễn
Văn Thanh
Văn học dân
gian Bạc Liêu
của
Chu Xuân
Diên

16

01

02

Qua việc khảo sát từ hai nguồn tài liệu trên, chúng tôi nhận thấy các địa danh vùng đất
Bạc Liêu đƣợc thể hiện tập trung chủ yếu ở hai thể loại thần thoại và truyền thuyết, sau mới
đến thể loại truyện cƣời, cịn riêng thể loại cổ tích thì lại rất ít đề cập đến địa danh. Điều này,
chứng tỏ thể loại thần thoại và truyền thuyết đã thể hiện đƣợc đúng chức năng của nó. Bởi,
hai thể loại này chủ yếu tập trung giải thích các hiện tƣợng thiên nhiên và lí giải nguồn gốc
hình thành địa danh của vùng đất nói chung, ở vùng đất Bạc Liêu nói riêng. Vì thế, thể loại
thần thoại và truyền thuyết của văn học dân gian Bạc Liêu là cơ sở hết sức quan trọng để giúp
cho ngƣời viết khai thác để tìm hiểu phƣơng thức định danh về các địa danh của lƣu dân từ xa
xƣa ở Bạc Liêu.
Ngoài ra, ngƣời viết dùng phƣơng pháp phân tích, đánh giá tổng hợp để làm rõ các
vấn đề về phƣơng thức định danh về các địa danh của lƣu dân trong truyện kể dân gian Bạc
Liêu.
4. Kết quả nghiên cứu
4.1.Những địa danh giải thích đặc điểm tự nhiên của vùng đất Bạc Liêu
Mới đặt bƣớc chân đến vùng đất mới Bạc Liêu để tìm kế sinh nhai, lƣu dân không
khỏi ngỡ ngàng trƣớc cảnh tƣợng thiên nhiên hết sức bao la, hoang vu và không dấu chân
ngƣời: ―Tới đây xứ sở lạ lùng/ Chim kêu cũng sợ, cá vùng cũng ghê‖ (Ca dao). Vì thế, có rất
nhiều truyện kể dân gian Bạc Liêu phản ánh rất rõ về đặc điểm này nên lƣu dân đã dựa vào đó
để đặt tên cho những địa danh nơi đây. Chẳng hạn nhƣ, truyện Sự tích tên gọi Bạc Liêu kể lại
rằng: ―Trước đây, Bạc Liêu chỉ là một vùng đất hoang vu, vắng vẻ chưa có bóng người, chưa
có tên địa danh. Khi người Tiều từ Trung Quốc đến nơi này, họ thấy có một chịi đơn sơ giữa
cánh đồng mênh mơng. Từ đó, họ gọi vùng đất này là Pị – Léo (xóm nghèo làm nghề hạ Bạc,
tức nghề chài lưới, đánh cá). Sau đó, người Việt đọc lệch đi thành Bạc Liêu‖ [Chu Xuân
Diên; 35].
Vì hoang sơ, vắng vẻ nên trƣớc mắt lƣu dân thì đâu đâu cũng tồn là rừng cây bạt
ngàn, rậm rạp, vì thế, họ phải dựa vào đặc điểm cây cối nơi đây để đặt tên những địa danh cho
dễ bề phân biệt với các khu vực khác. Cụ thể, cách thành phố Bạc Liêu về hƣớng tây khoảng

30 km có địa danh Giá Rai. Địa danh này đƣợc lƣu truyền trong truyện ―Sự tích tên gọi Giá
Rai‖. Truyện kể rằng: ―Thuở xưa, địa phận Giá Rai ngày nay là một vùng đất trống, không
nhà cửa, không người sinh sống. Trong vùng có loại cây giá mọc lên lai rai trên khắp các
đầm lầy nước ngọt. Khi đến khai hoang tạo dựng cuộc sống nơi đây, người dân quen gọi là
Lai Rai. Về sau, tên gọi này được đọc chệch đi thành Giá Rai từ hồi nào không rõ‖ [Chu
Xuân Diên; 36].
Không chỉ dựa vào đặc điểm của cây cối, mà họ cịn dựa vào địa hình đất đai do thiên
tạo mà đặt tên cho các địa danh nhƣ truyện ―Địa danh Giồng Giữa‖ đƣợc kể lại rằng: ―Từ rất

210


Kỷ yếu điện tử Hội thảo Quốc gia Nghiên cứu liên ngành về Ngôn ngữ và Giảng dạy
ngôn ngữ lần thứ VI

lâu, khoảng hai, ba kiếp trước, một đàn thú chủ yếu là voi di chuyển vào buổi sáng trong suốt
thời gian dài và để lại những dấu chân hình thành con kênh Giồng Giữa,…‖ [Chu Xuân
Diên; 45]. Hay, truyện ―Sự tích mười chín khúc quẹo‖ cũng kể: ―Trước đây, vùng đất xây
dựng chùa Xiêm Cán ngày nay còn hoang vu, thú rừng đông đúc hơn dân cư. Một năm nọ,
trời hạn hán, nước xung quanh cạn khô, thú rừng khơng cịn nước uống kéo nhau ra bìa rừng
kiếm nước… Do trời hạn hán lâu ngày, từng đàn voi và trâu rừng lũ lượt kéo nhau ra phía
sơng lớn ngày một đông, ngày đi về mấy lần dần dần tạo thành một lối đi vịng vèo có mười
chín khúc quanh. Từ đó mà hình thành nên địa danh‖ [Chu Xn Diên; 52]…
Có thể nói, qua các truyện kể dân gian trên cho thấy vùng đất mới Bạc Liêu vốn rất
rộng lớn, hoang vu, địa hình đất đai mang những đặc điểm riêng nhƣng bằng trí thơng minh
và sự nhạy bén, sáng tạo, lƣu dân đã đặt tên cho từng nơi trên vùng đất này cho dễ nhớ, dễ
nhận ra và tránh nhầm lẫn với các nơi khác. Từ đó mà tên gọi những địa danh ấy ra đời và
không chỉ đƣợc lan tỏa trong đời sống mà còn lƣu truyền vào trong các truyện kể dân gian
Bạc Liêu cho đến ngày nay.
4.2. Những địa danh gắn liền với sự kiện lịch sử của địa phƣơng Bạc Liêu

Tên những địa danh ở Bạc Liêu không chỉ gắn liền với đặc điểm địa hình do thiên
nhiên nơi đây tạo nên mà cịn gắn liền với giai đoạn lịch sử thông qua bƣớc đƣờng bôn tẩu
của Nguyễn Ánh - vua Gia Long trong những tháng ngày bị quân Tây Sơn truy đuổi đến tận
vùng đất này. Đó là truyện kể Tháp Vĩnh Hưng cịn lƣu truyền rằng: ―Thuở xưa, vua Gia Long
cùng cơng chúa có dịp đến đóng quân ở vùng đất thuộc ấp Vĩnh Đông, xã Vĩnh Trạch, huyện
Phước Long, tỉnh Bạc Liêu ngày nay. Sau khi công chúa mất, tại đây mọc lên một cái tháp
được gọi là tháp Vĩnh Hưng‖ [Chu Xuân Diên; 40]. Hay, truyện Kinh Cạnh Đền ấp Cạnh Đền
kể lại: ―Năm 1783, lúc Nguyễn Vương bị quân Tây Sơn truy nã ráo riết, ngài phải đem vương
mẫu và cung quyến chạy trốn đến U Minh. Trong đám cung quyến có cơng chúa Ngọc Hạnh.
Là phận liễu yếu đào tơ không quen phong sương mưa nắng lại lắm muỗi mịng, khí độc của
vùng U Minh nên cơng chúa không chịu nổi cảnh gian lao vất vả nên vướng bệnh thương hàn.
Thầy thuốc của Nguyễn Vương dù giỏi nhưng khơng có thuốc điều trị bệnh thương hàn nên
sau bốn hơm lâm bệnh, cơng chúa Ngọc Hạnh nhắm mắt lìa đời. Vương mẫu và Nguyễn
Vương vô cùng thương tiếc nên sau khi an táng công chúa giữa rừng, Nguyễn Vương truyền
cho quan quân dựng đền thờ công chúa, tục gọi là Cạnh Đền‖ [Nguyễn Văn Thanh; 208].
Hoặc, truyện Kinh Chắc Băng với Nguyễn Ánh cũng kể lại rằng: ―…Vì nóng lòng phục quốc,
Nguyễn Vương sai quân gia sửa soạn thuyền để theo sơng Ơng Đốc sang Xiêm cầu viện.
Ghe thuyền sửa soạn xong xuôi, Nguyễn Vương xuống thuyền để khởi hành bỗng
nhiên lâm bệnh nặng. Trong cơn thập tử nhất sinh, Nguyễn Vương sợ khó sống nên có lời trối
trăng với quan quân như vầy:
- Cơn bệnh ngặt nghèo này không chữa hết, chắc trẫm phải băng rồi. Trẫm đau xót
khi thấy việc phục quốc chưa thành mà phải tuyệt mạng giữa đường. Đáng buồn thay!
Nhưng rồi sau đó nhờ lương y tận tình điều trị, Nguyễn Vương lần hồi thốt được cơn
ngặt nghèo. Nhờ đó Nguyễn Vương và cung quyến lên đường sang Xiêm mà không sợ chết
nữa.

211


Kỷ yếu điện tử Hội thảo Quốc gia Nghiên cứu liên ngành về Ngôn ngữ và Giảng dạy

ngôn ngữ lần thứ VI

Về sau người ta nhớ đến câu nói: ―Trẫm chắc băng‖ của Nguyễn Vương trong huyền
thoại này mà đặt tên cho con kinh là Chắc Băng để ghi lại ngơn từ của vua Gia Long‖
[Nguyễn Văn Thanh; 211].
Có thể thấy, sự kiện Nguyễn Ánh bị nhà Tây Sơn đánh đuổi phải bôn tẩu đến vùng đất
Bạc Liêu hoang vu này và có hành động ―cõng rắn cắn gà nhà‖ thì để lịch sử suy xét. Tuy
nhiên, trong tác phẩm văn học dân gian Bạc Liêu, ngƣời dân nơi đây vẫn xem Nguyễn Ánh là
ngƣời có tài trí, bởi dù bao phen phiêu bạt chân trời góc biển nhƣng vẫn một lịng vì cơ
nghiệp tổ tơng. Chính vì thế, những nơi Nguyễn Ánh đặt bƣớc chân đến đây đã đƣợc lƣu
truyền bằng những câu chuyện dân gian gắn liền với những địa danh hết sức ấn tƣợng.
Bên cạnh những địa danh ở Bạc Liêu gắn liền với sự kiện của Nguyễn Ánh - vua Gia
Long cịn có những địa danh gắn với sự kiện chống thực dân Pháp của những con ngƣời Bạc
Liêu. Cụ thể, truyện Sự tích ấp Anh Dũng ngợi ca hai anh em Dũng và Anh rất kiên cƣờng
đứng lên chống giặc Pháp xâm lƣợc. Truyện kể lại rằng: ―Ngày trước, khi giặc Pháp đến xâm
lược nước ta, giặc đi đến đâu tàn phá đến đó, lịng dân vơ cùng căm hận. Lúc này, có hai anh
em trai mồ côi cha mẹ sống với ông bà nội, người anh tên là Dũng người em tên là Anh. Dũng
và Anh rất căm thù giặc, bèn gọi nhân dân đứng lên chống Pháp… Trong thời gian này, từ
kinh thành có một vị Lý phó quan xin từ chức về làng. Ông xin gia nhập vào đội quân Anh
Dũng và được giao trọng trách lãnh đạo đội quân… Về sau cụ Lý phó quan lâm bệnh và mất.
Mọi người thương tiếc tổ chức đám tang cho cụ. Bọn Pháp nhân cơ hội đó kéo quân đến bao
vây. Quân Anh Dũng do đang để tang nên không kịp trở tay. Hai anh em Anh, Dũng bị giặc
bắt và giết rất dã man. Nhớ ơn hai anh em, nhân dân đã lấy tên ấp là ấp Anh Dũng‖ [Chu
Xuân Diên; 46]. Hay, truyện Đồng Nọc Nạng, mọi ngƣời không chỉ biết đặc điểm thiên nhiên
vùng đất này đã hình thành nên địa danh mà cịn biết đƣợc sự kiện gia đình ơng Mƣời Chức
quyết liệt chống trả lại bọn cƣờng hào cấu kết với thực dân Pháp cƣỡng đoạt lúa và cƣớp đất
đai của họ. Truyện kể rằng: ―… Khoảng 70 năm về trước, hồi đồng Nọc Nạng cịn là bãi
hoang, thì gia đình của ơng cha tên Mười Chức đã đi tiên phong đến khai hoang ở đây. Trải
qua nhiều cực khổ, ông cha của Mười Chức và số người khai hoang mới biến được vùng sình
thành ruộng lúa. Mọi người đang yên phận với cảnh sống tay lấm chân bùn thì có một ơng

chủ - cường hào ở vùng Giá Rai đã lợi dụng thời cơ dựa vào thế lực của bọn thực dân Pháp
bằng cách đứng ra lập sổ để một Huê kiều tên Mã Ngân đứng làm tấm bình phong, rồi xin
đóng thuế với thực dân Pháp để cướp đất đai do công lao của người dân tạo nên.
Sự căm phẫn đã lên tới tột cùng, Mười Chức và đám dân quê liền đứng lên kháng cự
quyết liệt. Đồng Nọc Nạng đã trở thành sân khấu của cuộc đàn áp, đấu tranh đẫm máu. Kết
quả, cò Tournier bị đâm chết. Mười Chức cũng bị bắn chết trong cuộc giao tranh và nhiều
người bị thương…‖ [Nguyễn Văn Thanh; 190]…
Nhƣ vậy, trong các truyện kể dân gian Bạc Liêu có rất nhiều địa danh gắn liền với
nguồn gốc sự kiện lịch sử ở địa phƣơng. Những địa danh này là minh chứng hết sức sống
động về lòng bao dung và sự gan dạ kiên cƣờng của những con ngƣời Bạc Liêu từ thời khai
ấp, lập làng trên vùng đất này. Đó cịn là niềm tự hào về những con ngƣời đầy nghĩa khí, ln
sẵn sàng hy sinh bản thân vì nghĩa lớn, sinh sống trên mảnh đất Bạc Liêu này. Vì thế, mỗi địa

212


Kỷ yếu điện tử Hội thảo Quốc gia Nghiên cứu liên ngành về Ngôn ngữ và Giảng dạy
ngôn ngữ lần thứ VI

danh mang sự kiện lịch sử ấy đều ghi dấu ấn của biết bao công sức, mồ hôi, nƣớc mắt của
ngƣời dân nơi đây đã đổ xuống, thậm chí cả máu xƣơng của họ đối với công cuộc khai hoang
lập ấp, bám đất, bám làng để xây dựng cơ nghiệp trên vùng đất này cho mãi đến ngày hôm
nay.
4.3. Những địa danh gắn liền với nếp sinh hoạt, lối sống của ngƣời dân Bạc Liêu
Khi lƣu dân đến Bạc Liêu để khai hoang, mƣu sinh, lập nghiệp, họ không chỉ dựa vào
đặc điểm tự nhiên, hay những sự kiện lịch sử địa phƣơng để đặt tên cho từng khu vực mà còn
dựa vào những nếp sinh hoạt, lối sống của ngƣời dân để đặt tên cho từng địa phƣơng nhằm
ghi dấu ấn về cái thuở ban đầu khi mới đặt bƣớc chân lên vùng đất này. Cụ thể, truyện―Sự
tích tên ấp Năm Căn‖ kể rằng: ―Ngày đó, bão rất lớn. Có năm người bị bão cuốn dạt từ nơi
khác về đây. Khơng có gia đình, họ dựng năm căn nhà để ở và khai phá đất đai sinh sống. Về

sau, xuất phát từ việc dựng năm căn nhà của năm người này, người ta đã đặt tên cho vùng đất
ấy là ấp Năm Căn, nay thuộc xã Hưng Thành, huyện Vĩnh Lợi, tỉnh Bạc Liêu‖ [Chu Xuân
Diên; 45]. Hay, truyện ―Sự tích Biển Nhãn‖cũng kể: ―Ngày xưa, có một người trên đường đi
làm đồng về một cây lạ, ông bưng cây về nhà trồng. Chăm sóc một thời gian cây ra hoa kết
trái, thấy trái trịn trịn ơng khơng biết trái gì… Từ đó, ơng nhân giống đem trồng khắp vùng
ven biển. Sau đó, người ta gọi vùng này là vùng Biển Nhãn, nay thuộc xã Hiệp Thành, huyện
Vĩnh Lợi, tỉnh Bạc Liêu‖ [Chu Xuân Diên; 48]. Hoặc, Sự tích kênh ơng Cị cịn lƣu truyền:
―Thuở xưa, vùng đất thuộc ấp Đồng Lớn 2, xã Vĩnh Mỹ B ngày nay cịn hoang sơ, có một
người đàn ơng đến đây khai hoang, lập nghiệp. Ông làm việc rất chăm chỉ… Họ không biết
tên ông mà chỉ biết ông thứ năm. Ơng Năm có biệt tài bắt cị rất giỏi, vì thế ơng được người
ta gọi là ơng Năm Cị. Khi ông mất người ta lấy tên ông đặt cho con kênh được gọi là kênh
Ơng Cị‖ [Chu Xn Diên; 49]…
Có thể nói, trong truyện kể dân gian Bạc Liêu cịn rất nhiều câu chuyện đề cập đến
những địa danh gắn liền với nếp sinh hoạt, lối sống của ngƣời dân nơi này nhƣ Sự tích miếu
Ơng Cù, Sự tích Chùa Ông Bổn: Miếu Ông Tà, Sự tích nhà thờ Nàng Rền, Ngã ba Ơng Trạch,
Chợ Phó Sinh Thần Đá, Miếu Gị Đá, Sự tích Đình Ơng Cọp… Tất cả các truyện kể ấy đã
phản ánh hết sức sống động về nếp sống sinh hoạt của ngƣời dân nơi đây từ những đầu khai
hoang, lập nghiệp trên vùng đất mới Bạc Liêu và là cơ sở để hình thành nên lối sống, nếp sinh
hoạt hết cao đẹp của ngƣời Bạc Liêu hôm nay.
4.4. Những địa danh ngợi ca vùng đất Bạc Liêu trù phú, an lành và linh thiêng
Đến với truyện kể dân gian Bạc Liêu, mọi ngƣời còn nhận thấy rất nhiều câu chuyện
phản ánh những địa danh để nhằm ngợi ca vùng đất mới khơng những giàu có về sản vật mà
còn hết sức thiêng liêng nhƣ truyện Dải đất Phật kể rằng: ―Trước kia, ấp Biển Đông A, xã
Vĩnh Trạch Đông ngày nay cây cối mọc um tùm, dân cư thưa thớt. Những người Khmer đầu
tiên đến đây lập ấp muốn tìm một nơi đất tốt để xây dựng miếu thờ Phật. Các nhà phong thủy
đã để ý khắp nơi nhưng mãi vẫn chưa tìm được một nơi ưng ý. Một ngày kia, người dân trong
vùng phát hiện một dải đất cao kỳ lạ. Đêm về, sương rơi nặng hạt thấm ướt cỏ cây, hoa lá và
mặt đất nhưng cơ điều lạ là có một chỗ đất ln khô ráo. Người ta chọn mảnh đất thiêng ấy
để xây cất chùa. Theo tục truyền, chỗ đất khô ráo kỳ lạ ấy chính là chỗ chân tượng Phật ngồi
ngày nay trong chùa Xiêm Cán của người Khmer…‖ [Chu Xuân Diên; 48]. Hay, truyện Sự

213


Kỷ yếu điện tử Hội thảo Quốc gia Nghiên cứu liên ngành về Ngôn ngữ và Giảng dạy
ngôn ngữ lần thứ VI

tích Đồng Lớn cũng kể: ―Thuở xưa, khi vùng đất Bạc Liêu còn hoang sơ, rừng rú còn nhiều,
thú rừng đầy rẫy, có đơi vợ chồng người Minh Hương đến đây sinh cơ lập nghiệp. Hai vợ
chồng sống rất nghèo khổ, gia tài chỉ có một chiếc quần. Khi vợ ra ngồi thì chồng phải ở
nhà quấn chiếu và ngược lại. Nhờ chịu khó làm ăn nên họ đã phát hoang được mảnh ruộng
nhỏ. Một ngày nọ, họ thu được một đống lúa nhỏ để ở trước sân. Sáng hôm sau, họ rất ngạc
nhiên khi thấy đống lúa nhiều hơn và to hơn. Họ bán lúa, dùng tiền mua đất và thuê tá điền
mở rộng diện tích. Để phân biệt với cánh đồng của các bá hộ khác, người ta gọi cánh đồng
của vợ chồng này là Đồng Lớn…‖ [Chu Xuân Diên;115]. Hoặc có những truyện đề cập đến
những địa danh linh thiêng giúp cho ngƣời dân sống an lành, hạnh phúc, chống lại cƣờng
quyền, kẻ thù nhƣ truyện Miếu Bà Cố linh thiêng với quan chánh tham biện người Pháp, kể
lại rằng: ―Vào thời Pháp thuộc ở Bạc Liêu có ơng Chánh Tham biện muốn nới rộng đất Tịa
tỉnh trưởng nhưng có miễu bà nằm trong phần đất. Ông hạ lệnh đốn cây đa và triệt hạ miễu
bà. Mọi người khơng ai dám đốn… Bà Chánh nói lại với ơng Chánh và có ý phiền trách hành
vi của chồng vừa rồi, việc là đã khơng có lợi mà thêm hại cho con. Bà khuyên chồng mau mau
lại miễu Bà vái tạ xin lỗi. Ông Chánh nghe qua bán tín, bán nghi, tuy nhiên phần vì thương
con, phần vì nể vợ nên chịu ra miễu Bà. Ông khấn vái: Nếu bà linh thiêng, xin cho con tôi
manh, tôi sẽ cất lại miếu cho bà. Vái rồi ông về đến dinh thì thấy mấy đứa con ngồi chơi bình
thường. Liền đó ơng thu hồi lệnh triệt hạ cây đa và miễu Bà, rồi xuất tiền riêng mướn dân
làng xây cất lại miễu bằng gạch lợp ngói rất đẹp và rộng rãi hơn xưa‖ [Nguyễn Văn
Thanh;199]. Hay, truyện Nơi đất linh thiêng kể có nhiều người trơng thấy một vị thần phơi
tiền của nhà vua [Nguyễn Văn Thanh; 206] đều phản ánh những địa danh ở Bạc Liêu nhằm
ngợi ca vùng đất có linh khí và linh thiêng sẽ mang điều tốt lành cho cuộc sống cho ngƣời
dân.

Nhƣ vậy, có thể nói, đến với vùng đất Bạc Liêu xa lạ, con ngƣời cảm thấy nhỏ bé
trƣớc thiên nhiên nên trong tâm thức của lƣu dân ln ƣớc mơ có đƣợc sự che chở của đấng
thần linh để mọi ngƣời vững tin trong cuộc sống và luôn mang những điều tốt đẹp, an yên
cũng nhƣ có đƣợc đời sống sung túc, ấm no.
5. Thảo luận và kiến nghị
Quá trình nghiên cứu tìm hiểu về phƣơng thức định danh của địa danh trong truyện kể
dân gian Bạc Liêu, ngƣời viết không chỉ chú ý khai thác về mặt từ ngữ mà còn khám phá về
yếu tố văn hóa mang nét đặc trƣng của địa phƣơng Bạc Liêu thông qua những địa danh nơi
đây. Có thể nói, những địa danh trong truyện kể trên hết sức quen thuộc và gần gũi nhằm để
giúp cho mọi ngƣời hiểu hơn về vùng đất và con ngƣời Bạc Liêu từ thời khai hoang, lập ấp
cho đến nay. Hơn nữa, bài viết cịn nhằm mục đích quảng bá, giới thiệu cho mọi ngƣời hiểu
biết nhiều hơn về vùng đất và con ngƣời Bạc Liêu trong thời kì hội nhập và phát triển ở giai
đoạn hiện nay. Tuy nhiên, đây chỉ là một số địa danh tiêu biểu đƣợc phản ánh trong truyện kể
dân gian chứ không phải là tất cả các địa danh ở Bạc Liêu nhƣng dẫu sao cũng là cơ sở để mọi
ngƣời hiểu biết về những địa danh ở vùng đất Bạc Liêu đã có từ thuở sơ khai. Điều đáng chú
ý là trong các địa danh ấy có những địa danh mang yếu tố văn hóa, thậm chí là có những địa
danh đƣợc đặt tên có vẻ hoang đƣờng nên đơi chỗ ngƣời viết vẫn phải dùng quan điểm chủ
quan để lí giải, vì thế không tránh khỏi những thiên kiến của cá nhân.

214


Kỷ yếu điện tử Hội thảo Quốc gia Nghiên cứu liên ngành về Ngôn ngữ và Giảng dạy
ngôn ngữ lần thứ VI

Ngồi ra, q trình dạy học các học phần về ngôn ngữ cho sinh viên thuộc chuyên
ngành tiếng Việt và Văn hóa Việt Nam ở Trƣờng Đại học Bạc Liêu thì việc khai thác phƣơng
thức định danh của địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu là điều cần thiết, bởi nó sẽ
giúp cho sinh viên khám phá và hiểu đƣợc những giá trị về văn hóa địa phƣơng gắn liền với
các địa danh nơi đây, đồng thời những địa danh thân thƣơng ấy còn làm cho các em yêu quý

thêm quê hƣơng, nơi gia đình, cộng đồng mà bản thân đang sinh sống. Do đó, việc tìm hiểu
phƣơng thức định danh về những địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu là một trong
những yếu tố cần nghiên cứu để giúp cho sinh viên hiểu biết và gắn bó sâu đậm hơn đối với
mảnh đất, nơi chơn nhau cắt rốn của mình.
6. Kết luận
Bạc Liêu là vùng đất mới đƣợc lƣu dân đến đây khai hoang, lập nghiệp khá muộn so
với các tỉnh thành trong khu vực Đồng bằng sông Cửu Long. Những ngày đầu mới đặt bƣớc
chân khai phá lên vùng đất Bạc Liêu vốn rất hoang vu, rừng rậm âm u, sông nƣớc mênh mang
nhƣng bằng trí thơng minh, sáng tạo, lƣu dân đã vận dụng phƣơng thức định danh để đặt tên
cho từng địa phƣơng, nơi mà họ lƣu trú hay di chuyển trong cơng cuộc mƣu sinh hằng ngày.
Từ đó đã trở thành những địa danh quen thuộc, hết sức sống động, đầy ấn tƣợng và đƣợc lƣu
truyền trong truyện kể dân gian Bạc Liêu từ xa xƣa cho mãi đến ngày hơm nay. Vì thế, nếu
nhƣ ai đã từng đặt chân đến vùng đất này thì khơng thể qn những địa danh hết sức ấn tƣợng
và độc đáo, bởi nó đƣợc định danh với các địa danh bằng cách hiểu, cách giải thích của lƣu
dân nhƣ địa danh gắn liền với đặc điểm địa hình tự tạo của thiên nhiên, hay những địa danh
gắn với sự kiện lịch sử của địa phƣơng, nếp sinh hoạt, lối sống của ngƣời dân, hoặc có những
địa danh nhằm ngợi ca về vùng đất trù phú, an lành, linh thiêng… Nhƣ vậy, có thể nói, những
địa danh đƣợc lƣu truyền trong văn học dân gian Bạc Liêu nói chung trong truyện kể dân gian
Bạc Liêu nói riêng là sự sáng tạo độc đáo của lƣu dân từ những ngày khai hoang, lập nghiệp
cho đến hôm nay. Những địa danh hết sức gần gũi và thân thƣơng ấy luôn khắc đậm trong
tâm hồn của mỗi ngƣời dân nơi đây và ấn tƣợng mãi đối với bất cứ những ai đến với Bạc Liêu
dù chỉ một lần.
Tài liệu tham khảo
Đào Duy Anh (1957). Hán Việt tự điển. Sài Gòn : Trƣờng Thi xuất bản.
Nguyễn Hữu Hiếu (1992). Truyện kể dân gian Nam Bộ. NXB Thành phố Hồ Chí Minh.
Bùi Thị Lân (2017). Phƣơng thức định danh của địa danh ở Bình Định và Quảng Nam. Kỷ yếu
khoa học Ngôn ngữ ở Việt Nam, Hội nhập và phát triển. Hà Nội: NXB Dân Trí.
Từ Thu Mai (2004). Nghiên cứu địa danh Quảng Trị. Luận án Tiến sĩ Ngữ văn. Đại học Quốc
gia Hà Nội - Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn Hà Nội.
Hoàng Phê (2003). Từ điển tiếng Việt. NXB Đà Nẵng.

Nguyễn Phƣơng Thảo (1992). Văn hóa dân gian Nam Bộ, những phác thảo (in lần thứ hai),
tr.75-76. NXB Giáo dục.

215


Kỷ yếu điện tử Hội thảo Quốc gia Nghiên cứu liên ngành về Ngôn ngữ và Giảng dạy
ngôn ngữ lần thứ VI

Hoàng Tiến Tựu (1997). Mấy vấn đề phương pháp giảng dạy, nghiên cứu văn học dân gian.
NXB Giáo dục.
Tài liệu nguồn khảo sát
Chu Xuân Diên (2011). Văn học dân gian Bạc Liêu. NXB Đại học quốc gia Hà Nội.
Nguyễn Văn Thanh (2009). Văn học dân gian Bạc Liêu. Nxb Hội nhà văn.

MODE OF IDENTIFICATION OF LOCATIONS
IN FOLK STORIES OF BAC LIEU
Abstract
Bac Lieu, situated in the Mekong Delta region, was very desolate. People came here to
reclaim the hamlet, so they encountered many difficulties in traveling and staying. In
order to identify the place where they stayed and the places they passed, the exileshave
named the localities and have been handed down in the folk stories of Bac Lieu.
Exploiting this issue, the writer has surveyed some folk stories of Bac Lieu from the two
sources, namely Bac Lieu folklore by Nguyen Van Thanh (2009), and Bac Lieu folklore
by Chu Xuan Dien (2011) to clarify the methods of identification of the places with bold
local cultural characteristics of the people here.
Keywords
locations, lands, exile, folk tales, identification

216