Phát triển năng lực suy luận thống kê cho sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp

MỞ ĐẦU
Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của các ngành khoa học công nghệ, thống
kê đã trở thành một ngành khoa học độc lập, một công cụ phục vụ đắc lực trong
nhiều lĩnh vực hoạt động khác nhau của đời sống kinh tế - xã hội. Vai trò quan
trọng của thống kê được thể hiện rõ nét trên nhiều mặt từ quản lí, hoạch định
chính sách, đến các lĩnh vực sản xuất kinh doanh, y tế, giáo dục, an ninh quốc
phòng, và nghiên cứu khoa học... Với tầm quan trọng ngày càng tăng của thống
kê trong mọi hoạt động thực tiễn của con người, đầu thế kỉ XX, nhà khoa học
người Anh H. G. Well đã dự báo: "Trong một tương lai không xa, kiến thức
thống kê và tư duy thống kê sẽ trở thành một yếu tố không thể thiếu trong học
vấn phổ thông của mỗi công dân, giống như là khả năng biết đọc, biết viết vậy"
[32].
Nhận thức được tầm quan trọng đó, trong những năm qua, một phần của
thống kê mô tả đã được đưa vào giảng dạy cho học sinh từ trung học cơ sở đến
trung học phổ thông. Đối với bậc cao đẳng, trước đây xác suất và thống kê chỉ
được giảng dạy cho các khối ngành kinh tế. Hiện nay, nó đã được đưa vào giảng
dạy cho mọi sinh viên từ khối ngành xã hội, kinh tế đến các khối ngành kỹ thuật.
Trong công cuộc đổi mới, giáo dục Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu đáng
kể. Tuy nhiên, hoạt động dạy học nói chung và dạy học thống kê nói riêng trong
các trường cao đẳng chuyên nghiệp hiện nay ở nước ta vẫn cịn nhiều bất cập và
thách thức.
Trong khi đó trên thế giới cũng như ở Việt Nam có nhiều nhà giáo dục
quan tâm đến xu hướng đổi mới trong dạy học (Nguyễn Bá Kim [24]; Đào Tam
[36], [37]; Phan Trọng Ngọ [27]; Trần Vui [48], [49], [50], [51]; English [69];
Holyoak, Morrison [78]...). Đặc biệt trong đổi mới dạy học thống kê, các nhà
giáo dục toán Ben-Zvi D., Garfield J., and Gal I., [64], [71], [72], [74];
Darcovich N., [65]; delMas R. C. [67], [68]; Evans J., [70]; Kutner M.,
Greenberg E., Jin Y., and Paulsen C. [82] cho rằng giảng dạy thống kê nên tập
trung vào phát triển năng lực hiểu biết thống kê, tư duy thống kê, suy luận thống
kê cho học sinh hơn là quy trình tính tốn khơ khan như hiện nay, và họ xem đây
là mục tiêu giáo dục toàn vẹn trong dạy học thống kê. Ở nước ta đã có một số

nghiên cứu về suy luận định lượng của Trần Vui [50], tư duy thống kê được đề

1


cập đến trong các luận án tiến sĩ của Đỗ Mạnh Hùng [22], Trần Đức Chiển [2].
Tuy nhiên, những nghiên cứu về suy luận thống kê hiện nay ở nước ta cịn ít
được biết đến. Đặc biệt, sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp cần những loại hình
suy luận thống kê như thế nào cho nghề nghiệp tương lai, năng lực suy luận
thống kê, năng lực dự đoán thống kê thực tế của các em ra sao và làm thế nào để
phát triển các năng lực đó cho sinh viên chưa được quan tâm nghiên cứu.
Với đề tài này, chúng tôi tập trung nghiên cứu các tri thức về suy luận
thống kê trên đối tượng sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp, các loại hình suy luận
thống kê, năng lực suy luận thống kê mà các em cần được phát triển nhằm đáp
ứng nhu cầu nghề nghiệp tương lai cũng như sẵn sàng ứng phó với những tình
huống xuất hiện trong cuộc sống thực tiễn có liên quan đến số liệu thống kê. Đặc
biệt, chúng tôi cho rằng năng lực suy luận thống kê của sinh viên chuyên nghiệp
sẽ đạt đến cấp độ cao nếu từ tập dữ liệu các em có thể dự đoán được xu hướng,
quy luật phát triển trong tương lai của sự vật, hiện tượng nghiên cứu. Chúng tơi
cũng nghiên cứu để thiết kế quy trình giảng dạy và nghiên cứu xây dựng một số
biện pháp sư phạm nhằm góp phần phát triển năng lực suy luận thống kê cho sinh
viên cao đẳng chuyên nghiệp. Chúng tôi xem đây là hướng đổi mới cần thiết,
xuyên suốt trong dạy học thống kê từ bậc phổ thông đến bậc đào tạo đại học,
hướng đến phát triển tối đa năng lực của mỗi cá nhân. Giảng dạy theo quan điểm
tập trung phát triển năng lực suy luận thống kê cho sinh viên không những giúp
các em tự tin khi đối mặt với các bài toán thực tiễn liên quan đến dữ liệu thống
kê mà cịn góp phần thực hiện nhiệm vụ phát triển các năng lực trí tuệ cho sinh
viên thơng qua dạy học thống kê, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng đội
ngũ lao động trình độ cao đẳng cho nước nhà.
1. Lí do chọn đề tài

1.1 Vai trị của thống kê
Thống kê ngày càng trở nên quan trọng trong cuộc sống thực tiễn của xã
hội. Vai trò quan trọng đó thể hiện rất thường nhật trong đời sống hàng ngày của
mỗi công dân và trở thành một nhu cầu tự nhiên như là khơng khí, nước uống đối
với mỗi con người chúng ta. Người nội trợ thống kê chi tiêu trong gia đình;
người lao động thống kê khối lượng bốc vác, ngày công, tiền công; người giáo
viên thống kê khối lượng giảng dạy, số lượng học sinh khá giỏi, số học sinh lên

2


lớp, ở lại, điểm thi môn học; doanh nhân thống kê số lượng hàng hoá nhập vào
bán ra, doanh thu, tiền lời; ngành y tế thống kê tỉ lệ nhiễm bệnh, các triệu chứng
lâm sàng, các thành phần của thuốc để đưa ra những phác đồ điều trị hiệu quả.
Chúng ta sẽ không thể hiểu được cuộc sống sẽ ra sao nếu khơng có thống kê.
Thống kê từ chỗ chỉ mang vai trị mơ tả vươn lên khả năng phân tích, dự
đốn một cách chính xác với đầy đủ cơ sở khoa học. Vì vậy, thống kê là một
khoa học được ứng dụng sâu rộng trong mọi lĩnh vực hoạt động kinh tế - xã hội.
Đây là một trong những cơng cụ quản lí vĩ mơ quan trọng, nó có vai trị cung cấp
đầy đủ kịp thời những thơng tin thống kê trung thực, khách quan, chính xác, phản
ánh bản chất và tính quy luật của các hiện tượng kinh tế - xã hội trong điều kiện
không gian và thời gian cụ thể cho các cơ quan nhà nước, các tổ chức và cá nhân
nhằm đưa ra những đánh giá, dự báo tình hình xu hướng phát triển, hoạch định
chiến lược, chính sách và xây dựng kế hoạch.
Thống kê cung cấp những thông tin về sự phát triển kinh tế - xã hội trong
tương lai (dự báo ngắn hạn) của đất nước trong mối liên hệ với thế giới bên
ngoài. Những thơng tin thống kê này là cực kì cần thiết, là tiền đề giúp nhà nước
lãnh đạo, chỉ đạo nền kinh tế, làm căn cứ để hoạch định chính sách phát triển
kinh tế - xã hội. Không những thế, nó cịn là cơng cụ sắc bén, hiệu quả để nhận
thức xã hội.

Khoa học thống kê không chỉ là công cụ để quản lí, phản ánh cái đã có mà
cịn là cơng cụ để tiên đốn, dự đốn tình hình, xu hướng phát triển của hiện
tượng kinh tế - xã hội trong tương lai. Đây là một trong những đặc điểm quan
trọng của thông tin kinh tế - xã hội, nó vừa đảm bảo độ tin cậy cao, sức thuyết
phục lớn giúp cho các nhà quản lí giải quyết có hiệu quả những vấn đề thực tiễn
đặt ra.
Tóm lại, chúng ta cần phải thừa nhận vai trò ngày càng trở nên quan trọng
của thống kê trong đời sống, trong phát triển kinh tế - xã hội, trong giáo dục, an
ninh quốc phòng và nhận thức thế giới. Vai trò của khoa học thống kê càng trở
nên quan trọng hơn khi mà khoa học công nghệ đã trở thành một lực lượng sản
xuất trực tiếp. Bất cứ một sản phẩm khoa học nào ngồi yếu tố lao động trí óc
miệt mài của con người đều sử dụng đến những tri thức nhân loại đã tạo ra và
được thống kê lại.

3


Do đó, thống kê phải là một học phần giúp sinh viên thấy được sự hữu ích
của nó trong đời sống thực tiễn và trao cho các em một công cụ hữu hiệu để nhận
thức thế giới. Đồng thời dạy học thống kê phải góp phần phát triển các năng lực
cá nhân của người học và năng lực giải quyết các vấn đề mà sinh viên thường bắt
gặp trong cuộc sống có liên quan đến số liệu thống kê.
1.2 Đặc điểm sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp
Sinh viên trong các trường cao đẳng chuyên nghiệp là một nhóm xã hội
đặc biệt, đang tiếp thu những kiến thức, kỹ năng chuyên ngành để chuẩn bị cho
hoạt động nghề nghiệp sau khi ra trường. Các em đang ở độ tuổi đẹp nhất của
cuộc đời với sự phát triển sung mãn của các năng lực trí tuệ, khát khao khám phá,
khát vọng thành đạt, nhiều mơ ước và thích trải nghiệm, dám đối mặt với mọi thử
thách. Đây là lứa tuổi tương đối ổn định về tình cảm, họ thực sự u thích và
đam mê với nghề nghiệp đã chọn. Đó chính là động lực giúp họ chăm chỉ học

tập, sáng tạo, tích lũy kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp. Nhờ có tự ý thức phát
triển, sinh viên đã có những thái độ đúng mực trong học tập, có khả năng đánh
giá đúng về phẩm chất năng lực của bản thân phù hợp với yêu cầu nghề nghiệp.
Để từ đó xác định rõ mục tiêu học tập, rèn luyện phát triển năng lực bản thân
theo hướng phù hợp với xu thế xã hội.
Một trong những quy định chuẩn đầu ra cho sinh viên cao đẳng (ngành
cầu đường, xây dựng dân dụng và cơ khí) là biết cách đo đạc thu thập các số liệu,
xử lí kết quả đo; hiểu biết tính năng, tác dụng một số máy móc, dụng cụ, thiết bị
dùng trong thí nghiệm và biết làm thí nghiệm để xác định một số tính chất cơ bản
của đất đá, vật liệu chủ yếu dùng trong xây dựng, cơ khí; có khả năng phân tích,
lựa chọn các phương án thiết kế dựa trên các số liệu thống kê thu thập được qua
thí nghiệm cơng trình... Đối với sinh viên ngành kinh tế phải có kỹ năng cứng
trong việc cập nhật, xử lí, phân tích, đánh giá số liệu và tham mưu về lĩnh vực
kinh tế cho lãnh đạo doanh nghiệp, cơ quan Nhà nước và các tổ chức kinh tế - xã
hội. Như vậy việc dạy học thống kê theo hướng tập trung phát triển năng lực suy
luận thống kê cho sinh viên trong các trường cao đẳng chuyên nghiệp không
những cần thiết mà còn là xu hướng chung của thời đại, nó phải được xem là tư
tưởng chủ đạo xuyên suốt từ bậc phổ thông đến bậc đại học.

4


1.3 Vị trí, vai trị và ý nghĩa của học phần thống kê trong đào tạo sinh viên
cao đẳng chuyên nghiệp
Chúng ta biết rằng, mục tiêu của đào tạo trình độ cao đẳng là đào tạo
người lao động có kiến thức chun mơn vững vàng, có kỹ năng nghề nghiệp cơ
bản, có khả năng giải quyết những vấn đề thơng thường thuộc chuyên ngành
được đào tạo. Từ đó, phương pháp giáo dục nghề nghiệp phải kết hợp giữa rèn
luyện kỹ năng thực hành với giảng dạy lí thuyết để giúp người học có khả năng
hành nghề và phát triển nghề nghiệp theo yêu cầu của từng công việc. Chú trọng

rèn luyện kỹ năng cơ bản và phát triển năng lực thực hiện cơng tác chun mơn
[26].
Thống kê có một vị trí, vai trị quan trọng trong chương trình đào tạo sinh
viên cao đẳng chun nghiệp. Nó khơng những cung cấp, trang bị cho sinh viên
những kỹ năng ban đầu về thu thập và xử lí số liệu thống kê mà còn là nền tảng
tri thức giúp sinh viên học tốt nhiều môn học cơ sở chuyên ngành và thực sự hữu
ích cho các em để hồn thành những nhiệm vụ chuyên môn sau này.
Thống kê được sử dụng phổ biến trong mọi lĩnh vực khác nhau của ngành
xây dựng công trình và trở thành một cơng cụ rất hữu ích để thực hiện thành
công mọi nhiệm vụ chiến lược của ngành. Chẳng hạn, nhờ những thông tin thống
kê thu thập được qua mẫu đủ lớn về triều cường, hướng gió, tính chất lí hố của
các tầng đất… trong khảo sát địa chất cơng trình mà các nhà kỹ thuật lựa chọn
phương án thiết kế, thi công phù hợp, đảm bảo độ ổn định cũng như tuổi thọ của
cơng trình. Bên cạnh đó, nhờ những thơng tin thu thập được qua mẫu điều tra các
nhà kỹ thuật sẽ đánh giá được độ tin cậy của chất lượng cơng trình, chất lượng
sản phẩm. Do đó việc giảng dạy thống kê cho sinh viên khối ngành kỹ thuật sẽ
bồi dưỡng cho các em phương pháp thu thập và xử lí số liệu thống kê qua các kết
quả quan sát hoặc lấy mẫu thăm dò. Từ tập số liệu thống kê các em sẽ được tập
luyện để rút ra các kết luận có ý nghĩa cũng như đưa ra các nhận định ban đầu
nhằm lựa chọn phương án thiết kế thi công phù hợp và hiệu quả đảm bảo chất
lượng thực hiện cơng trình.
Đối với sinh viên khối ngành kinh tế, thống kê sẽ giúp các em hiểu rằng
thông qua điều tra lấy mẫu các em sẽ đánh giá được chất lượng sản phẩm, thị
trường tiềm năng của sản phẩm. Để từ đó có những điều chỉnh phù hợp nhằm cải

5


tiến mẫu mã, chất lượng sản phẩm phù hợp thị hiếu người tiêu dùng. Trong cơ
chế thị trường cạnh tranh khốc liệt, nhờ những thông tin thống kê về đối thủ cạnh

tranh, về thị trường sản phẩm, về tình hình sản xuất đầu kì cuối kì mà chúng ta có
thể lựa chọn phương án tổ chức kinh doanh hợp lí, hiệu quả để tồn tại và phát
triển. Không những thế, thơng tin thống kê cịn giúp các nhà kế hoạch dự đoán
nhu cầu sản phẩm trong tương lai để từ đó xây dựng kế hoạch sản xuất kinh
doanh hợp lí nhằm mang lại nhiều lợi nhuận cho công ty.
Mặt khác, bất kì học phần nào trong chương trình đào tạo trình độ cao
đẳng cũng có nhiệm vụ là thơng qua đặc điểm của học phần, phối hợp với các
học phần khác, các hoạt động khác để giáo dục sự phát triển tồn diện cho sinh
viên. Vì vậy, học phần thống kê ngồi mục đích trang bị kiến thức thống kê cịn
có nhiệm vụ quan trọng là phát triển các năng lực trí tuệ cho sinh viên. Nhiệm vụ
này được thể hiện trên bốn phương diện: Phát triển năng lực tư duy lơgic và ngơn
ngữ chính xác; phát triển năng lực tư duy trừu tượng và trí tưởng tượng khơng
gian; bồi dưỡng các phẩm chất trí tuệ (như tư duy linh hoạt, độc lập, sáng tạo,
phê phán, phân tích tổng hợp, khái qt hóa); phát triển óc quan sát và trí nhớ
cho sinh viên. Nghiên cứu đổi mới phương pháp giảng dạy thống kê của chúng
tôi tập trung vào phát triển năng lực suy luận thống kê sẽ góp phần quan trọng
trong việc bồi dưỡng phát triển các năng lực trí tuệ này. Trong đó đọc hiểu dữ
liệu để rút ra các kết luận liên quan đến tư duy lôgic và sử dụng ngôn ngữ của
sinh viên. Từ dữ liệu thống kê đưa ra các dự đoán thống kê liên quan đến năng
lực suy đốn và trí tưởng tượng của sinh viên. Phân tích dữ liệu thống kê liên
quan đến các thao tác tư duy.
1.4 Những đòi hỏi của thực tiễn cuộc sống
Chúng ta đang sống trong thời đại "bùng nổ thơng tin", thơng tin thống kê
có thể nói đang "bủa vây" chúng ta từ nhiều hướng và ngày càng trở nên "tràn
ngập" trong cuộc sống của mỗi công dân. Mỗi chúng ta, hàng ngày luôn đối mặt
với sự xuất hiện trên các phương tiện truyền thông những bài viết, bài đánh giá,
phân tích trên mọi lĩnh vực của cuộc sống liên quan đến số liệu, đồ thị thống kê.
Để có thể tiếp nhận và xử lí khối lượng thơng tin khổng lồ đó, mỗi cơng dân nhất
thiết phải có năng lực sàng lọc, suy xét, phân tích để rút ra những kết luận hữu
ích phục vụ cho nhu cầu cơng việc của bản thân cũng như của doanh nghiệp.

6


Năm 1991, Raja Roy Singh đã khẳng định: "Để đáp ứng được những đòi hỏi mới
được đặt ra cho sự bùng nổ kiến thức và sáng tạo kiến thức mới, cần phải phát
triển năng lực tư duy, năng lực giải quyết vấn đề và tính sáng tạo... Các năng lực
này có thể quy gọn về năng lực giải quyết vấn đề" [99].
Thuật ngữ "thống kê" có hai nghĩa, nghĩa thứ nhất, thống kê là những con
số được thu thập ghi chép để phản ánh các hiện tượng tự nhiên, kỹ thuật, kinh tế
và xã hội. Chẳng hạn như số lỗi chính tả thường gặp trong một bài văn; giá niêm
yết các loại cổ phiếu trên thị trường; sản lượng các sản phẩm; các kết quả thí
nghiệm trong khảo sát địa chất cơng trình, trong kiểm định chất lượng cơng
trình... Nghĩa thứ hai, thống kê được hiểu là hệ thống các phương pháp thu thập
và phân tích các số liệu về những hiện tượng tự nhiên, kỹ thuật, kinh tế, xã hội để
tìm hiểu về bản chất và những quy luật vốn có của chúng. Chẳng hạn như, làm
thế nào để có thể có số liệu về tỉ lệ tội phạm vị thành niên; làm thế nào để có số
liệu về dân số Việt Nam tại một thời điểm, trình độ học vấn của công nhân,
doanh số của một công ty kinh doanh trong một tháng, cường độ bê tông của một
hạng mục vừa thi công xong, độ dày lớp kết cấu mặt đường... Từ đó có những
đánh giá đúng đắn, đề ra các giải pháp hữu hiệu, giúp cho việc hoạch định các
chính sách kinh tế xã hội có liên quan đến việc phát triển dài hạn của địa phương
hay của cả nước.
Một bộ phận của thống kê mô tả, hiện nay được đưa vào giảng dạy cho
học sinh lớp 7 trong chương trình tốn, học kì hai. Bước đầu các em được làm
quen với điều tra thu thập số liệu thống kê qua bảng số liệu thống kê và khái
niệm tần số, tần suất của giá trị trong dãy giá trị. Từ khái niệm tần số, các em có
thể thu gọn các số liệu thống kê ban đầu. Lần đầu tiên các biểu diễn toán được sử
dụng để minh hoạ cho các số liệu thống kê, đó là biểu đồ đoạn thẳng, biểu đồ cột,
biểu đồ hình quạt. Sang trung học phổ thông, các em gặp lại các khái niệm này

trong chương trình tốn lớp 10. Bước vào mơi trường cao đẳng và đại học
chuyên nghiệp, lí thuyết thống kê được trang bị khá đầy đủ và hệ thống cho sinh
viên năm thứ nhất từ khối ngành xã hội, kinh tế đến khối ngành kỹ thuật. Tuy
nhiên, thống kê đối với các em cũng chỉ là những con số rời rạc khơng có hồn, từ
số liệu thống kê, các em chưa có khả năng phân tích, dự đốn, suy luận được
những quy luật tất nhiên ẩn giấu sau những hiện tượng mang tính ngẫu nhiên. Và

7


cũng vì áp lực khối lượng nội dung, vì tiến độ chương trình, người ta chỉ mới chú
ý đến mặt trang bị kiến thức thống kê cơ bản cho sinh viên mà chưa chú ý nhiều
đến phát triển khả năng tư duy, suy luận, dự báo thống kê, các biểu diễn toán chỉ
dừng ở mức độ minh hoạ số liệu thống kê. Kiến thức thống kê vì vậy khơng giúp
ích được nhiều cho sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp sau khi các em tốt nghiệp
đi làm. Trong khi đó rất nhiều cơ quan doanh nghiệp đòi hỏi nhân viên của mình
phải có kỹ năng suy luận định lượng, kỹ năng suy luận thống kê để giải quyết
linh hoạt những bài tốn xuất hiện trong cuộc sống, trong q trình lao động và
sản xuất kinh doanh. Nhu cầu này đang dần trở thành một xu hướng, một tiêu chí
đánh giá năng lực sinh viên khi tốt nghiệp, nó đặt ra nhiệm vụ quan trọng và hết
sức nặng nề cho ngành giáo dục trên bước đường đổi mới phương pháp dạy và
học, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo, hướng đến đào tạo tiếp cận năng lực
người học.
1.5 Nhu cầu và xu hướng đổi mới giảng dạy thống kê
1.5.1 Nhu cầu đổi mới dạy học thống kê trong các trường cao đẳng chuyên
nghiệp
Mọi công dân từ lúc sáng sớm đã đối mặt với số liệu thống kê trên các tờ
báo, trên các phương tiện truyền thông. Thông tin thống kê bao vây họ từ mọi
phía, và trở nên phổ biến, buộc mọi người đưa ra quyết định dựa trên thông tin
được cung cấp bởi các cuộc thăm dị chính trị, thành tựu giáo dục, dự báo kinh tế,

lãi suất ngân hàng, hiệu quả của một loại thuốc chữa bệnh, tỉ lệ tội phạm, các loại
thuế... Những người dù không am hiểu về thống kê khi đứng trước những thông
tin này cũng sẽ có một cảm giác nào đó. Những người am hiểu hơn, họ sẽ đưa ra
các nhận xét, kết luận và lựa chọn thông minh của bản thân để đi đến một quyết
định có lợi nhất. Đặc biệt, sinh viên là những chủ nhân tương lai của đất nước,
tùy theo lĩnh vực nghề nghiệp mà họ đang theo đuổi học tập nghiên cứu, các em
thường xuyên tiếp cận với số liệu thống kê chuyên ngành. Trong bối cảnh nghề
nghiệp, từ những tập số liệu thống kê, sinh viên phải lựa chọn giữa những quyết
định để giải quyết các vấn đề trong kinh doanh, đo lường chất lượng, nâng cao
chất lượng sản phẩm, quản lí hệ thống... Các em cần nhận thức, hiểu đúng cách
về dự đoán, so sánh và quyết định cuối cùng cần được thực hiện từ dữ liệu thống
kê được biểu diễn ở dạng số hay đồ họa. Kiến thức xác suất thống kê giúp mọi
người có khả năng suy luận thống kê, tư duy thống kê. Bởi có được khả năng suy

8


luận thống kê, tư duy thống kê, sinh viên sẽ được trang bị đầy đủ để thực hiện và
đánh giá các quyết định phức tạp, giải thích và suy luận từ dữ liệu thống kê. Điều
đó rất cần thiết trong cuộc sống lao động sản xuất sau khi sinh viên ra trường đi
làm. Nhờ có suy luận thống kê, trong một số tình huống thực tiễn xuất hiện, sinh
viên sẽ quyết định thực hiện hoặc không. Các nhà giáo dục đều thống nhất rằng
khả năng phân tích tình huống theo quan điểm thống kê không phải sinh viên nào
cũng giống nhau và có được một cách tự nhiên. Tất cả chúng đều phải được hình
thành thơng qua giáo dục thống kê. Nhận thức được điều đó, nhiều nước trên thế
giới đã đưa thống kê và phân tích thống kê vào chương trình giảng dạy từ phổ
thơng đến cao đẳng đại học. Xu hướng này đã được ghi nhận bởi Davic S. Moore
[90], nguyên giám đốc chương trình thống kê và xác suất tại Quỹ khoa học quốc
gia, cựu chủ tịch của Hiệp hội thống kê ở Mĩ, Hiệp hội quốc tế về giáo dục thống
kê, tuyên bố rằng: "Tại Hoa Kì, làm việc với dữ liệu là một bộ phận được chấp

nhận trong chương trình giảng dạy tốn phổ thơng". Xu hướng sinh viên đăng kí
các khóa đào tạo thống kê tại đất nước này liên tục gia tăng trong thập niên qua.
Điều đó minh chứng cho kiến thức thống kê càng ngày càng trở nên có giá trị
khơng chỉ đối với học sinh phổ thông mà cả cho sinh viên cao đẳng đại học. Tuy
nhiên, tại các trường cao đẳng đại học của chúng ta, thống kê được giảng dạy
như là một loạt các kỹ thuật tính tốn chứ khơng phải là một q trình tư duy về
hiện thực đang thay đổi. Giáo viên và sinh viên có xu hướng thiên về quy trình
tính tốn, thủ tục thống kê. Trong thời đại ngày nay, chúng tôi cho rằng việc
giảng dạy thống kê như vậy khơng cịn phù hợp. Hơn nữa các doanh nghiệp lâu
nay đều có ý kiến nhận xét rằng sinh viên đào tạo ra thiếu nhiều kỹ năng trong
cuộc sống. Đã có nhiều doanh nghiệp trong quá trình tuyển dụng đã yêu cầu sinh
viên giải quyết những bài toán liên quan đến thống kê, suy luận thống kê. Vì vậy,
chúng tơi cho rằng mục tiêu giảng dạy thống kê trong các trường cao đẳng, đại
học hiện nay nên ưu tiên cho suy luận thống kê, xem "suy luận thống kê như là
một mục tiêu bao quát trong giáo dục thống kê" [74].
Trong những năm qua ở nước ta, kiến thức thống kê được tích hợp trong
chương trình tốn phổ thơng, lên cao đẳng đại học nó được giảng dạy thành một
học phần riêng biệt. Với tầm quan trọng và những đòi hỏi ngày càng gia tăng của
thống kê đối với mọi lĩnh vực hoạt động kinh tế - xã hội, việc giáo dục thống kê

9


trong nhà trường chuyên nghiệp đang đối mặt với nhiều thách thức và khó khăn.
Những thách thức và khó khăn đó được bộc lộ qua các mặt sau:
- Các ý tưởng và cơng thức thống kê q khó, q phức tạp và khác thường đối
với sinh viên, điều đó dẫn đến những khó khăn trong việc tạo hứng thú và thu
hút sinh viên tham gia hào hứng vào môn học.
- Nền tảng toán cơ bản của một số sinh viên cịn yếu, kỹ năng biến đổi thấp
gây khơng ít trở ngại khó khăn cho việc học tập thống kê.

- Bối cảnh của nhiều bài tốn thống kê có thể làm cho sinh viên hiểu sai, các
em dựa trên những kinh nghiệm, trực giác sai lầm chủ quan của bản thân để
đưa ra lời giải cho bài toán.
- Sinh viên đánh đồng thống kê với toán học và chờ đợi trọng tâm sẽ là các
con số và áp dụng công thức để tính tốn.
- Sinh viên khơng mấy hứng thú với sự lộn xộn của dãy số liệu thống kê;
những lí giải khác nhau dựa trên những giả thuyết khác nhau và việc sử dụng
rộng rãi các kỹ năng giao tiếp.
- Số liệu thống kê giảng dạy cho sinh viên xa rời thực tế, khơng phù hợp với
tâm sinh lí lứa tuổi cũng như chuyên ngành học tập của các em.
Hơn nữa, cuộc sống đang phát triển khơng ngừng địi hỏi việc giảng dạy thống kê
ở các trường cao đẳng, đại học chuyên nghiệp phải liên tục đổi mới để sinh viên
ra trường có thể dễ dàng bắt nhịp với thực tiễn cuộc sống. Những địi hỏi đó xuất
phát từ:
- Có nhiều thay đổi trong lĩnh vực thống kê, bao gồm các kỹ thuật mới để
khám phá số liệu.
- Việc sử dụng khoa học công nghệ để thực hành thống kê thay đổi không
ngừng và phát triển mạnh mẽ trên tất cả các lĩnh vực hoạt động của xã hội.
- Có nhiều cảnh báo về việc sinh viên khơng có khả năng tư duy và suy luận
thống kê đang gia tăng, mặc dù các em có thành tích học tập tốt trong môn
học thống kê.
- Các quan tâm về việc chuẩn bị đội ngũ giáo viên giảng dạy thống kê từ mẫu
giáo đến lớp 12 và ở bậc cao đẳng, đại học, nhiều giáo viên chưa bao giờ
được học thống kê ứng dụng cũng tham gia vào các hoạt động phân tích số
liệu.

10


Vì vậy, để giảng dạy thành cơng mơn học này, trong thập niên qua trên thế

giới đã có nhiều nhà giáo dục toán kêu gọi mạnh mẽ và ngày càng gia tăng về
giáo dục thống kê nên tập trung vào hiểu biết thống kê, suy luận thống kê và tư
duy thống kê. Một trong những tranh cãi chính là cách tiếp cận dạy học thống kê
hiện nay chỉ chú trọng vào các kỹ thuật tính tốn cồng kềnh mà khơng chú ý đến
việc phát triển năng lực suy luận thống kê. Khả năng đánh giá chính xác các số
liệu, chứng cứ và các tuyên bố dựa trên tập số liệu là một kỹ năng vơ cùng quan
trọng mà bất kì sinh viên nào cũng nên có, điều đó giúp cho các em phản ứng lại
các thông tin định lượng trong thế giới xung quanh một cách đúng đắn và thông
minh. Vì lẽ đó Chủ tịch Hiệp hội thống kê Mĩ David Moore đã nói: "Thống kê
địi hỏi phải là một phương pháp cơ bản để khám phá, một cách có tư duy tổng
quát quan trọng hơn bất kì kỹ thuật cụ thể nào tạo nên môn học" [91].
Ở bậc tiểu học và trung học, thay vì dạy cho các em một tập các kỹ năng
và quy trình rời rạc, các nhà giáo dục tốn bước đầu đã có những nỗ lực để giúp
học sinh phát triển việc hiểu và làm quen với phân tích số liệu thống kê. Các
chương trình giáo dục mới từ lớp mẫu giáo đến lớp 12 đặt ra mục tiêu đầy tham
vọng cho giáo dục thống kê, bao gồm việc hiểu và suy luận thống kê (như ở Úc,
Hội đồng Giáo dục Úc, 1991, 1994; Anh, Vụ Giáo dục và Việc làm, 1999; New
Zealand, Bộ Giáo dục, 1992; Hoa Kì, Hội giáo viên Tốn Quốc gia, 2000) [113].
Ở bậc cao đẳng, đại học, do không thoả mãn với môn học nhập môn về
thống kê nên đã dẫn đến sự chuyển biến đổi mới bao gồm việc dạy thống kê nên
chú trọng vào số liệu nhiều hơn là lí thuyết [62]. Moore [87] mơ tả đổi mới theo
nghĩa những thay đổi về nội dung (nhiều phân tích số liệu hơn và ít xác suất), sư
phạm (ít bài giảng, nhiều việc học tích cực) và cơng nghệ (cho phân tích dữ liệu
và các mơ phỏng).
1.5.2 Xu hướng đổi mới giảng dạy thống kê
Giáo dục và đào tạo luôn được xem là nhân tố hàng đầu quyết định sự
phát triển nhanh, bền vững của mỗi quốc gia trên thế giới kể cả những quốc gia
đã và đang phát triển. Chúng ta khơng thể phủ nhận vai trị quan trọng của giáo
dục trong việc đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực chất lượng cao cũng như góp
phần thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ trên mọi lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã

hội. Mục tiêu của giáo dục chuyên nghiệp là đào tạo những người lao động, tự

11


chủ, sáng tạo, có năng lực giải quyết những vấn đề thường gặp trong thực tiễn
cuộc sống. Vì vậy, muốn đổi mới phương pháp giáo dục và đào tạo, phải khắc
phục lối truyền thụ một chiều phổ biến hiện nay, tập trung vào phát triển các
năng lực trí tuệ cho học sinh, sinh viên. Từng bước áp dụng các phương pháp
tiên tiến và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học, đảm bảo điều kiện và
thời gian cho người học, nhất là sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp tự học, tự
nghiên cứu. Do đó, những nghiên cứu về dạy và học thống kê theo hướng tập
trung phát triển các năng lực hiểu biết, suy luận và tư duy thống kê cho sinh viên
trong môi trường đào tạo chuyên nghiệp sẽ góp phần đổi mới phương pháp dạy
học thống kê, nâng cao chất lượng đào tạo.
Trong những năm gần đây, ở nước ta có nhiều nhà giáo dục quan tâm đến
xu hướng đổi mới trong dạy học toán. Phương pháp dạy học toán "cần hướng
vào việc tổ chức cho người học học tập trong hoạt động và bằng hoạt động tự
giác, tích cực, chủ động và sáng tạo", hay nói ngắn gọn là "hoạt động hóa người
học" [24]. Đặc biệt nhiều nhà giáo dục tốn có tên tuổi trên thế giới cùng đồng
lòng kêu gọi đổi mới trong dạy học thống kê và họ cho rằng giảng dạy thống kê
nên tập trung vào hiểu biết thống kê, suy luận thống kê và tư duy thống kê, xem
đây là mục đích của giáo dục toàn vẹn, là hướng đổi mới cần thiết trong dạy học
thống kê. Hơn nữa, xu hướng giáo dục đào tạo theo định hướng phát triển năng
lực người học đang được chú trọng ở hầu hết các nước trên thế giới. Như vậy,
giảng dạy phát triển năng lực suy luận thống kê cho sinh viên hoàn toàn phù hợp
với xu thế này.
1.6 Xác định đề tài nghiên cứu của luận án
Để phát triển những năng lực suy luận thống kê, nhiều nhà giáo dục tốn
đã tìm cách phát triển suy luận thống kê, tư duy thống kê thay vì dạy các kiến

thức riêng lẻ. Mục đích của giáo dục toán hiện đại là quan tâm đến việc sử dụng
càng nhiều dữ liệu và khái niệm, giảm bớt lí thuyết, kỹ thuật và ni dưỡng cách
học tích cực với mục đích dành cho suy luận thống kê. Nghiên cứu của luận án
dựa trên việc dạy và học thống kê ở các Trường Cao đẳng Giao thông Vận tải II,
Đại học Duy Tân, Đại học Đông Á, Cao đẳng Đức Trí trên địa bàn thành phố Đà
Nẵng, chưa được đẩy nhanh để phù hợp với các tình huống và yêu cầu thực tế.
Người ta biết rất ít về việc sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp học thống kê như

12


thế nào, các khái niệm bị hiểu nhầm, những gì được giảng dạy và đánh giá đã thể
hiện ra sao. Sinh viên có khả năng áp dụng suy luận thống kê để giải quyết các
tình huống liên quan đến nghề nghiệp sau này chưa được chú ý đến. Đã có những
nghiên cứu về các lĩnh vực này ở bậc trung học cơ sở, trung học phổ thông. Sinh
viên trong các trường cao đẳng chuyên nghiệp, khi ra trường đi làm, các em sẽ
hoạt động trên mọi lĩnh vực từ cơ quan hành chính sự nghiệp đến các doanh
nghiệp, dù ở đâu làm gì, các em cũng rất cần đến năng lực suy luận thống kê để
đối mặt với dữ liệu thống kê đang trở nên phổ biến từng ngày từng giờ trong mọi
hoạt động của xã hội. Vì vậy, ngay từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường, việc tập
luyện cho các em rút ra các kết luận có ý nghĩa thống kê từ tập dữ liệu thống kê
là hết sức cần thiết. Bồi dưỡng phát triển cho sinh viên năng lực suy luận, dự
đoán thống kê, trang bị cho các em các loại hình suy luận thống kê để giải quyết
thơng minh các bài tốn xuất hiện trong bối cảnh thực tiễn cuộc sống là đòi hỏi
cấp bách và hết sức quan trọng. Những nghiên cứu như vậy không những góp
phần đổi mới phương pháp dạy học nói chung dạy học thống kê nói riêng mà cịn
góp phần đào tạo nên những cơng dân có bản lĩnh nghề nghiệp, hình thành nên
những cơng dân có trình độ và trách nhiệm trong cơng cuộc cơng nghiệp hóa,
hiện đại hóa của nước nhà.
Từ những lí do trên, chúng tơi chọn đề tài nghiên cứu: Phát triển năng lực suy

luận thống kê cho sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp.
2. Mục đích nghiên cứu
Mục đích của luận án là tìm biện pháp sư phạm phát triển năng lực suy
luận thống kê cho sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp, qua đó góp phần nâng cao
chất lượng dạy học thống kê và chất lượng đội ngũ lao động trình độ cao đẳng
chuyên nghiệp.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục đích nghiên cứu, luận án thực hiện các nhiệm vụ sau:
- Nghiên cứu cơ sở lí luận về suy luận thống kê, đặc điểm và các thành tố cơ
bản của suy luận thống kê.
- Nghiên cứu một số loại hình suy luận thống kê phù hợp mà sinh viên cao
đẳng chuyên nghiệp thường hay sử dụng để xử lí các tập số liệu.

13


- Nghiên cứu cơ sở lí luận về năng lực suy luận thống kê của sinh viên cao
đẳng chuyên nghiệp.
- Nghiên cứu phương pháp đánh giá năng lực suy luận thống kê của sinh viên
cao đẳng chuyên nghiệp một cách đáng tin cậy.
- Nghiên cứu cách tiếp cận trong dạy học thống kê và một số biện pháp sư
phạm phát triển năng lực suy luận thống kê cho sinh viên cao đẳng chuyên
nghiệp.
- Thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp
sư phạm đã đề xuất.
4. Giả thuyết khoa học
Nếu làm sáng tỏ được cơ sở khoa học của suy luận thống kê và năng lực
suy luận thống kê thì có thể đề xuất được các biện pháp sư phạm và sử dụng
chúng một cách hợp lí nhằm phát triển năng lực suy luận thống kê cho sinh viên
trong các trường cao đẳng chuyên nghiệp.

5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
5.1 Đối tượng nghiên cứu
- Q trình dạy học tốn ở các trường cao đẳng chuyên nghiệp.
- Nhiệm vụ phát triển năng lực trí tuệ cho sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp
trong q trình dạy học tốn.
5.2 Phạm vi nghiên cứu
- Luận án tập trung nghiên cứu quá trình dạy học thống kê trong các trường
cao đẳng chuyên nghiệp khối ngành kinh tế, kỹ thuật.
- Luận án tập trung nghiên cứu nhiệm vụ phát triển năng lực suy luận thống kê
cho sinh viên hệ cao đẳng khối kinh tế, kỹ thuật.
- Đối tượng khảo sát thực tiễn là một số trường cao đẳng chuyên nghiệp khối
kinh tế, kỹ thuật trên địa bàn thành phố Đà Nẵng.
6. Phương pháp nghiên cứu
6.1 Nghiên cứu lí luận
- Thu thập các thơng tin từ những nghiên cứu có liên quan đến suy luận thống
kê.
- Thu thập thông tin, tài liệu từ các hệ thống điện tử hiện tại trong nước và trên
thế giới, từ sách báo, bài viết, tài liệu về dạy học, sách tham khảo, khảo sát từ

14


thực tiễn để từ đó làm rõ cơ sở lí luận về suy luận thống kê, năng lực suy
luận thống kê của sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp.
6.2 Điều tra, quan sát
- Khảo sát thực trạng về dạy học thống kê phát triển năng lực suy luận thống
kê cho sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp.
- Quan sát, phỏng vấn trực tiếp, dự giờ, sử dụng phiếu hỏi đối với một số giảng
viên giảng dạy thống kê trong các trường cao đẳng chuyên nghiệp.
- Đối với sinh viên chúng tôi sẽ sử dụng phiếu hỏi và bài kiểm tra để khảo sát,

tìm hiểu những sai lầm, những hạn chế của sinh viên trong học tập thống kê.
- Tìm hiểu về nhu cầu, đòi hỏi của các doanh nghiệp trong việc sử dụng nguồn
nhân lực có năng lực suy luận thống kê.
- Từ các dữ liệu thu thập được qua quá trình khảo sát thực trạng chúng tôi sử
dụng các phương pháp thống kê tốn để xử lí số liệu thống kê và đánh giá
định tính và định lượng thực trạng dạy học thống kê nhằm phát triển năng lực
suy luận thống kê
6.3 Thực nghiệm sư phạm
- Tổ chức thực nghiệm sư phạm để kiểm nghiệm tính đúng đắn của giả thuyết
khoa học đã đề xuất và đánh giá tính hiệu quả, khả thi của các biện pháp sư
phạm góp phần phát triển năng lực suy luận thống kê cho sinh viên cao đẳng
chuyên nghiệp.
- Từ các dữ liệu thu thập được qua q trình thực nghiệm sư phạm, chúng tơi
sử dụng các phương pháp thống kê tốn để xử lí số liệu thống kê và đánh giá
định tính, định lượng về những kết quả thu được.
7. Những điểm mới của luận án và những luận điểm đưa ra bảo vệ
7.1 Những điểm mới của luận án
Về mặt lí luận
- Làm rõ nội hàm khái niệm suy luận thống kê; các loại hình suy luận thống kê
mà sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp cần được trang bị.
- Đề xuất các thành tố năng lực suy luận thống kê của sinh viên cao đẳng
chuyên nghiệp.
- Đề xuất khung đánh giá năng lực suy luận thống kê của sinh viên cao đẳng
chuyên nghiệp.

15


- Xây dựng một số biện pháp sư phạm góp phần phát triển năng lực suy luận
thống kê cho sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp.

Về mặt thực tiễn
Các kết quả nghiên cứu của luận án sẽ tạo cơ sở cho việc đưa ra các biện
pháp sư phạm góp phần phát triển năng lực suy luận thống kê cho sinh viên cao
đẳng chuyên nghiệp. Sinh viên có khả năng áp dụng những loại hình suy luận
thống kê để phục vụ các môn cơ sở, cơ sở chuyên ngành, đồng thời giải quyết
các tình huống liên quan đến nghề nghiệp của mình sau khi ra trường cũng như
khả năng ứng phó với các vấn đề bắt gặp trong thực tiễn cuộc sống. Qua đó, bồi
dưỡng tư duy phê phán, khả năng suy xét, phản biện khi các em đối diện với tập
số liệu thống kê.
7.2 Những luận điểm đưa ra bảo vệ
- Cần thiết phải phát triển năng lực suy luận thống kê cho sinh viên cao đẳng
chuyên nghiệp.
- Nội hàm của khái niệm suy luận thống kê; đặc điểm của suy luận thống kê;
các loại hình suy luận thống kê mà sinh viên chuyên nghiệp cần được trang
bị và phát triển; các thành tố năng lực suy luận thống kê và khung đánh giá
năng lực suy luận thống kê của sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp.
- Một số biện pháp sư phạm góp phần phát triển năng lực suy luận thống kê
cho sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp.
8. Cấu trúc luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, luận án được bố cục 4
chương như sau:
Chương 1

Tổng quan vấn đề nghiên cứu.

Chương 2

Suy luận thống kê và năng lực suy luận thống kê của sinh viên cao
đẳng chuyên nghiệp.

Chương 3

Một số biện pháp sư phạm góp phần phát triển năng lực suy luận
thống kê cho sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp.

Chương 4

Kết quả thực nghiệm sư phạm.

Kết luận của luận án.
Một số cơng trình đã cơng bố của tác giả có liên quan đến luận án.

16


Chương 1
TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
Hiểu biết thống kê, suy luận thống kê và tư duy thống kê là những vấn đề
thời sự đang được các nhà giáo dục tốn trên thế giới quan tâm nghiên cứu. Vì
vậy, trong chương này chúng tôi sẽ tập trung làm rõ nền tảng lịch sử của vấn đề
nghiên cứu: Hiểu biết, suy luận và tư duy thống kê, đặc biệt là suy luận thống kê.
Từ đó chúng tơi sẽ xác định và làm rõ vấn đề nghiên cứu: Năng lực suy luận
thống kê của sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp.
1.1 Về khoa học thống kê
1.1.1 Lịch sử phát triển của thống kê
Từ thống kê xuất phát từ tiếng Latin statisticum collegium và một từ tiếng
Ý statista. Vào cuối thế kỉ 17, một số tài liệu về thống kê được xuất bản, một số
nhà trường bắt đầu giảng dạy mơn lí luận thống kê. Trong bối cảnh đó thống kê
được hình thành. Từ statistik (tiếng Đức) lần đầu tiên được giới thiệu bởi
Gottfried Achenwall (1749) nhằm giới thiệu sự phân tích dữ liệu thống kê.

Thống kê mang nghĩa thu thập và phân tích dữ liệu được đề cập vào đầu thế kỉ 19
bởi John Sinclair. Sau đó, các tác giả Laplace, Dedekind, Morgan... đã cải tiến sự
trình bày của lí thuyết thống kê. Adolphe Quetelet (1796 – 1874) đã giới thiệu số
trung vị như là một giá trị trung bình của việc hiểu biết các hiện tượng xã hội
phức tạp như tỉ lệ tội phạm, tỉ lệ ly hơn... Như vậy, có thể nói thống kê học hình
thành và phát triển vào cuối thế kỉ 17, đầu thế kỉ 18 theo nhu cầu phát triển kinh
tế - xã hội. Ngày nay, do sự phát triển cao của xã hội và sự phát triển mạnh mẽ
của khoa học cơng nghệ, địi hỏi khoa học thống kê cũng ngày càng hoàn thiện
và phát triển. Khi đề cập đến đối tượng nghiên cứu của thống kê, các nhà thống
kê nổi tiếng trên thế giới đều thống nhất đưa ra nhận định: Thống kê là môn khoa
học, nghiên cứu các mặt lượng trong mối liên hệ chặt chẽ với mặt chất của số
lớn các hiện tượng kinh tế - xã hội, trong điều kiện thời gian và khơng gian cụ
thể [29].
Thống kê Tốn là ngành Tốn học nghiên cứu các phương pháp tốn học để
xử lí và sử dụng các dữ liệu thống kê cho mục đích khoa học và thực tiễn [1].
Thống kê Toán bao gồm: Thống kê mơ tả và Thống kê suy diễn, nó nghiên cứu

17


các phương pháp thu thập và mô tả dữ liệu sao cho việc phân tích dữ liệu khá dễ
dàng để đưa ra những kết luận, dự đốn chính xác về sự vật hiện tượng đang
được nghiên cứu.
1.1.2 Hoạt động thống kê
Phương pháp luận của thống kê: Dựa vào định luật số lớn trong lí thuyết
xác suất đã xác định, nghĩa là quan sát các đơn vị cá biệt đến mức đủ lớn để có
thể tổng hợp, phân tích, đánh giá bản chất khách quan và tính quy luật của sự vật
hiện tượng nghiên cứu.
Xác định vấn đề, mục đích, nội
dung, đối tượng nghiên cứu.

Xây dựng hệ thống các khái niệm,
chỉ tiêu thống kê.

Giai đoạn 1:
Điều tra thống kê

Điều tra thống kê.

Giai đoạn 2:
Xử lí số liệu

Xử lí số liệu thống kê:
- Tập hợp, sắp xếp số liệu.
- Chọn phần mềm xử lí số liệu.
- Phân tích thống kê sơ bộ.
- Lựa chọn các phương pháp phân tích
thống kê thích hợp.

Phân tích và giải thích kết quả. Dự
đốn xu hướng phát triển.
Giai đoạn 3:
Phân tích thống kê

Báo cáo và truyền đạt kết quả
nghiên cứu.

Sơ đồ 1.1 Quá trình hoạt động thống kê [35]
Khoa học thống kê là khoa học về thu thập, phân tích, diễn giải và trình
bày các dữ liệu để từ đó tìm ra bản chất và tính quy luật của các hiện tượng kinh

tế, xã hội - tự nhiên. Mục đích của khoa học thống kê là để tạo ra thông tin "đúng

18


nhất" theo dữ liệu có sẵn, có tác giả xem khoa học thống kê như một loại lí
thuyết quyết định.
Hoạt động thống kê: Mục đích của nghiên cứu thống kê là thu thập những
thông tin định lượng về sự vật, hiện tượng trong điều kiện lịch sử cụ thể, trên cơ
sở đó phát hiện bản chất, quy luật phát triển của sự vật, hiện tượng để cung cấp
cho các đối tượng cần sử dụng. Các hoạt động thống kê thường phải trải qua một
q trình 6 bước cơng việc kế tiếp nhau và có quan hệ chặt chẽ với nhau theo 3
giai đoạn chính: Điều tra thống kê; xử lí số liệu thống kê; phân tích thống kê. Ta
có thể khái quát quá trình hoạt động thống kê qua sơ đồ 1.1.
1.2 Sơ lược về lịch sử của vấn đề nghiên cứu
Thống kê có vị trí ngày càng quan trọng trong mọi lĩnh vực của cuộc sống
xã hội. Vì vậy, thống kê được đưa vào giảng dạy trong chương trình từ phổ thông
đến cao đẳng, đại học cho tất cả mọi ngành nghề đào tạo. Tuy nhiên phương
pháp giảng dạy thống kê hiện nay chủ yếu là phương pháp truyền thống, nặng về
thủ thuật, quy trình tính tốn, chưa đáp ứng mong mỏi của cuộc sống lao động
sản xuất. Hơn nữa, số liệu thống kê ngày càng phổ biến và trở nên hết sức hữu
ích trong mọi lĩnh vực hoạt động kinh tế - xã hội. Vì lẽ đó, trong thập kỷ qua đã
có nhiều nhà giáo dục vận động và kêu gọi đổi mới phương pháp giảng dạy thống
kê. Các nhà giáo dục cho rằng giảng dạy thống kê nên tập trung nhiều hơn vào
hiểu biết thống kê, suy luận thống kê, tư duy thống kê. Sự kêu gọi đó xuất phát từ
Hội nghị quốc tế lần thứ 5 về giảng dạy thống kê được tổ chức vào năm 1998 tại
Singapore. Tuy nhiên, trong hội nghị này, các nhà giáo dục vẫn chưa thống nhất
giữa các thuật ngữ: hiểu biết thống kê, suy luận thống kê, tư duy thống kê và
chưa có định nghĩa nào phù hợp cho chúng. Song bước đầu hội nghị đã quy tụ và
tập hợp được một đội ngũ đông đảo các nhà nghiên cứu giáo dục quốc tế quan

tâm đến lĩnh vực này. Đây là một bước tiến khá quan trọng để kết nối và làm rõ
các chủ đề mà hội nghị đã vạch ra.
Năm 1999, Hội nghị quốc tế đầu tiên được tổ chức tại Israel để làm rõ về
các chủ đề: Hiểu biết thống kê, suy luận thống kê và tư duy thống kê. Sự thành
công của hội nghị lần thứ nhất đã mở đường mạnh mẽ cho các hội nghị kế tiếp
sau này. Năm 2001, Hội nghị lần thứ 2 về chủ đề hiểu biết thống kê, suy luận
thống kê và tư duy thống kê diễn ra tại Australia. Hội nghị lần này các nhà

19


nghiên cứu giáo dục tập trung thảo luận về chủ đề suy luận thống kê và các loại
hình khác nhau của suy luận thống kê. Sau đó các nhà khoa học đã thống nhất hai
năm hội nghị một lần. Năm 2003, hội nghị được tổ chức tại Hoa kỳ. Sự quan tâm
và các kết quả nghiên cứu trong lĩnh vực suy luận thống kê của các nhà giáo dục
tăng lên nhanh chóng.
Hiểu biết thống kê, suy luận thống kê và tư duy thống kê đã trở nên chủ đề
nghiên cứu sơi nổi, nóng bỏng và thời sự của các nhà nghiên cứu giáo dục trên
thế giới. Tuy nhiên, những vấn đề nghiên cứu như vậy ở Việt Nam chưa được
chú ý đến. Với sự kêu gọi mạnh mẽ về đổi mới phương pháp dạy và học trong
nhà trường hiện nay, phương pháp dạy học cần hướng đến năng lực của mỗi cá
nhân, chúng tôi nghĩ rằng những nghiên cứu về năng lực suy luận thống kê cho
sinh viên trong các trường cao đẳng chuyên nghiệp là hết sức cần thiết và hữu ích
để góp phần đổi mới cách dạy cũng như cách học thống kê không những trong
nhà trường phổ thơng mà cịn trên tất cả các trường cao đẳng, đại học chuyên
nghiệp, nhằm đào tạo ra những con người lao động năng động, thơng minh, sáng
tạo, dễ dàng hịa nhập với các môi trường sản xuất kinh doanh của các doanh
nghiệp. Vì vậy, trong khn khổ của luận án chúng tôi đi sâu nghiên cứu về suy
luận thống kê, năng lực suy luận thống kê, các lại hình suy luận thống kê cần
trang bị cho sinh viên cao đẳng chuyên nghiệp để giúp các em giải quyết thông

minh những bài toán xuất hiện trong bối cảnh lao động sản xuất kinh doanh sau
này. Còn hiểu biết thống kê, tư duy thống kê chúng tơi chỉ trình bày sơ lược về
khái niệm mà không đi sâu nhằm cung cấp một cái nhìn tổng quan hơn cho vấn
đề nghiên cứu chính là năng lực suy luận thống kê.
1.2.1 Lịch sử nghiên cứu về hiểu biết thống kê
Theo từ điển Tiếng Việt, "động từ hiểu biết nghĩa là biết rõ, hiểu thấu",
chẳng hạn như hiểu biết khá đầy đủ về tình hình, "danh từ hiểu biết nghĩa là điều
hiểu biết", chẳng hạn như những hiểu biết cơ bản [30]. Theo ngôn ngữ phổ thông
"hiểu biết" thỉnh thoảng được kết hợp với các thuật ngữ chỉ những lĩnh vực kiến
thức cụ thể như "hiểu biết máy tính". Trong những trường hợp như vậy việc sử
dụng thuật ngữ "hiểu biết" có thể gợi lên một hình ảnh về một tập tối thiểu các
"kỹ năng cơ bản" được mong đợi cho tất cả các công dân, trái ngược với một tập
các kỹ năng và kiến thức nâng cao mà chỉ một số ít người mới có thể đạt được.

20


Theo cách lý giải đó, chúng ta có thể thấy "hiểu biết thống kê" chỉ một kiến thức
tối thiểu về các khái niệm và quy trình thống kê. Cách hiểu như vậy là chưa đầy
đủ, chúng ta cần phải mở rộng khái niệm cho thuật ngữ hiểu biết. Năm 1993,
Wallman cho rằng hiểu biết thống kê (statistical literacy) là khả năng hiểu và
đánh giá một cách có phê phán các kết quả thống kê ngấm vào cuộc sống đời
thường, đi đơi với khả năng đánh giá cao những đóng góp của tư duy thống kê
đưa đến các quyết định có tính chun nghiệp của cá nhân hay cơng chúng [109].
Năm 1997, Watson định nghĩa hiểu biết thống kê (statistical literacy) là khả năng
con người "hiểu văn bản và ý nghĩa của thông tin thống kê trong bối cảnh của
chủ đề mà họ quan tâm" [111]. Watson xem xét hiểu biết thống kê là "chỉ mối
liên hệ giữa chương trình giảng dạy dữ liệu và những thách thức của thế giới
mỗi ngày, mối liên hệ này kéo theo những bối cảnh đầy bất ngờ và đưa ra quyết
định tự phát dựa vào khả năng áp dụng công cụ thống kê, kiến thức bối cảnh

chung, kỹ năng biết đọc phê phán" [111].
Những nghiên cứu của Darcovich [65]; Kirsch, Jungeblut và Mosenthal
[81]; Kutner, Greenberg, Jin và Paulsen [82] đã khẳng định có ba thành phần liên
hệ với nhau trong định nghĩa hiểu biết thống kê, đó là hiểu biết văn bản, hiểu biết
tài liệu, hiểu biết định lượng. Mỗi lĩnh vực được định nghĩa như sau:
- Hiểu biết văn bản: Bao gồm kiến thức và kỹ năng cần thiết để hiểu và sử dụng
thông tin từ các văn bản, bài xã luận, những câu chuyện tin tức và tiểu thuyết
hư cấu.
- Hiểu biết tài liệu: Bao gồm kiến thức và kỹ năng cần thiết để xác định vị trí và
sử dụng thơng tin chứa đựng trong nhiều hình thức khác nhau như kế hoạch
công việc, các bảng biểu và biểu đồ.
- Hiểu biết định lượng: Bao gồm kiến thức và kỹ năng cần thiết để áp dụng các
thao tác số học đơn lẻ hoặc tuần tự, để các số liệu được gắn vào các đối tượng
hoặc xác định số liệu liên quan đến một đối tượng tượng trưng.
Năm 2002, Gal cho rằng hiểu biết thống kê là sự thu thập rộng lớn nhiều
kiến thức thực tế, hình thức, kỹ năng, thái độ, niềm tin, ý thức chung và những
khía cạnh then chốt. Ơng cho rằng kỹ năng phê phán đã bị bỏ qua trong thảo luận
của hiểu biết thống kê. Ông nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hiểu những quá
trình nhận thức theo suy luận thống kê và làm sao các quá trình này góp phần

21


phát triển khả năng đưa ra những quyết định hiệu quả của con người. Hiểu biết
thống kê và năng lực toán học của con người gợi lên một sự độc lập bên trong
các kỹ năng suy luận phê phán, đọc, hiểu và báo cáo. Vì vậy, hiểu biết thống kê
là "khả năng giải thích và đánh giá một cách nghiêm túc thơng tin thống kê; các
lí lẽ liên quan đến dữ liệu, hiện tượng mà ta có thể bắt gặp trong nhiều bối cảnh
khác nhau; khả năng thảo luận, báo cáo hay phản ứng với thông tin thống kê như
hiểu ý nghĩa thông tin, ý tưởng về dụng ý của thơng tin và các mối quan tâm đối

với tính chấp nhận được của những kết quả đã cho của con người" [71]. Gal
cũng đưa ra một mơ hình gồm các q trình đủ để hồn tất hiểu biết thống kê,
bao gồm toàn bộ kiến thức lẫn việc sắp xếp các thành phần của nó. Thành phần
nhận thức gồm có 5 mức độ, đó là các kỹ năng biết đọc, kiến thức toán học, kiến
thức thống kê, kiến thức bối cảnh, và các kỹ năng đặt câu hỏi phê phán. Những
sự sắp xếp của cá nhân cũng đóng vai trị trọng yếu trong mơ hình này. Niềm tin
và thái độ cũng như lập trường phê phán góp phần giúp con người sẵn sàng
chiếm lĩnh thơng tin bên ngồi và biến nó thành các thành phần bên trong mơ
hình. Các thành phần này có liên quan mật thiết với nhau và "khơng đứng trong
thế cơ lập mà cùng góp phần phát triển các khả năng lĩnh hội, giải thích, đánh
giá của con người và nếu cần thì tác động trở lại các thông tin thống kê" [71].
- Kỹ năng biết đọc: Khi gặp tình huống thơng tin thống kê được mơ tả ở dạng
bài viết và yêu cầu người đọc lựa chọn biểu đồ thích hợp để thể hiện văn bản
đó, sự yêu cầu này có thể giúp đánh giá được kỹ năng biết đọc các loại biểu đồ
khác nhau của con người. Yêu cầu này làm cho con người ý thức được ý nghĩa
của thống kê. Tuy nhiên, với ngôn ngữ kỹ thuật khác có thể làm cho sự lĩnh
hội này gặp khó khăn. Kỹ năng biết đọc tài liệu cũng yêu cầu đọc nhiều loại từ
sơ đồ, bảng biểu đến biểu đồ và đồ thị. Vì vậy, kỹ năng hiểu biết biểu đồ của
con người trở thành một vấn đề quan trọng trong hiểu biết thống kê.
- Kiến thức toán học và thống kê: Gal [71] đã liệt kê một số vấn đề cơ bản của
chương trình giảng dạy thống kê bao gồm:
+ Tri giác số.
+ Hiểu các biến.
+ Giải thích bảng biểu và biểu đồ.

22


- Các khía cạnh của việc lập kế hoạch điều tra hay thí nghiệm, các phương
pháp thu thập dữ liệu và thiết kế bảng câu hỏi.

- Các quá trình phân tích dữ liệu, như những mơ hình được phát hiện ra trên
thế giới hoặc các dữ liệu có tính hai chiều hoặc tổng kết những đặc trưng
chủ yếu với các số liệu thống kê sơ lược.
- Các mối quan hệ giữa xác suất và thống kê, chẳng hạn trong việc xác định
các tham số đặc trưng hoặc các mẫu ngẫu nhiên và bối cảnh cho sự nghiên
cứu có ý nghĩa.
- Lập luận suy luận, chẳng hạn như khoảng tin cậy hoặc kiểm định giả thuyết
thống kê.
Trong mơ hình này, Gal [71] đã đề xuất 5 yếu tố chủ yếu của kiến thức thống kê:
- Biết tại sao dữ liệu là cần thiết và chúng có thể được tạo ra như thế nào.
- Hiểu rõ các tham số đặc trưng và các ý tưởng cơ bản liên quan đến mô tả
thống kê.
- Hiểu rõ các tham số đặc trưng và các ý tưởng cơ bản liên quan đến các biểu
đồ và được trình bày thành bảng số liệu.
- Hiểu các khái niệm cơ bản của thống kê.
- Biết các kết luận hay suy luận thống kê đạt được như thế nào.
Có nhiều quan điểm khác nhau đã đưa ra các mức độ cần đạt được trong toán học
để hiểu các ý tưởng thống kê được thể hiện ở trường trung học phổ thông [71].
Điều này chứng tỏ rằng những năng lực tốn học ở mức độ nào đó là cần thiết mà
tất cả học sinh cần phải đạt được trước khi tốt nghiệp trung học phổ thông. Tuy
nhiên, một khái niệm toán học tương đối đơn giản như phần trăm, tỉ số và những
tỉ lệ thức có thể trở nên khá phức tạp khi gắn vào trong các khái niệm thống kê
(ví dụ phần trăm nhỏ hơn 1 hoặc lớn hơn 100, hay phần trăm của phần trăm, hay
phần trăm nằm trên hoặc nằm dưới trung bình). Một sự hiểu biết các kỹ năng vẽ
biểu đồ cơ bản cũng có thể xem như là quy tắc cơ bản.
- Kiến thức bối cảnh, các kỹ năng đặt câu hỏi phê phán, những sự sắp xếp của
cá nhân: Gal [71] cũng đồng ý rằng việc hiểu rõ tình huống theo bối cảnh và
kiến thức về thế giới xung quanh của từng cá nhân đóng một vai trị quan
trọng trong suy luận thống kê của con người. Khả năng của con người để đưa
ra những ý kiến quyết định liên quan đến chính trị, thương mại, báo chí, nguồn

23


thông tin trên internet hay các dữ liệu thực nghiệm khác là nhằm cố gắng
thuyết phục con người. Như vậy, khi con người đưa ra một dự đoán liên quan
đến bằng chứng thống kê hiện tại, nghĩa là người đó đang đối mặt với sự mạo
hiểm của cá nhân. Sự mạo hiểm đó có thể bị người khác phê phán hoặc có thể
xung đột với người khác. Niềm tin, thái độ của con người trong các tình huống
đặc biệt cũng tác động tới lập trường phê phán. Các mức độ của những cảm
xúc mãnh liệt có thể được phát triển khi con người nhiệt tình quan tâm tới một
trạng thái nảy sinh. Quan điểm của con người hoặc quả quyết hoặc phủ nhận
đều có ảnh hưởng nghiêm trọng đến khả năng giải mã thông tin thống kê.
Trong các nghiên cứu của Chance, delMas, Garfield [58], và Ben-Zvi,
Garfield [64] các nhà khoa học giáo dục cho rằng hiểu biết thống kê là bao gồm
các kỹ năng cơ bản và quan trọng có thể được sử dụng trong việc hiểu các thơng
tin hay các kết quả nghiên cứu có tính thống kê. Những kỹ năng này bao gồm
khả năng sắp xếp dữ liệu, thiết lập và thể hiện các bảng và làm việc với những
dạng biểu diễn dữ liệu khác nhau. Hiểu biết thống kê bao gồm việc hiểu các khái
niệm, thuật ngữ và ký hiệu, đồng thời hiểu về thống kê như là một thước đo của
sự không chắc chắn.
Đồng thuận với các kết quả nghiên cứu của Chance, delMas, Garfield
[58]; Ben-Zvi và Garfield [64]; Darcovich [65]; Gal [71]; Watson [111] chúng tôi
cho rằng, hiểu biết thống kê là cách con người hiểu thông tin thống kê, hiểu các
khái niệm, thuật ngữ cơ bản, kí hiệu thống kê cũng như hiểu về thống kê là một
thước đo của sự không chắc chắn.
Để hiểu biết thống kê con người cần có các kỹ năng xây dựng và thu thập
dữ liệu; tổ chức sắp xếp dữ liệu dưới dạng bảng biểu, biểu đồ; làm việc với các
đại diện khác nhau của dữ liệu thống kê; diễn tả và giải thích những kết quả có ý
nghĩa thống kê.

Chúng tơi cho rằng hiểu biết thống kê là cơ sở, là tiền đề của năng lực suy
luận thống kê. Muốn suy luận thống kê sinh viên phải hiểu biết các con số thống
kê cho dưới dạng bảng biểu, bài viết hay dưới dạng đồ thị thống kê trong những
ngữ cảnh khác nhau. Các em phải biết tổ chức sắp xếp lại dữ liệu thống kê để làm
nổi bật xu hướng phát triển, bộc lộ cái bản chất, cái tất yếu của sự vật, hiện tượng
nghiên cứu.

24


1.2.2 Lịch sử nghiên cứu về suy luận thống kê
Thống kê có nguồn gốc từ thời cổ đại. Nhu cầu thống kê bằng những con
số chỉ thực sự xuất hiện vào khoảng 300 năm trước công nguyên. Từ thế kỷ 12
đến thế kỷ 14, thống kê chỉ mang vai trò hành chính, các hoạt động điều tra hầu
như khơng có. Vào nửa sau của thế kỷ 17, từ nhu cầu cần biết và giải thích các
hiện tượng kinh tế - xã hội, thống kê đã có những tiến bộ vượt bậc, từ chỗ chỉ
mang vai trị mơ tả vươn lên khả năng phân tích, dự đốn với đầy đủ các cơ sở
khoa học.
Vai trò của thống kê ngày càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết, đặc
biệt trong thời đại phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ. Thống kê thể
hiện vai trị quan trọng từ cơng tác quản lý nhà nước, quản lý doanh nghiệp đến
giáo dục, y tế, nông nghiệp... Muốn quản lý, điều hành tốt các hoạt động kinh tế xã hội các nhà quản lý không thể không dùng đến công cụ hữu hiệu là thống kê.
Thống kê là hoạt động xã hội mang tính khoa học, dựa trên việc quan sát hiện
tượng số lớn để tìm ra bản chất, phát hiện ra quy luật, xu hướng vận động phát
triển ẩn tàng bên trong của sự vật hiện tượng nghiên cứu trong điều kiện không
gian và thời gian cụ thể.
Với tầm quan trọng ngày càng gia tăng, trên thế giới cũng như ở Việt Nam
đã có nhiều kiến nghị liên quan đến chương trình toán nhà trường nên dành cho
thống kê và xác suất một vị trí nổi bật hơn trong chương trình. Những khái niệm
và hoạt động toán quan trọng trong lĩnh vực này là thu thập dữ liệu, phân tích dữ

liệu và trình bày trực quan hóa, và đưa ra kết luận [48]. Do đó, thống kê đã được
đưa vào giảng dạy rất sớm trong các trường phổ thông và cao đẳng, đại học với
tỷ trọng ngày càng tăng. Ban đầu, chương trình giảng dạy tốn tại nhiều nước
khơng có thống kê, sau đó đã đổi thành tốn học và thống kê, để nhấn mạnh
những thay đổi cần thiết trong phương pháp sư phạm, trong tư duy giáo dục
thống kê và nhu cầu cấp bách về giáo dục thống kê cho mọi cơng dân. Trong đó
học sinh phải biết cách thu thập hoặc tạo ra dữ liệu; hiểu biết về khái niệm thống
kê chứ khơng phải là thủ tục quy trình tính tốn; làm thế nào để giải thích kết quả

25