Nhà cộng đồng truyền thống các dân tộc xã Hồng Hạ huyện A Lưới tỉnh Thừa Thiên Huế với biến đổi khí hậu

NHÀ CỘNG ĐỒNG TRUYỀN THỐNG CÁC DÂN TỘC XÃ HỒNG HẠ HUYỆN
A LƢỚI TỈNH THỪA THIÊN HUẾ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
TS. NGUYỄN XN HỒNG
ĐHKH HUẾ
1. Có thể những tình tiết/ sự kiện mà tơi trình bày sau đây là quá nhỏ, quá cụ
thể/ chi tiết so với một vấn đề quá lớn, quá hấp dẫn đang nóng lên trên thực tiễn và trên
các diễn đàn khoa học hiện nay: Vấn đề biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, ngẫm cho cùng để
có những “kịch bản” những “chiến lƣợc”… chống biến đổi khí hậu mang tầm “vĩ mơ” đạt
kết quả lớn thì cũng cần có những câu chuyện mang tính “vi mô” trong cách tiếp cận
truyền thông về vấn đề này. Xuất phát từ ý nghĩ đó, trong bài báo này, tôi xin nhắc lại/
quảng bá cho một trong nhiều hoạt động/ nghiên cứu mang tính ứng dụng thành cơng của
Dự án “Nâng cao năng lực thích ứng và sinh kế bền vững của cộng đồng nhằm đối phó
với thảm họa tự nhiên ở miền Trung Việt Nam” của trƣờng Đại học Nông lâm Huế (Việt
Nam) và khoa Sau Đại học nghiên cứu Mơi trƣờng tồn cầu – Đại học Kyoto (Nhật Bản):
Hoạt động “Xây dựng nhà cộng đồng truyền thống có sự tham gia của ngƣời dân”7
2. Nhà cộng đồng ở xã Hồng Hạ, huyện A Lƣới, tỉnh Thừa Thiên Huế:
Cơng trình khơng phải của riêng ai
Trên con đƣờng tỉnh lộ 49 đi từ thành phố Huế lên huyện A Lƣới đến khoảng
km 44 (trụ sở làm việc của các cơ quan ban ngành xã Hồng Hạ), nhìn về bên phải giữa
những ngôi nhà cao tầng làm bằng bê tong cốt sắt có sự hiện diện của ngơi nhà sàn làm
bằng gỗ, tranh, tre xây cất theo lối truyền thống. Đó là ngơi nhà cộng đồng của các dân
tộc (Cơ tu, Tà ôi, Bru-Vân Kiều) xã Hồng Hạ. Ngôi nhà này đƣợc khởi công xây dựng từ
tháng 3/2007 và khánh thành vào tháng 9/2007 theo phƣơng pháp có sự tham gia (PRA)
giữa ngƣời dân, nhà nghiên cứu và nhà tài trợ (trong đó đặc biệt đề cao vai trị của ngƣời
dân). Là một ngôi nhà làm bằng các nguyên liệu tại chỗ (có sẵn ở địa phƣơng (tranh, tre,
gỗ, nứa, mây…), thông qua những kinh nghiệm truyền đời của ngƣời dân, với các cơng
cụ thơ sơ nhƣ rìu, rựa…, nhƣng qua gần 7 năm, ngôi nhà vẫn trụ vững trƣớc khí hậu thất
thƣờng/ hà khắc của miền núi miền Trung Việt Nam. Hiện nay ngôi nhà vẫn là niềm tự
hào của ngƣời dân trong xã về việc giữ gìn, bảo tồn những giá trị văn hóa của cha ơng,
của dân tộc. Ngƣời Cơ tu, Tà ôi (Pacoh, Tà ôi, Pa hy), ngƣời Bru-Vân Kiều trong xã
Hồng Hạ vẫn thƣờng xuyên đến ngôi nhà này hoạt động sản xuất (dệt Dzèng), tập huấn/

hội thảo, sinh hoạt văn hóa, văn nghệ, vui chơi, giải trí… Những ngƣời già vẫn thƣờng
đến đây để hoài niệm, để sống về quá khứ, kể cho lớp trẻ nghe về những thăng trầm, biến
đổi của dân tộc. Có khơng ít những ngƣời khách ở ngồi địa phƣơng, ở ngồi nƣớc với
nhiều thành phần/ mục đích khác nhau đến tham quan ngôi nhà nhằm ngẫm suy về những
giá trị văn hóa cội nguồn trƣớc cơn lốc cơng phá/ khẳng định của những yếu tố văn hóa
mới, của biến đổi khí hậu.
3. Hoạt động cho cơng cuộc bảo tồn trƣớc biến đổi khí hậu: Những kinh
nghiệm từ phía ngƣời dân
7

Dự án “Nâng cao năng lực thích ứng và sinh kế bền vững của cộng đồng nhằm đối phó với thảm họa tự nhiên ở
miền Trung Việt Nam” giai đoạn 2006-2009 giữa trƣờng ĐHNL Huế với ĐH Kyoto có các hoạt động nghiên cứu và
hoạt động kỷ thuật / chuyển giao, ứng dụng. Hoạt động “Xây dựng nhà cộng đồng” là hoạt động nghiên cứu ứng
dụng. Từ kết quả của hoạt động này đã có cuốn sách“Xây dựng nhà cộng đồng truyền thống có sự tham gia của
ngƣời dân ở miền núi miền Trung Việt Nam” do Nxb CTQG xuất bản năm 2008
74


Bảy năm (2007-2013) là khoảng thời gian không dài đối với một cơng trình
kiến trúc. Nhƣng qua bảy năm mà vẫn tồn tại/ hiện hữu đối với một cơng trình đƣợc xây
dựng hoàn toàn bằng nguyên vật liệu dễ bị mục nát theo thời gian nhƣ ngôi nhà cộng
đồng truyền thống ở xã Hồng Hạ lại là một điều cần đƣợc tính tới/ suy ngẫm. Nhớ về
những tranh luận, hiến kế… của ngƣời dân cho việc ra đời của một ngôi nhà sàn theo
đúng cổ xƣa, chúng ta càng kinh ngạc bởi những kinh nghiệm/ kiến thức bản địa quý báu
của cha ơng. Để có những kết quả hữu ích cho hành động bảo tồn và phát huy những giá
trị văn hóa truyền thống của dân tộc, trong q tình phục dựng, sử dụng nhà cộng đồng,
ngƣời dân xã Hồng Hạ đã có những kinh nghiệm / động thái sau:
Bảng tổng hợp động thái/ kinh nghiệm làm và sử dụng nhà cộng đồng truyền thống ở
xã Hồng Hạ
Công việc

Kinh nghiệm

Ghi chú

1. Tìm kiếm ý tƣởng Những ngƣời già, chủ gia đình, chủ dịng họ,
làm nhà sàn truyền già làng. Đi nhiều nơi để tham khảo, học hỏi,
thống
trao đổi
2. Thời gian làm

Từ tháng 2 đến tháng 8 âm lịch (mùa khô)

3. Địa điểm làm

Nhiều ngƣời đƣợc hƣởng lợi, thoáng đãng, bằng Trung tâm xã
phẳng, tránh làn gió mạnh

4. Chọn nguyên vật - Tranh: già, phơi khô, đánh dày, lợp dày
Cụ thể: kiền,
liệu
chị, mít nài,
- Tre, lồ ơ: phần gốc thẳng, ít mắt, chặt vào buổi
chiều, các ngày trăng lặn, mùa không ra măng,
ngâm bùn trƣớc khi sử dụng
- Mây: mây vòi, khơng q già, q non
- Giang: lóng dài, khơng sâu, khơng già, khơng
non
- Gỗ: Có độ bền cao, khơng mối mọt, suôn
thẳng, không phạm dấu hiệu tâm linh xấu (sét

đánh, cụt ngọn, nhiều u, mắt…), khi chơn cột
phải có đá, thuốc chống mọt
5. Cơng cụ, kỹ thuật Rìu, rựa, làm theo kỷ thuật thủ công, chỉ số kỷ Là chỉ số/
làm
thuật dựa theo kinh nghiệm dân gian
thƣớc đo của
tay, thân,lóng
tay…
6. Hoạt động sử dụng

Ln có ngƣời trơng coi, ln có hơi ngƣời, hơi
lửa (mái) đƣợc xơng (khói), xây dựng quy ƣớc
những điều đƣợc và không đƣợc thực hiện ở
nhà cộng đồng

7. Đảm bảo tính lâu Làm hàng rào khn viên, gây quỹ bảo tồn, Xuất hiện
bền
trồng cây bản địa thay thế, sử dụng một số trong bối cảnh
phƣơng pháp/ kỷ thuật mới trong chống mối hiện nay
mọt, luôn điều hành duy tu, bảo dƣỡng

75


Những kinh nghiệm q báu đó hiện cịn đƣợc lƣu giữ khá đậm nét trong
ngƣời dân, nhất là ngƣời già ở xã Hồng Hạ. Đó cũng là những gì thuộc về “văn hóa phi
vật thể” của ngƣời Tà ơi, Cơ tu, Bru-Vân kiều cần phải đƣợc lƣợng hóa, trân trọng giữ
gìn trong bối cảnh có q nhiều sự thay đổi, biến động của tự nhiên, xã hội hiện nay.
4. Nghịch lý giữa nhận thức và hành động về biến đổi khí hậu: Suy nghĩ về
kênh truyền thơng

Trong diễn văn đọc tại buổi lễ khánh thành nhà cộng đồng các dân tộc xã Hồng
Hạ vào tháng 9 năm 2007, ông Chủ tịch xã lúc bấy giờ có một ý rất đúng là “Bà con các
dân tộc trong xã chúng ta đã khó nhọc phục dựng ngơi nhà sàn truyền thống. Đây là một
thắng lợi của chúng ta.Nhƣng để giữ đƣợc ngôi nhà lâu dài mới là quan trọng khó khăn
đối với mỗi chúng ta trong thời gian tới”. Lời cảnh báo đó cũng là lời tiên đốn cho
những cơng trình mang tính “dễ bị tổn thƣơng” nhƣ cơng trình nhà sàn truyền thống xã
Hồng Hạ. Hiện tại (năm 2013) dù có những cố gắng nhất định nhƣng ngôi nhà cũng đã
phải tu bổ lại nóc, sửa sang/ gia cố lại sàn, vách…, và chính quyền xã đang tích cực huy
động các nguồn lực để lợp lại mái. Sự xuống cấp, hƣ hỏng của ngôi nhà đƣợc làm bằng
những nguyên vật liệu “không bền vững” nhƣ ngôi nhà các dân tộc xã Hồng Hạ là một
điều không cƣỡng lại nổi qua thời gian. Tuy nhiên nhận thức/ cách nhìn nhận về nguyên
nhân hiện tƣợng xuống cấp có tính quy luật này của ngôi nhà lại khá đa dạng, nhiều chiều
trong ngƣời dân xã Hồng Hạ. Điều đó đƣợc phản ánh qua kết quả điều tra Xã hội học nhỏ
của chúng tôi về nguyên nhân xuống cấp của ngôi nhà nhƣ sau8:
Bảng tổng hợp ý kiến về nguyên nhân xuống cấp nhà cộng đồng
Số ý kiến

Nguyên nhân

Stt

Nam

Nữ

1

Thời gian

15/15

15/15

2

Thảm họa thiên nhiên

15/15

13/15

3

Biến đổi khí hậu

11/15

8/15

4

Ý thức con ngƣời

12/15

10/15

Kết quả điều tra trên chỉ là những gì lien quan đến việc tìm hiểu/ lý giải cho sự xuống
cấp của ngôi nhà sàn cộng đồng ở xã Hồng Hạ. Dù thế một vấn đề cần đƣợc trao đổi ở
đây là kênh truyền thông về nhận thức/ quan niệm biến đổi khí hậu ở một xã vùng núi 9.

Đối với vấn đề này, chúng tôi cho rằng:
- Kênh truyền thơng về biến đổi khí hậu ở vùng núi trong thời gian qua cịn có
q nhiều vấn đề cần đƣợc tháo gỡ (phƣơng pháp, nội dung, chiến lƣợc truyền thơng…)
- Thành phần xã hội có nhận thức/ hiểu về biến đổi khí hậu cao ở vùng núi
thƣờng tập trung ở một số cán bộ/ những ngƣời đƣợc tiếp cận nhiều thông tin về vấn đề
này. Nhận thức của đại đa số ngƣời dân vùng núi về biến đổi khí hậu là chƣa cao, chƣa
nhiều.
8

Số ngƣời mà chúng tơi hỏi ý kiến là 30 ngƣời. Trong đó tỷ lệ cán bộ và dân thƣờng là 50/50, nam và nữ là 50/50
Hiện nay biến đổi khí hậu đƣợc xem là một vấn đề có tính tồn cầu. Hậu quả/ tác động biến đổikhí hậu là hết sức
nặng nề cho tồn nhân loại nhƣng do điều kiện khác nhau, nhận thức về biến đổi khí hậu trong từng thành phần dân
cƣ trong vùng miền/ khu vực địa lý… là khác nhau. Ở những thành phần xã hội đƣợc tuyên truyền nhiều, ở những
vũng trũng thấp, vùng biển…nhận thức về biến đổi khí hậu thƣờng cao hơn các đối tƣợng về vùng miền khác
9

76


- Khơng có đƣợc những thơng tin cần thiết nên khơng phân biệt đƣợc một cách
chính xác, đầy đủ các khái niệm biến đổi khí hậu, thay đổi thời tiết – khí hậu, thảm họa tự
nhiên… để có những hành động đúng/ tích cực từ phía cộng đồng các dân tộc ở vùng núi.
Nhƣ vậy công tác truyền thông về biến đổi khí hậu cho ngƣời dân ở vùng núi
là một công việc hết sức cần thiết và mang ý nghĩa.Tuy nhiên thực tế cho thấy, trong thời
gian qua còn quá thiếu các kênh truyền thông nâng cao nhận thức về biến đổi khí hậu cho
ngƣời dân vùng núi.
5. Chống biến đổi khí hậu: Bài học từ câu chuyện phục dựng nhà cộng
đồng truyền thống ở xã Hồng Hạ
Những tình tiết của “Nhà cộng đồng các dân tộc xã Hồng Hạ với biến đổi khí
hậu” mà chúng tơi đã nêu ở trên cho thấy:

Thứ nhất: Biến đổi khí hậu và chống biến đổi khí hậu là vấn đề có tính tồn
cầu hiện nay. Hậu quả mà biến đổi khí hậu đƣa lại cho hệ sinh thái tự nhiên, hệ sinh thái
nhân văn trong thời gian gần đây là hết sức nặng nề . Nhiều tổ chức quốc tế, nhiều quốc
gia đã đƣa ra những “kịch bản”, những “chiến lƣợc” nhằm huy động tối đa các nguồn lực
cho cuộc chiến chống biến đổi khí hậu. Tuy nhiên nhận thức của con ngƣời ở các quốc
gia, các khu vực địa lý, và trong từng thành phần xã hội đói với biến đổi khí hậu lại
khơng giống nhau. Việc cập nhật các thơng tin để phân định rạch rịi tính đồng nhất, tính
dị biệt trong các khái niệm biến đổi khí hậu, thảm họa tự nhiên, thay đổi thời tiết – khí
hậu…, là khơng giống nhau nên có những nhận thức và hành động không giống nhau.
Ngƣời dân ở vùng núi thƣờng đồng nhất biến đổi khí hậu với thảm họa tự nhiên diễn ra
dồn dập, nặng nề/khốc liệt.
Thứ hai: Hơn lúc nào hết, những thơng tin/ kiến thức về biến đổi khí hậu cần
phải đƣợc phổ biến trên một diện rộng, đậm đặc, mang tính thời sự, chính trị… Thực tế
hiện nay cho thấy: các kênh thơng tin, hình thức thơng tin về vấn đề này là chƣa nhiều,
chƣa phong phú, dƣờng nhƣ chỉ cho/ dành riêng những tầng lớp bậc trung, bậc cao trong
xã hội. Điều đó đƣợc minh chứng ở xã Hồng Hạ trong thời gian qua ngƣời dân ở đây biết,
hiểu, quan tâm về vấn đề biến đổi khí hậu khơng nhiều, khơng cao, thƣờng đồng nhất
biến đổi khí hậu với thảm họa tự nhiên.
Thứ ba: Chống biến đổi khí hậu là cơng việc khơng phải của một riêng ai
trong bối cảnh tồn cầu có những thay đổi thất thƣờng nhƣ hiện nay. Điều đó có nghĩa
các tổ chức quốc tế, các chính phủ phải huy động tối đa các nguồn lực cho công việc này.
Tuy nhiên, thực tế hiện nay cho thấy trong biến đổi khí hậu, ngƣời dân (và đặc biệt là
ngƣời dân nghèo) là ngƣời trực tiếp phải gánh chịu những hiệu quả nặng nề nhất và chính
họ cũng là những ngƣời có khá nhiều kinh nghiệm trong chống biến đổi khí hậu nhƣ hình
nhƣ họ lại khơng mặn mà/đứng ngịai cuộc trong chiến lƣợc chống biến đổi khí hậu.
Thực tế đó cho thấy điều cần phải làm hiện nay là tích cực tác động đến ngƣời dân,làm
cho ngƣời dân hiểu/vào cuộc và huy động đƣợc sức mạnh chống biến đổi khí hậu từ phía
ngƣời dân, từ phía cộng đồng.
Tài liệu tham khảo
1. Trƣờng ĐHNL ĐH Huế và khoa Sau Đại học Nghiên cứu Môi trƣờng toàn cầu –

ĐH Kyoto (2008). Xây dựng nhà cộng đồng truyền thống có sự tham gia của ngƣời dân ở vùng
núi miền Trung Việt Nam.Nxb Chính trị quốc gia – HN.
2. PGS.TS Vũ Văn Tuấn – Đánh giá tác động của biến đổi khí hậu trong lĩnh vực bảo
tồn di sản. Tài liệu mạng
77