Điều tra, khảo sát, tìm hiểu di văn hán nôm trong các đình, chùa, miếu ở thành phố biên hòa, tỉnh đồng nai

Mục lục
Trang
PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 5
1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................................ 5
2. Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................................. 6
3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu ................................................................................. 7
3.1. Đối tƣợng nghiên cứu . ........................................................................................... 7
3.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................... 7
4. Cách tiếp cận, phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................. 7
4.1. Cách tiếp cận .......................................................................................................... 7
4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................................ 7
5. Lịch sử vấn đề .......................................................................................................... 8
6. Sản phẩm và khả năng ứng dụng ............................................................................... 9
7. Bố cục và nội dung của đề tài .................................................................................. 10
PHẦN NỘI DUNG ...................................................................................................... 11
Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và thực tiển ........................................................................... 11
1.1. Tổng quan về đất và ngƣời Đồng Nai .................................................................. 11
1.1.1. Vùng đất............................................................................................................. 11
1.1.2. Con ngƣời ......................................................................................................... 16
1.1.3. Sinh hoạt văn hóa cộng đồng ............................................................................ 24
1.2. Thực trạng và tình hình nghiên cứu di văn Hán Nơm trong các đình, chùa, miếu
ở Biên Hòa-Đồng Nai ................................................................................................. 29
1.2.1. Thực trạng di văn Hán Nơm ở đình, chùa, miếu Biên Hịa-Đồng Nai .............. 29
1.2..2. Tình hình nghiên cứu ....................................................................................... 33
1.1..3. Tiểu kết ............................................................................................................ 36
Chƣơng 2: Lịch sử và di văn Hán Nôm trong các đình ở thành phố Biên Hịa-Đồng
Nai ................................................................................................................................ 37
2.1. Đình Mỹ Khánh (Nguyễn Tri Phƣơng), phƣờng Bửu Hòa .................................. 37
2.1.1. Lịch sử hình thành ............................................................................................. 37
1

2.1.2. Nội dung di văn Hán Nơm ................................................................................. 38
2.2. Đình Bình Trƣớc, phƣờng Thống Nhất ................................................................ 50
2.2.1. Lịch sử hình thành ............................................................................................. 50
2.2.2. Nội dung di văn Hán Nôm ................................................................................. 53
2.3. Đình Tân Lân, phƣờng Hịa Bình ......................................................................... 70
2.3.1. Lịch sử hình thành ............................................................................................. 70
2.3.2. Nội dung di văn Hán Nơm ................................................................................. 72
2.4. Đình Bình Thiền, phƣờng Quang Vinh ................................................................ 97
2.4.1. Lịch sử hình thành ............................................................................................. 97
2.4.2. Nội dung di văn Hán Nơm ............................................................................... 100
2.5. Đình Bình Kính (Đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh), xã Hiệp Hòa ............................ 117
2.5.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 117
2.5.2. Nội dung di văn Hán Nơm ............................................................................... 119
2.6. Đình Tân Giám, xã Hiệp Hịa ............................................................................. 130
2.6.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 130
2.6.2. Nội dung di văn Hán Nơm ............................................................................... 133
2.7. Đình Thành Hƣng, xã Hiệp Hịa ......................................................................... 152
2.7.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 152
2.7.2. Nội dung di văn Hán Nơm ............................................................................... 154
2.8. Đình An Hịa, xã An Hịa .................................................................................. 163
2.8.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 163
2.8.2. Nội dung di văn Hán Nơm ............................................................................... 165
2.9. Đình Tân Phong, phƣờng Tân Phong ................................................................. 177
2.9.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 177
2.9.2. Nội dung di văn Hán Nôm ............................................................................... 179
2.10. Đình An Hảo, phƣờng An Bình ........................................................................ 190
2.10.1. Lịch sử hình thành ......................................................................................... 190
2.10.2. Nội dung di văn Hán Nơm ............................................................................. 192
2.11. Đình Phƣớc Lƣ, phƣờng Quyết Thắng ............................................................. 198

2


2.11.1. Lịch sử hình thành ......................................................................................... 198
2.11.2. Nội dung di văn Hán Nơm............................................................................. 199
2.12. Đình Đồn Văn Cự, phƣờng Tam Hiệp ........................................................... 209
2.12.1. Lịch sử hình thành ......................................................................................... 209
2.12.2. Nội dung di văn Hán Nôm ............................................................................. 211
2.13. Tiểu kết ............................................................................................................. 219
Chƣơng 3: Lịch sử và di văn Hán Nôm trong các chùa ở Thành phố Biên Hòa, tỉnh
Đồng Nai .................................................................................................................... 221
3. Chùa Đại Giác, xã Hiệp Hòa ................................................................................. 221
3.1.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 221
3.1.2. Nội dung di văn Hán Nơm ............................................................................... 222
3. 2. Chùa Ơng, xã Hiệp Hịa ..................................................................................... 230
3.2.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 230
3.2.2. Nội dung di văn Hán Nôm ............................................................................... 232
3.3. Chùa Bửu Phong, phƣờng Bửu Long ................................................................. 254
3.3.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 254
3.3.2. Nội dung di văn Hán Nôm ............................................................................... 256
3.4. Chùa Thanh Lƣơng, phƣờng Bửu Hịa ............................................................... 262
3.4.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 262
3.4.2. Nội dung di văn Hán Nôm ............................................................................... 264
3.5. Chùa Long Thiền, phƣờng Bửu Hịa ................................................................. 297
3.5.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 297
3.5.2. Nội dung di văn Hán Nôm ............................................................................... 281
3.6. Chùa Hạnh Sơn, xã Tân Thạnh........................................................................... 309
3.6.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 309
3.6.2. Nội dung di văn Hán Nơm ............................................................................... 310
3.7. Tiểu kết ............................................................................................................... 313

Chƣơng 4: Lịch sử và di văn Hán Nôm trong các miếu ở thành phố Biên Hòa, tỉnh
Đồng Nai .................................................................................................................... 314
3


4. 1. Miếu Bà Ngũ hành, phƣờn Quang Vinh ............................................................ 314
4.1.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 314
4.1.2. Nội dung di văn Hán Nôm ............................................................................... 315
4. 2. Miếu Thiên hậu, phƣờng Bửu Long .................................................................. 319
4.2.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 319
4.2.2. Nội dung di văn Hán Nôm ............................................................................... 322
4. 3. Miếu Đắc Phƣớc, phƣờng Tân Vạn ................................................................... 335
4.3.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 335
4.3.2. Nội dung di văn Hán Nôm ............................................................................... 336
4.4. Miếu Ngũ hành, xã An Hòa ................................................................................ 339
4.4.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 339
4.4.2. Nội dung di văn Hán Nơm ............................................................................... 342
4.5. Miếu Thổ thần (miếu Thành Hồng) .................................................................. 344
4.5.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 344
4.5.2. Nội dung di văn Hán Nôm ............................................................................... 345
4.6. Miếu Thiên Hậu (chùa Thiên Hậu) .................................................................... 349
4.6.1. Lịch sử hình thành ........................................................................................... 349
4.6.2. Nội dung di văn Hán Nôm ............................................................................... 351
4.7. Tiểu kết ............................................................................................................... 353
Chƣơng 5: Giá trị lịch sử, văn hóa qua di văn Hán Nơm trong các đình, chùa, miếu ở
Biên Hịa-Đồng Nai ................................................................................................... 354
5.1. Giá trị lịch sử ..................................................................................................... 355
5.2. Giá trị văn hóa ................................................................................................... 372
5.3. Tiểu kết .............................................................................................................. 394
PHẦN KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ VÀ GIẢI PHÁP ................................................. 395

1. Kết luận ................................................................................................................. 395
2. Kiến nghị ............................................................................................................... 398
3. Giải pháp ................................................................................................................ 400
TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 402
4


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Ở Biên Hịa – Đồng Nai có nhiều cơ sở tín ngƣỡng đình, chùa, đền, miếu lƣu
giữ văn tự Hán Nơm thể hiện nơi sinh hoạt văn hóa cộng đồng, văn hóa tinh thân của
ngƣời Việt, ngƣời Hoa. Văn tự Hán Nôm là văn tự đƣợc nhà nƣớc phong kiến Việt
Nam sử dụng là hệ thống văn tự chính thống đến hơn mƣời thế kỉ, là một loại hình
văn tự có thể nói đƣợc xem là văn hóa chữ viết đầu tiên của ngƣời Việt Nam, lƣu giữ
nhiều giá trị đời sống xã hội của ngƣời Viêt. Nhƣng nó cũng là loại văn tự mà ngày
nay đã không đƣợc sử dụng là hệ thống văn tự chính thống của Việt Nam mà nó chủ
yếu đƣợc tồn sinh nơi đình chùa hay đƣợc lƣu giữ ở các thƣ tịch cổ xƣa, thế hệ hơm
nay ít ngƣời biết đến loại hình văn tự này. Vì vậy khi tiếp xúc với loại hình văn ngơn
này ít có ai đọc hiểu đƣợc, số ngƣời đọc và hiểu đƣợc những tinh hoa văn hóa mà cha
ơng để lại đếm trên đầu ngón tay. Từ đó dẫn đến tình trạng mập mờ, hiểu sai, phản
ánh sai và đi đến làm sai. Một mặt làm cho đạo đức truyền thống xã hội Việt Nam
ngày càng xuống cấp, mặt khác không phát huy hết đƣợc những giá trị truyền thống
cha ơng để lại qua văn bản Hán Nơm. Đó chính là tính cấp thiết để triển khai thực
hiện đề tài.
Trong q trình thiết trí, hay trùng tu tơn tạo hồnh phi, câu đối Hán Nơm ở
các đình, chùa, miếu trên địa bàn thành phố Biên Hịa cũng khơng thể tránh khỏi có
những sai sót về tự dạng dẫn đến hiểu lệch về nội dung. Do q trình đơ thị hóa diễn
ra với tốc độ cao của đời sống hiện đại, các loại hình văn tự Hán Nơm đƣợc chạm
khắc, cẩn ốc lên gỗ hay lên vải lụa bị bỏ ngõ, tháo gỡ, thu xếp nhƣờng không gian
cho các sinh hoạt với mục đích kinh doanh, bn bán, hay th mƣợn mặt bằng…

làm ảnh hƣởng lớn đến sự tồn sinh của loại hình văn tự này. Cộng với việc ngƣời biết
về tự dạng Hán Nơm ngày càng ít đi, nếu khơng kịp thời điều tra, khảo sát, tìm hiểu
để minh định và phục dựng lại nguyên trạng, hay đa dạng các loại hình lƣu trữ cơng
nghệ hỗ trợ và in ấn, phát hành các ấn phẩm để lƣu truyền, phát huy giá trị vốn có thì
khơng gian tồn tại của nó sẽ mất đi trong một sớm một chiều.
5


Với những lí do, tính cấp thiết nêu trên, chúng tôi quyết định thực hiện đề tài:
Điều tra, khảo sát, tìm hiểu di văn Hán Nơm trong 24 đình, chùa, miếu ở Thành
phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai. Hy vọng khi thực hiện thành công, đề tài bổ sung
thêm nguồn tƣ liệu quý giá giúp các nhà quản lý văn hóa Thành phố Biên Hịa hoạch
định chính sách quản lý văn hóa một cách hài hịa trong q trình đơ thị hóa của
thành phố, phát huy đƣợc các giá trị vốn có của nó đối với thế hệ hơm nay và mai
sau. Đóng góp thiệt thực trong việc thực hiện chƣơng trình Khảo cứu di văn Hán
Nơm ở Đơng Nam bộ nhằm phục dựng lại đời sống xã hội mà di văn Hán Nơm ở
đình, chùa, miếu thuộc Biên Hịa- Đồng Nai mang lại.
2. Mục tiêu nghiên cứu:
- Hình thành cho đƣợc bộ tổng tập tài liệu và nội dung di văn Hán Nơm của
tồn bộ 24 đình, chùa, miếu của thành phố Biên Hịa, phục vụ cơng tác nghiên cứu
về lịch sử, văn hóa, tiến trình khai mở làng xã ở Biên Hịa xƣa góp phần minh định
chính xác hơn về lịch sử hình thành và phát triển đất và ngƣời Nam bộ nói chung.
- Xác lập và lƣu truyền những giá trị văn hóa tinh thần, giá trị đạo đức truyền
thống của con ngƣời Việt Nam vùng Biên Hịa- Đồng Nai nói riêng và Đơng Nam bộ
nói chung nhằm giáo dục truyền thống những giá trị đó trong đời sống hiện đại hơm
nay và mai sau.
- Tìm hiểu về nhận thức, tƣ tƣởng của ngƣời Biên Hòa qua các thời kỳ lịch sử
thông qua khảo sát nội dung ý nghĩa của di văn Hán Nơm ở 24 đình, chùa, miếu. Từ
đó, khắc họa đƣợc nội dung, đặc điểm của quan niệm về đạo lý nhân sinh, về ý thức
cộng đồng, về tƣ tƣởng triết học Nho, Phật, Lão của ngƣời Biên Hịa xƣa. Góp thêm

cơ sở nhận thức và khoa học, để tham khảo trong việc định hình chính sách cụ thể
của Thành phố trong phát triển kinh tế, xã hội, nhất là định hƣớng phát triển về văn
hóa và tín ngƣỡng ở địa phƣơng và khu vực Đơng Nam bộ.
Ngồi ý nghĩa về mặt khoa học đƣợc nêu trên, nghiên cứu đề tài còn là một
bƣớc tiến để triển khai đề tài: Điều tra, khảo sát, tìm hiểu di văn Hán Nơm trong các
đình, chùa, miếu ở tỉnh Đồng Nai cũng nhƣ trong chƣơng trình “Khảo cứu di văn
6


Hán Nôm ở vùng Đông Nam bộ” của trƣờng Đại học Thủ Dầu Một trong chủ trƣơng
khuyến khích những cơng trình khoa học có ý nghĩa thiết yếu đáp ứng sứ mạng, mục
tiêu của nhà trƣờng đồng thời đáp ứng nhu cầu của cộng đồng, gắn việc đào tạo của
Trƣờng Đại học Thủ Dầu Một với việc phát triển kinh tế, xã hội ở miền Đông Nam bộ.
Đề tài cũng sẽ tạo sự kết nối giữa những nhà nghiên cứu trong lĩnh vực khoa
học xã hội nhƣ văn học, lịch sử, văn hóa, địa lí …
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tƣợng nghiên cứu
Điều tra, khảo sát, tìm hiểu tồn bộ di văn Hán Nơm trong 24 đình, chùa, miếu
ở thành phố Biên Hòa- Đồng Nai. Các vấn đề đƣợc tiến hành nghiên cứu: khảo sát,
ghi chép lịch sử, vẽ sơ đồ phân bố các thành tố Hán Nơm, gõ vi tính, phiên âm, dịch
nghĩa và chú giải một số trƣờng hợp đặc biệt.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Toàn bộ di văn Hán Nơm có trong 24 đình, chùa, miếu thuộc thành phố Biên
Hịa –Đồng Nai nhƣ hồnh phi, câu đối, chữ thờ, văn bia, sắc phong … Cụ thể các di
văn ở: Đình Tân Lân, đình Bình Thiền, đình Bình Trƣớc, đình Mỹ Khánh, đình
Nguyễn Hữu Cảnh, đình Thành Hƣng, đình Tân Giám, đình An Hịa, đình Tân
Phong, đình An Hảo, đình Phƣớc Lƣ, đình Đồn Văn Cự, chùa Thanh Lƣơng, chùa
Đại Giác, chùa Ông, chùa Bửu Phong, chùa Thanh Lƣơng, chùa Long Thiền, chùa
Hạnh Sơn; miếu Đắc Phƣớc, miếu Bà Ngũ Hành, miếu Bà Thiên Hậu, miếu Ngũ
Hành (xã An Hòa), miếu Thổ Thần, miếu Thiên Hậu (phƣờng Hịa Bình).

4. Cách tiếp cận, phương pháp nghiên cứu
4.1. Cách tiếp cận:
Để thực hiện đề tài, nhóm nghiên cứu chủ yếu sử dụng phƣơng pháp Văn bản
học Hán Nôm, phƣơng pháp duy vật lịch sử để khảo sát, so sánh, minh định, phân
loại, đánh giá, phân tích và tổng hợp
4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu

7


Để thực hiện nội dung, nhóm nghiên cứu áp dụng 3 phƣơng pháp nghiên cứu
sau:
Phƣơng pháp thống kê, phân loại để thống kê, phân loại các đình, chùa, miếu,
Phƣơng pháp văn bản học Hán Nơm để khảo sát, tìm hiểu các loại hình văn
bản nhƣ hồnh phi, câu đối, sắc phong, văn bia, chữ thờ, bảng hiệu … thuộc các vấn
đề bên trong, bên ngoài của văn bản.
Phƣơng pháp điền dã: tiến hành các cuộc phỏng vấn sâu với các vị trong Ban
q tế đình, Ban quản lí hay chức sắc trụ trì …
Phƣơng pháp phân tích để phân tích, tìm hiểu, đánh giá nội dung …
5. Lịch sử vấn đề
Đã có một số cơng trình nghiên cứu về di văn Hán Nơm trong các đình, chùa,
miếu và đã đƣợc xuất bản cơng bố, song những cơng chình này, chủ yếu nghiên cứu
về câu đối mà khơng có các thể loại khác nhƣ, sắc phong, văn cúng,… hồnh phi.
Những cơng trình này, đƣợc tập hợp từ nhiều nguồn để hình thành nên. Cơng trình
đƣợc cho là tồn diện nhất tìm hiểu về di văn Hán Nơm trong các đình, chùa, miếu là
cơng: “Tìm hiểu liễn đối Hán Nơm trong đình, chùa, miếu tỉnh Bình Dương” của Hội
Khoa học Lịch sử tỉnh Bình Dƣơng xuất bản, cơng bố tháng 3 năm 2017. Cơng trình
đã làm đƣợc một khối lƣợng cơng việc đồ sộ là ghi chép, phiên âm, dịch nghĩa, chú
giải đƣợc hết các hoành phi, liễn đối ở 99 cơ sở thờ tự trong tồn tỉnh Bình Dƣơng;
đƣa ra đƣợc những nhận định, đánh giá bƣớc đầu về văn hóa Hán Nơm Bình Dƣơng.

Riêng ở Biên Hịa- Đồng Nai cũng đã có một số cơng trình nghiên cứu liên quan
đến đề tài, cụ thể:
Năm 2002, Ban Trị sự Tỉnh hội Phật giáo Đồng Nai xuất bản cuốn“Những ngôi
chùa Đồng Nai”, chủ yếu giới thiệu về quá trình hình thành và phát triển của các
ngôi chùa; giới thiệu về các đời trụ trì và sinh hoạt văn hóa tâm linh ở chùa. Vấn đề
tìm hiểu về di văn Hán Nơm ở chùa thì hồn tồn chƣa đƣợc đề cấp tới trong tài liệu.
Năm 2013, Bảo tàng Đồng Nai xuất bản cuốn“Nghi và văn cúng chữ Hán ở thành
phố Biên Hòa”, đây thực sự là cuốn tài liệu hết sức quý giá tìm hiểu về di văn Hán
Nơm ở đình để bảo tồn và phát huy giá trị về nghi lễ cúng đình và miếu ở Biên Hịa 8


Đồng Nai. Tuy nhiên, tài liệu này chỉ mới dừng lại ở việc tìm hiểu di văn Hán Nơm ở
thể loại nghi và văn cúng mà khơng phải tồn bộ mọi thể loại di văn Hán Nơm ở
đình, chùa, miếu,…thành phố Biên Hòa- Đồng Nai.
Tập tƣ liệu sơ thảo “Di sản chữ Hán trong các đình, chùa, miếu mạo, từ đường ở
Biên Hòa, Đồng Nai” đƣợc tác giả Huỳnh Minh Đức thực hiện năm 1996, đây cũng
là tập tƣ liệu hết sức giá trị cho công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa
Hán Nơm ở Biên Hòa-Đồng Nai. Song tập tƣ liệu này chỉ dừng lại ở sơ thảo, bƣớc
đầu nghiên cứu di sản Hán Nơm ở một số đình, chùa, miếu. Một số ở đây khơng hẳn
đã trùng khít với 24 đình, chùa, miếu mà đề tài tiến hành tìm hiểu. Hơn nữa tài liệu
chỉ mới điều tra khảo sát, phiên âm, dịch nghĩa, có chú giải nhƣng cịn sơ lƣợc, chƣa
rút ra các giá trị. Một đặc điểm nữa là tƣ liệu chƣa đƣợc in ấn, phát hành công bố mà
chỉ tồn tại nhƣ những tài liệu chuyên môn của đơn vị, địa phƣơng. Nhóm nghiên cứu
cũng chƣa có cơ may để đƣợc tiếp xúc tập tài liệu này.
Các nghiên cứu của Huỳnh Văn Tới, Phan Đình Dũng, Lƣơng Thuý Nga, Nguyễn
Tuyết Hồng, Hƣơng Xn cũng đã có những bài viết về đình, chùa, miếu. Nhƣng
những nghiên cứu này quan tâm về lịch sử, văn hóa nghệ thuật của một số đình, chùa.
Khía cạnh về Hán Nôm hầu nhƣ chƣa đƣợc đề cập đến nhiều, có chăng đề cập đến
sắc phong của một vài ngơi đình, song cũng khơng tiến hành đánh máy phần chữ Hán
mà chỉ phiên âm Hán Việt rồi dịch nghĩa.

Qua đó cho thấy chủ đề nghiên cứu về đình, chùa, miếu và di văn Hán Nơm ở
Biên Hịa - Đồng Nai khá phong phú đa dạng. Tuy nhiên vẫn còn khá khiêm tốn so
với trữ lƣợng mà di văn Hán Nơm tồn tại ở đình, chùa, miếu, nhà cổ, đền... vẫn cịn
có những khía cạnh cần đƣợc khai thác tìm hiểu nhằm để phát huy các giá trị di sản
Hán Nơm vốn có.
6. Sản phẩm và khả năng ứng dụng
- Đóng góp vào việc tìm hiểu về vùng đất và con ngƣời Biên Hịa - Đồng Nai
nói riêng và cả tỉnh Đồng Nai nói chung.
- Góp phần tìm hiểu về thực trạng và di văn Hán Nôm ở Biên Hịa - Đồng Nai
nói riêng và cả tỉnh Đồng Nai nói chung.
9


- Đóp góp vào việc tìm hiểu về lịch sử và di văn Hán Nơm ở 24 cơ sở tính
ngƣỡng nhƣ đình, chùa, miếu trên địa bàn Thành phố Biên Hịa- Đồng Nai. Trong đó
có 12 ngơi đình, 6 ngơi chùa và 6 ngơi miếu.
- Góp phần tìm hiểu về vùng đất và con ngƣời Biên Hòa - Đồng Nai qua tƣ liệu
Hán Nơm ở 24 cơ sở tín ngƣỡng đình, chùa, miếu.
- Đóng góp cho thực tiễn nghiên cứu và giảng dạy, học tập về học phần Hán
Nôm, thơ Đƣờng trong NTPT, Văn học trung đại, Văn học Trung Quốc
- Góp phần thực hiện thành cơng chƣơng trình “Khảo cứu di văn Hán Nôm
vùng Đông Nam bộ”
7. Bố cục và nội dung của đề tài
Đề tài nghiên cứu gồm ba phần: mở đầu, nội dung và kết luận. Phần nội
dung chính gồm năm chƣơng:
- Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiển
- Chương 2: Lịch sử và di văn Hán Nơm trong các đình ở thành phố Biên Hòa, tỉnh
Đồng Nai
- Chương 3: Lịch sử và di văn Hán Nơm trong các chùa ở thành phố Biên Hịa, tỉnh
Đồng Nai

- Chương 4: Lịch sử và di văn Hán Nơm trong các miếu ở thành phố Biên Hịa, tỉnh
Đồng Nai
- Chương 5: Giá trị lịch sử, văn hóa qua di văn Hán Nơm trong các đình, chùa, miếu
ở thành phố Biên Hòa tỉnh Đồng Nai.

10


PHẦN NỘI DUNG
Chương 1
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
1.1. TỔNG QUAN VỀ ĐẤT VÀ NGƢỜI ĐỒNG NAI
1.1.1. Vùng đất
Khi nhắc đến Đồng Nai, ngƣời ta thƣờng đặt câu hỏi địa danh “Đồng Nai” có
từ bao giờ ? Khảo cổ học Đồng Nai đốn định lƣu vực sơng Đồng Nai đã có con
ngƣời cƣ trú từ thời sơ kì đá cũ cách nay khoảng 700 ngàn đến 300 ngàn năm, song
chƣa có tƣ liệu nào ghi vùng đất này thuở đó gọi là gì . Ngƣời Chơro – một trong
những cƣ dân bản địa từ xa xƣa từng gọi địa điểm Biên Hòa ngày nay với cái tên là
Bù Blih, song ngƣời ta cũng khơng biết địa danh này có từ bao giờ mà chỉ cho rằng
nó có từ khi Biên Hịa chỉ một làng nhỏ nhƣ bất kì xóm làng nào của đồng bào các
dân tộc ít ngƣời. Trong Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn (1776), ghi “ Đất Đồng Nai
từ các cửa biển cần Giờ, soi Rạp, cửa Đại, cửa Tiểu toàn là rừng rậm hàng mấy
ngàn dặm…đất ấy nhiều ngòi rạch, đường nước như mắc cửi, khơng tiện đi bộ.
Người bn có thuyền lớn thì tất đèo thêm xuồng nhỏ để thông đi các kênh. Từ cửa
biển đến đầu nguồn đi sáu, bảy ngày hết thảy là đồng ruộng, nhìn bát ngát, nhìn
phẳng như thế đấy, rất hợp trồng lúa nếp, lúa tẻ, gạo đều trắng dẻo”. Trong Gia
Định thành thơng chí (1820), Trịnh Hồi Đức ghi: “Bà Rịa ở đầu trấn Biên Hòa là
đất có danh tiếng, nên các phủ phía Bắc có câu ngạn rằng: cơm Nai Rịa, cá Rí Rang,
ấy là xứ Đồng Nai và Bà Rịa đứng đầu mà bao gồm cả Bến Nghé, Sài Gòn, Mỹ Tho,
Long Hồ vậy”. Ở Đại Nam nhất thống chí của quốc sử quán triều Nguyễn; Mục thị

điểm (chợ quán viết: “Chợ Lộc Dã ở phía nam hạ lưu Phước Long (sơng Đồng Nai,
Nv cú) huyện Phước Chánh, nguyên xưa là cánh đồng hươu nai ở, nên đặt tên ấy,
hoặc gọi Lộc động, tục danh chợ Đồng Nai cũng là chỗ này. Xét sáu tỉnh Gia Định
mà thơng xưng là Đồng Nai, vì khi đầu khai thác từ chỗ Đồng Nai trước hết, nên cứ



. Lâm Hiếu Trung (Chủ biên) (1998), Biên Hòa -Đồng Nai 300 năm hình thành và phát triển,
Nxb Đồng Nai
11


chỗ gốc cũng gồm đủ chỗ ngọn”. Trong dịp kỉ niệm Biên Hịa- Đồng Nai 300 năm
hình thành và phát triển, địa danh Đồng Nai cũng đƣợc đề cập, với nhiều ý kiến
thuyết phục bạn đọc, trong đó nổi lên ý kiến của tác gia tham luận “Nguồn gốc, ý
nghĩa và phát triển của địa danh Đồng Nai”, Tác giả Lê Trung Hoa cho rằng địa
danh Đồng Nai xuất hiện bằng chữ quốc ngữ lần đầu tiên trong một báo cáo của Giáo
hội Thiên Chúa về tình hình giáo dân ở Nam bộ năm 1747. Sau đó địa danh Đồng
Nai xuất hiện vừa bằng chữ Nôm, vừa bằng chữ quốc ngữ vào năm 1772 trong cuốn
từ điển An Nam –La Tinh của Pigneau de Béhaine.
Có thể nói rằng: có nhiều ý kiến nói về địa danh Đồng Nai, song chƣa có ý
kiến nào khẳng định chính xác về thời gian xuất hiện địa danh Đồng Nai. Chỉ biết
rằng địa danh Đồng Nai đã có từ xa xƣa và đã đi vào sử sách, đi vào ca dao cách nay
hàng trăm năm:
Làm trai cho đáng nên trai
Phú Xuân cũng trải, Đồng Nai đã từng.
và
Nhà Bè nước chảy chia hai,
Ai về Gia Định, Đồng Nai thì về.
và

Đồng Nai gạo trắng như cị
Trốn cha, trốn mẹ, xuống đò theo anh.
Thật vậy, tên gọi Đồng Nai không biết từ bao giờ đã đi vào lịch sử, ca dao đất
Việt mà ngày nay khi nhắc đến Đồng Nai có lẽ ai cũng thuộc những câu ca dao này.
Đã có nhiều cơng trình, nhiều bài viết của nhiều tác giả nổi tiếng trong và ngồi nƣớc
nói về địa danh Đồng Nai, vì vậy, ở đề tài nhóm nghiên cứu chỉ mạo muội khái lƣợc
sơ bộ nhằm làm để dẫn để tìm hiều các phần tiếp theo của đề tài.



. Lâm Hiếu Trung (Chủ biên) (1998), Biên Hịa -Đồng Nai 300 năm hình thành và phát triển,
Nxb Đồng Nai

12


Địa phận Đồng Nai, kể từ khi Nguyễn Hữu Cảnh vào kinh lý vùng đất phƣơng
Nam (1698), lịch sử vùng đất Đồng Nai ngày nay đã nhiều lần thay đổi địa giới hành
chánh. Theo sách Biên Hòa- Đồng Nai 300 năm hình thành và phát triển, trang 13,
khi vào kinh lý đất phƣơng Nam, Nguyễn Hữu Cảnh đặt vùng đất Nam Bộ thành phủ
Gia Định gồm hai huyện: là huyện Tân Bình và huyện Phƣớc Long, Đồng Nai thuộc
huyện Phƣớc Long. Đến giữa thế kỷ XVIII, đất Gia Định đƣợc chia làm ba dinh: trấn
Biên, Phiên Trấn và Long Hồ. Đến 1808, nhà Nguyễn đổi phủ Gia Định thành Gia
Định thành, các Dinh đổi thành Trấn và vì vậy dinh Trấn Biên đƣợc đổi thành trấn
Biên Hòa.
Năm 1832, trấn đƣợc đổi thành tỉnh và vì vậy trấn Biên Hịa đƣợc đổi thành
tỉnh Biên Hòa, gồm một phủ Phƣớc Long và bốn huyện. Đến năm 1837, tỉnh Biên
Hòa đặt thêm phủ Phƣớc Tuy. Nhƣ vậy đến năm 1837, tỉnh Biên Hòa gồm hai phủ là
Phƣớc Long và Phƣớc Tuy cùng các huyện Phƣớc Chánh, Phƣớc An, Bình An, Ngãi
An, Long Khánh và Long Thành.

Trong thời kì thuộc Pháp rồi đến chống Pháp và chống Mỹ đơn vị hành chánh
Đồng Nai đã đƣợc chia tách sáp nhập nhiều lần. Ngay cả khi hịa bình thống nhất đất
nƣớc 30/4/1975, đơn vị hành chánh Đồng Nai cũng đƣợc chia tách sáp nhập nhiều
lần.
Hiện nay, Đồng Nai là một tỉnh thuộc miền Đông Nam Bộ, phía đơng giáp tỉnh
Bình Thuận, phía đơng bắc giáp tỉnh Lâm Đồng, phía tây bắc giáp tỉnh Bình Dƣơng
và tỉnh Bình Phƣớc, phía nam giáp tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, phía tây giáp Thành phố
Hồ Chí Minh. Đồng Nai có diện tích tự nhiên là 5.903.940 km2 ha, chiếm 1, 76%
diện tích tự nhiên cả nƣớc và 25, 5% diện tích tự nhiên vùng Đơng Nam Bộ. Theo số
liệu thống kê năm 2010, tồn tỉnh có trên 2.281.705 ngƣời; mật độ dân số 386.511
ngƣời/km2, đƣợc phân thành 11 đơn vị hành chánh, với 1 Thành phố, 1 Thị xã và 9
Huyện là: Thành phố Biên Hòa, Thị xã Long Khánh, 9 huyện (Long Thành, Nhơn



. Đơn vị hành chánh có tính dân sự khác với tên gọi dinh Trấn Biên là chỗ trại quân gìn giữ bờ cõi
13


Trạch, Trảng Bom, Thống Nhất, Định Quán, Vĩnh Cửu, Tân Phú, Xuân Lộc, Cẩm
Mỹ)
Đất đai Đồng Nai tƣơng đối bằng phẳng, chuyển từ cao nguyên Nam Trung Bộ
đến đồng bằng Nam Bộ với 82% đất có độ dốc dƣới 80; 10% đất có độ dốc 15 0 ; 8%
đất có độ dốc trên 150 , bao gồm một số loại đất nhƣ: đất phù sa, đất gley và đất cát có
địa hình bằng phẳng, cũng có nhiều nơi trũng ngập nƣớc quanh năm. Đất đen, đất nâu,
đất xám hầu hết có độ dốc dƣới 80 ; đất đỏ có độ dốc dƣới 150. Riêng đất tầng mỏng
và đất đá bọt có độ dốc cao.
Tổng diện tích đất tự nhiên của Đồng Nai là 586.237 ha đƣợc chia thành 10
nhóm chính. Đất xám chiếm 40.05%; đất đen 22,44%; đất đỏ 19,27%; đất gley
(9,32%; đất nâu 1,94%, đất tầng mỏng 0,54%, đất cát 0,1%, đất có tầng loang lổ

0,02% cịn lại là đất đá bọt. Trong tổng số đất tự nhiên, diện tích đất nơng nghiệp
chiếm 49,1%, lâm nghiệp 30,4%, đất chun dùng 2,1%, đất chƣa sử dụng chiếm
5,4%. Với đặc điểm của từng loại đất nhƣ đất xám, đất đen, đất đỏ, đất đai ở Đồng
Nai phù hợp với phát triển sản xuất nông nghiệp cây lúa, rau, màu cây ăn trái, cây
công nghiệp lâu năm nhƣ điều, cao su, cà phê…và với loại đất xám, tƣơng đối rắn
phù hợp để xây dựng kết cấu hạ tầng ở Đồng Nai. Trong tổng số diện tích lâm nghiệp,
ở Đồng Nai có hai loại rừng chủ yếu, là rừng nguyên sinh và rừng trồng, tiêu biểu
nhất là rừng Quốc Gia Nam Cát Tiên. Đất đai ở Đồng Nai cũng tàng tích nhiều loại
khóang sản nhƣ kim loại quý (vàng), kim loại màu (bôxit), đá quý, nguyên liệu gốm
sứ (cao lanh, sét bột màu), vật liệu xây dựng, phụ gia xi măng, than bùn,… là những
lợi thế để Đồng Nai khai thác phát triển kinh tế, xã hội địa phƣơng và khu vực.
Nằm trong khu vực khí hậu nhiệt đới vùng Nam Bộ, Đồng Nai có đặc điểm
chung là nắng nóng và mƣa nhiều, độ ẩm cao. Một năm có hai mùa rõ rệt là mùa mƣa
và mùa khơ. Mùa khơ, nắng nóng kéo dài từ cuối tháng 11 đến tháng 4 năm sau,
trong năm, nắng trung bình 2400-2500 giờ, thời gian nắng nhiều nhất là vào các
tháng 2, 3, 4. Mùa mƣa, bắt đầu từ tháng 5 đến cuối tháng 10, lƣợng mƣa trung bình
khá cao, khoảng 1.700 đến 1.800mm/năm, mƣa nhiều nhất là các tháng 7, 8, 9. Nhiệt
độ trung bình ở Đồng Nai dao động từ 20 đến 300c. Tùy mùa, nhiệt độ ở Đồng Nai có
14


sự thay đổi từ 190c (tháng 12) đến 370c (tháng 4, 5) thậm chí lên tới 400c, nhƣng sự
thay đổi qua các tháng không lớn, nhất là vào các tháng mùa khơ, khi có gió mùa Tây
Nam thổi mạnh ở các vùng phía Bắc thì nhiệt độ có lúc giảm xuống dƣới 20 0C.
Sƣơng mù vào đêm nhƣng ban ngày nắng khô đến 37, 38 0C. Song, trong những năm
gần đây, do sự biến đổi về khí hậu mà lƣợng mƣa của các tháng trong năm có xu
hƣớng giảm, ngƣợc lại các tháng nắng nóng, khơ hạn trong năm có chiều hƣớng gia
tăng hoặc có nhiều khi bất thƣờng, khơng theo mùa. Tuy nhiên, đây cũng là tình hình
chung của cả nƣớc và thế giới. Nói chung, khí hậu ở Đồng Nai tƣơng đối ơn hịa, ít
thiên tai, bão lụt.

Mạng lƣới sông suối ở Đồng Nai tƣơng đối thuận lợi, với nhiều sông suối chảy
qua tiêu biểu nhƣ là sông Đồng Nai, sơng La Ngà, sơng Ray, sơng Xồi, sơng Thị
Vải và nhiều nhánh sống, hồ chứa, suối rạch nhỏ khác rất thuận lợi cho việc lấy nƣớc
phục vụ sản xuất nông, công nghiệp và sinh hoạt của bà con trong tỉnh cũng nhƣ giao
thông đƣờng thủy. Song mật độ sông suối ở Đông Nai phân bố không đều, chủ yếu
tập trung ở phía bắc và dọc theo sơng Đồng Nai về hƣớng tây Nam.
Mạng lƣới giao thông đƣờng bộ ở Đồng Nai rất thuận lợi với nhiều tuyến
đƣờng huyết mạch Quốc gia chạy qua nhƣ: Quốc lộ 1A, Quốc lộ 20, Quốc lộ 51,
tuyến đƣờng sắt Bắc – Nam và gồm nhiều tuyến đƣờng liên tỉnh, các cảng Long Bình
Tân, Gị Dầu, Phú Mỹ… lại gần với cảng Sài Gòn, sân bay Tân Sân Nhất rất thuận
lợi cho việc đi lại của ngƣời dân và hoạt động giao thƣơng phát triển kinh tế của tỉnh,
khu vực phía Nam và cả nƣớc. Hơn nữa vùng đất Đồng Nai có truyền thống lịch sử
văn hóa lâu đời, lại có nhiều tuyến điểm du lịch đã và đang đƣợc hình thành nhƣ:
tuyến du lịch sông Đồng Nai, -Cù Lao phố-Bửu Long; tuyến du lịch sông Mây –Trị
An, tuyến thác Mai-Suối Mơ…
Với đặc điểm là địa phƣơng có lịch sử - văn hóa truyền thống lâu đời, địa hình
đất đai phù hợp phát triển nơng, cơng nghiệp, lại giàu tài ngun khống sản, đƣợc
thiên nhiên ban tặng nhiều thắng cảnh đẹp, thuận lợi giao thông đƣờng thủy, bộ tạo
cho Đồng Nai một diện mạo hết sức hấp dẫn hội đủ thiên thời, địa lợi để phát triển
kinh tế, xã hội. Và trên thực tế, Đồng Nai đã tận dụng đƣợc những lợi thế này để phát
15


triển về cơng nghiệp hình thành nên những cụm, khu cơng nghiệp ở Biên Hịa, Nhơn
Trạch, Long Thành và nhiều địa phƣơng khác trong tỉnh. Phát triển nông nghiệp với
nhiều loại cây ăn trái, cây hoa màu, cây lúa và cây công nghiệp dài ngày cùng kết
hợp chăn nuôi gia súc gia cầm… phát triển kinh tế du lịch, dịch vụ với các tuyến du
lịch trong tỉnh ngoài tỉnh và cả nuớc đã đƣợc nối kết, phát triển đem lại hiệu quả cao.
Nhìn chung, với lợi thế về địa hình đất đai và với bề dày truyền thống về lịch sử -văn
hóa Đồng Nai đã khai thác phát triển kinh tế, xã hội thật đa dạng và phong phú.

1.1.2. Con ngƣời
Đồng Nai nói riêng và Đơng Nam Bộ nói chung, từ lâu đã có ngƣời cƣ trú.
Theo sách Biên Hịa –Đồng Nai 300 năm hình thành và phát triển, trang 50, ở một số
địa phƣơng trong tỉnh Đồng Nai nhƣ: Dầu Giây, An Lộc, Hàng Gịn, Cảm Tiểm,
Bình Lộc, Núi Đất, Phú Quý… đã phát hiện những công cụ lao động của ngƣời cổ
Đồng Nai thuộc sơ kì đá cũ nhƣ rìu tay, mũi nhọn, hịn ném, nạo, mảnh tƣớc… đƣợc
làm từ đá Bazan loại chất liệu rất phong phú ở Đồng Nai. Đây là những bằng chứng
xác thực đƣợc khảo cổ học Đồng Nai chứng minh và cho rằng ở thời đá cũ đã có con
ngƣời sinh sống trên đất Đồng Nai. Đại diện cho ngƣời Đồng Nai cổ đó chính là các
dân tộc nhƣ Xtiêng, Mạ, Chơro, Kơho, M,nơng. Qua những cơng cụ tìm thấy, cho
biết ngƣời Đồng Nai ở buổi ban đầu chủ yếu sống bằng nghề săn bắt hái lƣợm. Dần
dần ngƣời cổ Đồng Nai biết sáng chế cuốc đá, rìu mài nhẵn, dao đá… để phục vụ cho
trồng trọt, chăn nuôi (tiền nông nghiệp) thay thế săn bắt và hái lƣợm trƣớc đó cũng là
giai đoạn chuyển dần sang thời đá mới, rồi đồ sắt…. Cùng với đó là sự phát triển về
dân số của ngƣời Đồng Nai cổ để rồi họ đã dần định cƣ theo làng và bắt đầu có sự
phân cơng lao động. Tuy nhiên, cƣ dân Đồng Nai ở giai đoạn này cũng mới chỉ là
các dân tộc đã kể trên mà chƣa có sự di cƣ từ nơi khác tới. Cho đến thế kỷ XVI, dân
số nơi đây vẫn còn thƣa thớt, ngồi các dân tộc bản địa nói trên, ở Đồng Nai lúc này
cịn có sự hiện diện của ngƣời Khmer sinh sống rải rác trong một vài sóc nhỏ, nằm
heo hút trên các giống đất cao chƣa có ngƣời cai quản.


. Lâm Hiếu Trung (Chủ biên) Biên Hòa- Đồng Nai 300 năm hình thành và phát triển, Nxb Đồng
Nai, 1998
16


Khoảng đến cuối thế kỷ XVI và đầu thế kỷ XVII, ngƣời dân từ các tỉnh miền
Bắc, miền Trung, với mn hồn cảnh và lý do, họ lần lƣợt kéo nhau về đây làm ăn
sinh sống và tạo dựng cuộc sống mới. Những cuộc di dân này diễn ra lẻ tẻ, với những

lý do bỏ quê hƣơng đi tìm cuộc sống mới chứ chƣa có sự can thiệp của chính quyền
nhà Nguyễn, bởi lẽ lúc này cũng là thời Trịnh - Nguyễn phân tranh. Miền ác địa Thủy
Chân Lạp vẫn cịn vơ chủ, mặc nhiên đƣợc xem nhƣ vùng trái độn giữa hai biên giới
Việt và Miên. Vì vậy bất kỳ dân tộc nào có gan dạ, có sức, có lực… ai ai muốn đến
chiếm cứ khai phá vùng này lấy đất sinh sống đều đƣợc tự do, không bị cản trở, cấm
đốn. Khi chính quyền nhà Nguyễn tạo đƣợc ảnh hƣởng của mình trên vùng đất
Đồng Nai –Gia Định và mạnh lên từ cuối thế kỷ XVII, điều đó đã khuyến khích làn
sóng di cƣ của ngƣời Việt đến vùng đất mới này ngày một đông. Lịch sử đã ghi chép,
khoảng cuối thế kỷ XVI đến đầu thể kỷ XVII cƣ dân ngƣời Việt từ vùng Ngũ Quảng
đã lũ lƣợt kéo nhau tới vùng đất phía Nam để sinh cơ lập nghiệp, tạo dựng cuộc sống
mới với mn hồn cảnh và lý do khác nhau. Điểm dừng chân đầu tiên của ngƣời
Việt là vùng Mơ Xồi (cịn gọi là Mỗi Xuy tức Bà Rịa) địa đầu của vùng đất mới nằm
trên trục giao thơng đƣờng bộ từ Bình Thuận vào Nam, lại nằm trên đƣờng biển có
vịnh biển Ơ Trạm rất thuận lợi cho tàu thuyền cập bến. Đây là một vùng rộng lớn từ
Long Hƣơng, Phƣớc Lễ đến đất đỏ ngày nay. Theo Trịnh Hoài Đức “Gia Định thành
thơng chí” thì lƣu dân Việt Nam đã vào Mơ Xoài từ các đời chúa Nguyễn Hoàng
(1558-1613), chúa Nguyễn Phúc Nguyên (1613-1635) chúa Nguyễn Phúc Lan (16351648) chứ không phải họ theo đạo quân của Nguyễn Phúc yên vào Mô Xoài năm
1658. Đến sau nữa thế kỉ XVII số di dân ngƣời Việt đến vùng này đã khá đơng, trong
đó có những di dân Thiên Chúa Giáo trốn chạy việc cấm đạo.
Từ Mơ Xồi, Bà Rịa, các thế hệ di dân tự do ngƣời Việt với phƣơng tiện di
chuyển chủ yếu là thuyền, ghe, xuồng theo thủy triều ngƣợc dòng Đồng Nai và cả đi
bộ dọc theo sông tiến dần vào vùng Đồng Nai. Các điểm định cƣ sớm nhất của họ ở
khu vực Đồng Nai ngày nay là Nhơn Trạch, Long Thành, An Hòa, Bến Gỗ, Bàn Lân,

17


cù lao Phố, cù lao Tân Chánh, cù lao Ngô, cù lao Kinh, cù lao Tân Triều …rồi đến
Biên Hòa, Vĩnh Cửu vì những vùng này ghe thuyền dễ cập bến và là nơi sẵn nƣớc
ngọt phục vụ cho sinh hoạt và trồng tỉa. Song song với đó, các vùng ven núi nhƣ núi

Thiết Khâu (tục danh núi Lò Thổi), núi Ký (tục danh núi Bà Ký), núi Nữ Tăng (tục
dang núi Bà Vãi ở địa phận huyện Long Thành), núi Sa Trúc (tục danh Núi Nứa)…
cũng là nơi đƣợc lƣu dân ngƣời Việt chọn làm nơi định cƣ, bởi nơi đây có điều kiện
khai thác các nguồn lợi lâm sản nhƣ: săn bắt, khai thác gỗ, nứa, khai thác mỏ,
….Vùng giồng cao ven biển, nhất là có vùng hoặc cửa sông tốt cũng là một trong
những nơi định cƣ làm ăn đầu tiên của ngƣời Việt. Họ sống bằng săn bắn, bằng nghề
chài lƣới, làm mắm, làm ruộng … trồng tỉa. Việc chọn đất khai khẩn, lập làng ấp của
lƣu dân ngƣời Việt diễn ra theo kinh nghiệm cuộc sống từ quê hƣơng vùng Ngũ
Quảng là hoàn toàn tự do theo sở thích riêng của từng nhóm hoặc từng gia đình dịng
họ, ai muốn ở đâu, lập làng ấp chỗ nào tùy theo ý thích mà chƣa có sự quản lý về mặt
hành chánh nhà nƣớc. Ngƣời Việt đến nơi này cùng với ngƣời Khmer và các dân tộc
bản địa khai khẩn một vùng đất rộng lớn. Đến cuối thế kỷ thứ XVII cũng là lúc nhà
Nguyễn đã tạo đƣợc uy thế của mình ở vùng đất phƣơng Nam, triều đình nhà nguyễn
đã tổ chức di dân vào vùng đất phía Nam và từng bƣớc thiết lập hành chánh cho vùng
đất này. Tiến trình nhập cƣ của lƣu dân ngƣời Việt vào đất Đồng Nai - Sài Gòn đã
diễn ra liên tục trong suất gần một thế kỷ. Theo sánh Biên Hịa Đồng Nai 300 năm
hình thành và phát triển có thể nhìn nhận với một lƣợc đồ nhƣ sau:
Vùng Mỗi Xuy – Bà Rịa là nơi khai thác sớm nhất, khu vực Long Hƣng,
Phƣớc Lễ, đất đỏ đã có đơng ngƣời Việt đến định cƣ khai thác vào cuối thế kỉ XVI.
Từ đầu thế kỷ XVII và đến giữa thế kỷ này các vùng dọc ven sông Phƣớc Long
nhƣ Nhơn Trạch lên Long Thành đến Biên Hòa, Vĩnh Cửu lần lƣợt đƣợc ngƣời Việt
đến khai khẩn lập làng và với những cánh đồng ruộng vƣờn trù phú.



. Lâm Hiếu Trung (Chủ biên) Biên Hòa- Đồng Nai 300 năm hình thành và phát triển, Nxb Đồng
Nai, 1998
18

Nhìn chung, những lƣu dân Việt thuộc lớp tiên phong đi vào vùng đất mới
Đồng Nai-Gia Định lập nghiệp làm nhiều đợt trƣớc cả thời Trịnh-Nguyễn phân tranh
nhƣng dâng lên thành làn sóng và mạnh mẽ hơn là vào cuối thế kỷ XVI, đầu thế kỷ
XVII. Phần đông họ chọn phƣơng tiện tự động đi lẻ tẻ, hoặc cả gia đình, hoặc ngƣời
khỏe mạnh đi trƣớc tạo dựng cơ sở rồi đón gia đình đến sau, hoặc một vài gia đình
cùng làng xóm kết nhóm cùng đi với nhau. Phần lớn họ chọn thuyền buồm hay ghe
bầu làm phƣơng tiện di chuyển chính, bởi lúc bấy giờ việc di chuyển giữa các phủ
miền Trung với vùng Đồng Nai-Gia Định chủ yếu là đƣờng biển. Dĩ nhiên lúc bấy
giờ có nhiều ngƣời khơng có đƣợc ghe thuyền, đành phải chấp nhận mạo hiểm trèo
đèo lội suối đi theo đƣờng bộ, đi dần từng chặng một, đến mỗi địa phƣơng ở lại một
thời gian, thấy trụ đƣợc thì ở lại lập nghiệp, bằng khơng thì đi tiếp lần hồi cũng vào
tới vùng đất mới Đồng Nai.
Cùng với việc di cƣ tự do và có sự can thiệp của chính quyền nhà Nguyễn, một
bộ phận ngƣời Hoa (1679) vì ý đồ “phản Thanh phục Minh” không thành nên đã đến
Đại Việt xin chúa Nguyễn cho phép vào miền Nam Việt Nam cùng với cƣ dân ngƣời
Việt khai hoang mở mang bờ cỏi. Đƣợc nhà Nguyễn chấp thuận, dƣới sự hƣớng dẫn
của tƣớng lĩnh Trần Thƣợng Xuyên và Dƣơng Ngạn Địch, ngƣời Hoa đã có mặt ở các
tỉnh Nam Bộ và Tây Nam Bộ; từ Sài Gịn – Gia Định, Đồng Nai, Bình Dƣơng cho
đến một số tỉnh Tây Nam Bộ. Họ đi đến đâu thì cùng với ngƣời Việt khai hoang sản
xuất lập làng, lập phố xá đến đó.
Đến năm 1698, khi Nguyễn Hữu Cảnh theo lệnh của chúa Nguyễn Phúc Chu
vào kinh lƣợc, thiết lập hệ thống quản lý hành chính, tổ chức việc khai thác đất đai và
ổn định trật tự xã hội thì vùng đất Đồng Nai đã hơn 40.000 hộ, với dân số khoảng
200.000 ngƣời.
Công cuộc khai hoang và sản xuất của lƣu dân ngƣời Việt cùng với các dân tộc
bản địa trong thế kỷ XVII đã làm biến đổi bộ mặt kinh tế Đồng Nai. Nơi đây vốn là


. Lâm Hiếu Trung (Chủ biên) Biên Hòa- Đồng Nai 300 năm hình thành và phát triển, Nxb Đồng
Nai, 1998

19


rừng hoang nê địa trở thành những cánh đồng lúa và hoa màu tốt tƣơi. Song việc khai
hoang và sản xuất của lƣu dân Việt không thể diễn ra một cách đơn độc, bởi vùng đất
Đồng Nai lúc này còn quá hoang vu, khí hậu độc, gây nhiều bệnh tật lại đầy dẫy
những thú dữ và rắn rếp. Hơn nữa sản xuất nông nghiệp vốn dĩ cần một lực lƣợng lao
động dồi dào để làm cho kịp thời vụ, vì vậy đã buộc họ phải liên kết với nhau, sống
cận kề nhau thành từng xóm, làng nhƣ quê hƣơng họ đã từng sống để tƣơng trợ nhau
khi cần và vì vậy xóm làng đã từng bƣớc đƣợc hình thành. Khi dân số đông lên do
sinh đẻ tự nhiên, do các đợt di cƣ sau bổ sung, xóm đƣợc mở rộng thành ấp, thành
thôn, thành xã rồi tách ra thành thôn, xã mới. Việc sản xuất nông nghiệp ngày càng
cao phát triển có của ăn của để, các nơng sản ngày càng phong phú nên ngƣời dân đã
dần tính đến trao đổi nông sản để làm phong phú bữa ăn. Bên cạnh phát triển sản xuất
nông nghiệp, ngƣời dân bắt đầu nghĩ đến việc hình thành các ngành nghề thủ cơng
khác nhƣ mộc, gốm, gạch ngói, nung vơi, dệt chiếu, vải, đúc đồng … để rồi dần hình
thành nên nghề bn bán. Trong khi đó ở Đồng Nai, với Cù Lao Phố có hê thống
sơng bao quanh, giao thơng thuận tiện với đƣờng thủy từ Bắc xuống Nam, lên Cao
Miên và xuống miền Tây Nam Bộ. Những điều kiện này giúp cho nơng nghiệp và
thƣơng nghiệp ở Đồng Nai sớm hình thành và phát triển. Bộ phận lƣu dân ngƣời Hoa
đến đất Đồng Nai sinh sống, nông nghiệp không phải là thế mạnh của họ mà chỉ là kế
sinh nhai tạm thời. Họ đến Đồng Nai đốn chặt cây cối, phát cỏ rậm xung quanh khu
vực định cƣ, khai thông nguồn nƣớc, mở mang đƣờng ngõ và phát triển thƣơng
nghiêp. Thấy đƣợc những lợi thế mà Cù Lao Phố mang lại, ngƣời Hoa đã thu nạp
thƣơng nhân ngƣời Hoa và một số địa phƣơng khác để rồi cùng ngƣời Việt từng bƣớc
hình thành nên thƣơng cảng Cù Lao Phố sầm uất mang tầm cở quốc tế thời bấy giờ.
Trên cơ sở của những lực lƣợng di dân, khai khẩn vùng đất phƣơng Nam này
năm 1698, chúa Nguyễn Phúc Chu đã cử Lễ Thanh Hầu Nguyễn Hữu Cảnh vào kinh
lƣợc vùng đất này. Và ông đã lấy xứ Đồng Nai làm huyện Phƣớc Long dựng dinh
Trấn Biên, lấy xứ Sài Gòn làm huyện Tân Bình dựng dinh phiên Trấn… “tại” mỗi

dinh đặt chức lƣu thủ, cai bộ và kỷ lụật để quản trị, nha thuộc có hai ty xá –lại để làm
việc; qn binh thì có cơ, đội, thuyền, thủy bộ tinh binh và thuộc binh để hậu vệ. Bên
20


cạnh đó ơng cũng thành lập xã, thơn, ấp, phƣờng, chia đặt địa giới, khai khẩn ruộng
đất, định lệ thuế, tô và dung, lập sổ đinh, sổ điền…
Dƣới thời nhà Nguyễn, với nhiều chính sách dễ dãi nhƣ cho mua bán nô ti để
phục vụ cho công cuộc khai khẩn; cho mƣợn hoặc cung cấp nông cụ, giống cây
trồng, không giới hạn diện tích canh tác, hộ gia đình chƣa có đất canh tác thì đƣợc
chính quyền cấp, cấp cả trâu bị để cày cấy… với nhiều chính sách ƣu ái nên đã chiêu
mộ đƣợc nhiều tầng lớp nhân dân về đây sinh cơ lập nghiệp và vì vậy, diện tích đất
đai đƣợc khai hoang mở rộng.
Đến năm 1920, nhiều Công ty đất đỏ và Đông Dƣơng của tƣ bản Pháp đứng ra
xin khai khẩn đất khắp các vùng đông Bắc xứ Đồng Nai để lập thành đồ điền cao su,
mỗi sở rộng lớn, choáng hàng vạn mẫu Tây. Do đó phát xuất phong trào tuyển mộ
mỗi năm hàng ngàn dân di cƣ từ Bắc Việt đƣa đến khai thác các đồn điền, lập phân
thành từng làng trong các sở lớn, có chợ, bến xá, trƣờng học nhà thờ, chùa, đƣợc
trang bị hệ thống điện nƣớc… Việc tuyển dụng tuy có khế ƣớc, song khi vào một số
nhân cơng ban đầu khơng chịu đƣợc phong lam chƣớng khí xa lạ, mang chứng sốt rét
nên đã trốn khỏi đồn điền. Lần về sau tình trạng này đƣợc cải thiện, bồi dƣỡng nên
cơng nhân vựng thêm ý chí tiếp tục làm việc, gây phong phú cho nguồn lợi kỹ nghệ
Biên Hòa.
Đến cuối năm 1954, sau Hiệp định Geneve, Đồng Nai lại tiếp nhận trên 60.000
đồng bào miền Bắc đến định cƣ lập nghiệp trên miền Đồng Nai nƣớc ngọt. Sau đó
vào năm 1965, Đồng Nai đón nhận sự chuyển cƣ từ Phƣớc Thành và các tỉnh bạn đến
lập thành ấp An Bình tại xã Trảng Bom và nhiều đơn vị thuộc lực lƣợng đồng minh
đến đồn trú rải rác khắp trong tỉnh. Các đơn vị đã khai hoang phá rừng, mở thêm diện
tích thƣơng trƣờng, lập nhiều khu quân sự kiên cố ở khắp mọi nơi, giúp thêm công
việc làm ăn cho giới công nhân tạo phú túc cho ngành doanh thƣơng, công, kỷ, tô

điểm thị thành, đem lại phồn thạnh chung cho xứ sở Biên Hòa.



. Lƣơng Văn Lựu (1976), Biên Hịa Sử Lược Tồn Biên- Tập I, Trấn Biên Cổ Kính
21


Thời kỳ Mỹ xâm lƣợc, chúng đã nhiều lần chia tách sáp nhập, thay đổi địa giới
hành chánh nhằm để kìm kẹp và bình định. Sau khi hịa bình lập lại 30/4/1975, rồi
đến năm 1976, tỉnh Đồng Nai đƣợc thành lập trên cơ sở hợp nhất 3 tỉnh: Biên Hòa,
Bà Rịa - Long Khánh, Tân Phú. Từ năm 1978 đến nay thêm nhiều lần điều chỉnh đơn
vị hành chính cấp huyện. Kết quả của sự hội tụ cƣ dân ấy, ngày nay trên địa bàn
Đồng Nai có hơn 30 tộc ngƣời cùng chung sống. Bên cạnh dân tộc Kinh và dân tộc
Hoa chiếm đa số, các dân tộc: Stiêng, Chro, Mạ, Kơho... đƣợc xem là dân tộc bản địa
cùng chung lƣng đấu cật với nhau ra sức sản xuất tạo dựng cuộc sống ngày một tốt
đẹp nhƣ ngày hôm nay.
Một thời khai phá, thế hệ di dân ở Đồng Nai đã để lại dấu ấn lịch sử của mình.
Sử sách của triều Nguyễn nhƣ Đại Nam nhất thống chí khi đề cập đến tỉnh Biên Hịa
rộng lớn trƣớc đây, có nhắc nhiều những di tích mà có thể kể ở đây là:
Cổ Thành Biên Hòa ngày nay còn lại những dấu tích một vách tƣờng thành
bằng đá ong tại phƣờng Quang Vinh, Thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai. Cổ Thành
đƣợc xây dựng thời Minh Mạng (khoảng năm 1834). Cổ Thành đóng góp rất quan
trọng trong việc bố phịng, trấn an vùng đất Biên Hòa - Đồng Nai. Cùng với một số
đền miếu nhƣ đàn Xã Tắc, đàn Tiên Nông, đền Trung Tiết đều đƣợc xây dựng thời
Minh Mệnh.
Văn miếu Trấn Biên ở địa phận Thôn Tân lại xây dựng (1715), cùng với đó là
đình Tân Lại; miếu Hội Đồng và miếu Thành Hồng... Song song đó cịn có các đền
thờ (đình thần ) ghi dấu những bậc tiền nhân nhƣ: đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh, đền
thờ Nguyễn Tri Phƣơng, đền thờ Đoàn Văn Cự, đền thờ Trần Thƣợng Xuyên. Lại cịn

cả những ngơi chùa cổ thƣờng gắn liền với những chuyện tích lịch sử, truyền tích về
những vua chúa, vị quan quân, những chƣ Tăng hay chuyện tích về Phật Pháp nhƣ:




. Theo số liệu thống kê của Ban Dân tộc tỉnh Đồng Nai thực hiện năm 2014
. Dẫn theo Lâm Hiếu Trung (Chủ biên) Biên Hòa- Đồng Nai 300 năm hình thành

Đồng Nai, 1998

22

và phát triển, Nxb


chùa Đại Giác, chùa Bửu Phong, chùa Long Thiền, chùa Hội Quốc... và chùa ƠngNgơi chùa của di dân ngƣời Hòa trên đất Biên Hòa - Đồng Nai.
Dấu ấn ấy cịn là cả một hệ thống đình làng ở Đồng Nai tọa lạc hầu khắp các
huyện thị và Thành phố Biên Hòa, nhƣng nhiều nhất là xã Hiệp Hòa (trên 10 ngơi
đình), huyện Vịnh Cửu, xã An Hịa, Thành phố Biên Hòa và huyên Nhơn Trạch,
Long Thành, Đồng Nai cũng là những điạ phƣơng có nhiều cơ sở tín ngƣỡng.
Với thời gian dâu bể, những cơng trình kiến trúc xƣa chỉ cịn là dấu tích, kí ức.
Một số di tích tồn tại với kiến trúc có nhiều đổi thay, gắn với sự kiện lịch sƣ-văn hóa,
kiến trúc đƣợc nhà nƣớc liệt hạng di tích.
Có thể nói, trải qua các thời kỳ lịch sử đấu tranh để dựng nƣớc và giữ nƣớc,
vùng Đồng Nai đã hội tụ biết bao cộng đồng cƣ dân từ khắp nơi, với bao thế hệ tiếp
nối nhau về đây cùng chung lƣng đấu cật, cùng nhau cải tạo thiên nhiên và đấu tranh
chống ngoại xâm để tồn tại và phát triển. Ở họ mang trong mình nhiều luồng văn hóa
khác nhau nhƣng khi đƣợc cùng chung sống với nhau trong cùng một cộng đồng
ngƣời, những nét văn hóa đó đều đƣợc tiếp thu, hịa nhập và giao thoa với văn hóa

những cộng đồng dân cƣ trên vùng đất mới tạo nên thiết chế văn hóa phù hợp với
cộng đồng dân cƣ mới đƣợc hình thành và phát triển trong qúa trình khai hoang, lập
làng xây dựng quê hƣơng mới. Do đó, trong cộng đồng dân cƣ Đồng Nai đã hình
thành tâm lý tín ngƣỡng cũng nhƣ những nghi thức vừa phong phú, thiết thực mà vẫn
giữ gìn đƣợc bản sắc văn hóa truyền thống của ngƣời Việt nhƣ tín ngƣỡng thờ thần,
Phật, tổ tiên và một số tôn giáo khác nhƣ Công giáo, Tin lành (Thiên Chúa giáo), Cao
đài, Hịa hảo … Đó là tín ngƣỡng đƣợc kế thừa, gìn giữ từ thuở mở đất lập làng, với
lòng tƣởng nhớ quê hƣơng, những ngƣời đi trƣớc, những bậc “tiền hiền khai khẩn,
hậu hiền khai cơ”. Rất nhiều đình, chùa, đền, miếu, đền thờ, nhà thờ … là những
chứng tích lịch sử - văn hóa nổi tiếng đƣợc xây dựng từ hơn trăm năm về trƣớc vẫn
còn tồn tại cho đến ngày nay. Đặc biệt là một số di tích nhƣ: đình (đền) Bình Kính,
đình Tân Lân, đình Nguyễn Tri Phƣơng, đình An Hịa, chùa Đại Giác, chùa Ơng,
chùa Long Thiền… là những di tích đƣợc xây dựng từ thuở mở đất lập làng, thờ
Thành Hoàng Bổn Cảnh, những vị có cơng lao với nhân dân, đất nƣớc và các đấng,
23


bậc đã phù hộ cho con dân đƣợc an cƣ lạc nghiệp, mùa màng bội thu, cuộc sống yên
ôn và ngày một phát triển đi lên.
1.1.3. Sinh hoạt văn hóa cộng đồng
Qua mục tìm hiểu đất và ngƣời Đồng Nai cho thấy cƣ dân Đồng Nai gồm ba
nhóm chính đó là nhóm dân tộc Kinh (chiếm phần đơng), nhóm dân tộc Hoa và nhóm
các dân tộc khác. Ở mỗi nhóm cƣ dân có hình thức tổ chức sinh hoạt văn hóa cộng
đồng có những đặc trƣng riêng. Chẳng hạn, đối với các dân tộc anh em, ở mỗi dân tộc
lại có những lễ nghi truyền thống khác nhau nhƣ dân tộc Chơho có lễ hội Sa yang va,
dân tộc Mạ có lễ hội Sa Yang Koi ... Ở dân tộc Kinh có ba hình thức sinh hoạt chính
là sinh hoạt văn hóa cộng đồng ở đình, chùa, đền, miếu, sinh hoạt văn hóa ở nhà thờ
họ (dịng họ), sinh hoạt văn hóa ở nhà thờ (nhóm di dân theo đạo Cơng giáo, Tin lành
(Thiên Chúa giáo) Hịa hảo). Đối với dân tộc Hoa thì ở miếu, chùa, đền, bang hội ...
Đó là những nét sinh hoạt văn hóa đƣợc kế thừa từ quê hƣơng xứ sở của họ mang

theo.
Sinh hoạt văn hóa cộng đồng của dân tộc Kinh (Việt)
Nhƣ đã nói ở trên, với nhiều giai đoạn lịch sử cận, hiện đại ngƣời Việt đến
vùng đất Biên Hòa -Đồng Nai sinh cơ lập nghiệp, họ đã từng bƣớc khẳng định sự tồn
tại của cộng đồng bằng việc ra sức xây dựng một cuộc sống ổn định, phồn vinh và
phát triển nhƣ ngày hôm nay. Trong đời sống tinh thần, ngƣời Việt đã hình thành nên
những cơ sở tín ngƣỡng sinh hoạt văn hóa gắn kết cộng đồng, thỏa mãn nhu cầu tâm
linh. Đó chính là hệ thống đình, chùa, đền, miếu. Ở Biên Hịa-Đồng Nai có rất nhiều
cơ sở tin ngƣỡng từ đình, chùa, đền, miếu... điển hình nhất là đình và chùa. Đình làng
là một dấu ấn xác định sự hình thành của cộng đồng ngƣời Việt trên vùng đất mới
(Biên Hòa- Đồng Nai). Khi nhà nƣớc chƣa quản lý, những ngƣời di dân tự do đến
vùng đất mới gắn kết nhau trong làng qua hình thức cộng đồng chung trong tín
ngƣỡng thờ cúng mà ngơi đình là cơ sở tiêu biểu cho sự gắn kết đó. Thơng thƣờng,
mỗi làng ngƣời Việt đều có một ngơi Đình. Tên gọi các ngơi đình gắn liền với tên gọi
đầu tiên của làng khi mới thành lập, vì vậy ngƣời Việt quen gọi là đình làng. Mặc dù
cho đến nay, nhiều địa phƣơng có sự thay đổi về tên gọi, nhƣng tên gọi của đình vẫn
24


giữ ngun. Đình là chỗ thờ thần Thành Hồng, nơi dân làng hội họp, nơi tổ chức
sinh hoạt hội hè định kỳ, thƣờng xun. Có những giai đoạn đình ở Nam Bộ cịn là
trụ sở hành chánh của chính quyền địa phƣơng. Tính chất đa chức năng của đình làng
Nam Bộ là một trong những nét cơ bản thể hiện sự phát triển truyền thống vốn có của
ngơi đình Việt Nam mà ngƣời Việt trong quá trình khai khẩn đã mang theo từ miền
ngồi vào. Nhƣng có thể nói, trƣớc khi đình trở thành đa chức năng thì có lẽ đình
phải là một cơ sở tín ngƣỡng của những ngƣời dân cùng một địa bàn cƣ trú tạo nên để
thờ thần bảo hộ của địa bàn đó. Hệ thống đình ở Biên Hịa-Đồng Nai trải qua q
trình lịch sử đã khơng cịn giữ đƣợc ngun trạng nhƣ lúc ban đầu mới xây dựng.
Song với các thành tố kiến trúc nhƣ: cổng đình, bình phong, võ ca, tiền đình, chánh
điện, hậu điện, nhà túc cùng đối tƣợng thờ và hình thức tổ chức lễ hội ở đình, đặc biệt

là loại hình văn tự Hán Nơm đƣợc thiết trí ở đình thì đình vẫn cịn đó những nét văn
hóa truyền thống của ngƣời Việt. Mà khi tìm về đình làng ta nhƣ đƣợc sống trong bâu
khơng khí của những nét xƣa đang hiện hữu ở nay.
Ở đình làng có nhiều lễ hội nhƣ: lễ Nguyên đán, lễ Khai hạ, lễ Thƣợng nguyên,
lễ Lập xuân, Đại lễ Kỳ yên. Tục nƣớc ta là nơng nghiệp lúa nƣớc nên phần nhiều lễ
nghi ở đình làng ngƣời Việt liên quan đến nông nghiệp. Trong số các lễ kể trên, đáng
chú ý nhất là Đại lễ Kỳ yên. Tùy thuộc vào mỗi đình mà việc tổ chức lễ Kỳ n có sự
khác nhau, có đình thì đƣợc tổ chức theo định kỳ hàng năm cũng có những đình ba
năm mới đáo lễ một lần. Lễ kỳ yên là lễ lớn, thu hút nhiều ngƣời dân địa phƣơng
tham gia gồm có các phần nghi lễ nhƣ: nghi thức Thƣợng Thần kì (treo cờ); nghi thức
Thỉnh sắc (rƣớc sắc Thần hoặc khai sắc); nghi thức lễ Túc yết (ra mắt thần- trình
khấn những việc tổ chức lễ cho thần Hồng biết); nghi thức lễ Tỉnh sanh (trình với
thần về con vật hiến tế thần); nghi thức lễ Đàn cả (lễ chính của đại lễ kỳ yên); nghi lễ
tế Tiền hiền, Hậu hiền; nghi thức lễ Hồi sắc; nghi thức đƣa khách. Cũng tùy thuộc
vào mỗi đình ở mỗi địa phƣơng mà việc tổ chức lễ Kỳ yên có phần khác nhau về thời
gian và các phần nghi lễ đƣợc tiến hành trong lễ.


. Huỳnh Quốc Thắng, Lễ hội dân gian ở Nam Bộ, Nxb Văn hóa Thơng tin, Hà Nội, 2003
25